निर्णय नं. ४३३८ - उत्प्रेषण समेत

निर्णय नं. ४६३८     ने.का.प. २०४९ (ग)  अङ्क १०

 

संयुक्त इजलास

माननीय न्यायाधीश श्री रुद्रबहादुर सिंह

माननीय न्यायाधीश श्री केशवप्रसाद उपाध्याय

सम्वत् २०४६ सालको रिट नम्बर ७५९

आदेश भएको मिति: २०४९।८।२९।२ मा

निवेदक      : का.न.पं. वा.नं. ३३ बस्ने चित्रबहादुर के.सी.

विरुद्ध

विपक्षी : प्रमुख मालपोत अधिकृत, मालपोत कार्यालय सुनसरीसमेत

विषय : उत्प्रेषण समेत

(१)    विवादित जग्गामा आफ्नो समेत हक लाग्ने भनी मालपोत कार्यालयमा उजूर गरेको देखिँदा त्यसरी आफ्नो हक छ भन्ने उजूरी मालपोत कार्यालयमा परेपछि निवेदक समेतलाई बुझी निर्णय गर्नु पर्ने हुन आउँछ । त्यसरी यी निवेदकलाई बुझी निर्णय गरेको भन्ने लिखितजवाफबाट समेत देखिँदैन । त्यसरी निवेदक समेतलाई नबुझी निर्णय गरेको प्राकृतिक न्याय सिद्धान्त विपरीत भएको देखिन्छ, त्यसरी प्राकृतिक न्याय सिद्धान्त विपरीत गरी भएको निर्णय त्रुटिपूर्ण देखिँदा कायम रही रहन नसक्ने ।

(प्रकरण नं. १३)

निवेदकतर्फबाट      : विद्वान वरिष्ठ अधिवक्ता श्री कृष्णप्रसाद पन्त

प्रत्यर्थीतर्फबाट : विद्वान अधिवक्ता श्री रामप्रसाद सिटौला, विद्वान अधिवक्ता श्री योगेन्द्रप्रसाद शर्मा       तथा विद्वान सहन्यायाधिवक्ता श्री नरेन्द्रकुमार श्रेष्ठ

आदेश

न्या.रुद्रबहादुर सिंह

१.     नेपालको संविधान, २०१९ को धारा १६।७१ अन्तर्गत दायर हुन आएको प्रस्तुत रिटनिवेदनको संक्षिप्त विवरण यस प्रकार रहेछ ।

२.    विपक्षी मध्ये सुवोध सिंह के.सी. ले चतरा गुठी अन्तर्गतको जिल्ला सुनसरी बक्लौरी गा.पं. वडा नं. ६(क) कि.नं. २६९, २७० वडा नं. ७(क) कि.नं. ६७, ८४ वडा नं. ६(क) कि.नं. २४० वडा नं. ७(ख) कि.नं. १२, ३१ वडा नं. ७(ग) कि.नं. ३२, ३३ र ३८ समेतको जग्गा दर्ता गरी जग्गा धनी दर्ता प्रमाण पुर्जा पाउँ भनी मालपोत कार्यालय सुनसरीमा निवेदन दिनु भएको रहेछ । उक्त कुरा जानकारीमा आएकोले सो जग्गाको सम्बन्धमा मेरो र पदमकुमारी के.सी. समेतको हक भोगको कि.नं. २६९ समेतका जग्गाहरु विपक्षी सुवोध सिंह के.सी. को नाउँमा मात्र गुठीको सिफारिश बमोजिम एकलौटी दर्ता गर्न नमिल्ने हुँदा रोक्का गरिपाउँ भनी आकाशवाणीद्वारा सूचना पठाएपछि विपक्षी मा.पो.का.ले मेरो भाइ प्रकाशबहादुर के.सी.को नाममा म्याद जारी गरी पठाएको थियो । उक्त म्याद भित्र निज प्रकाशबहादुर के.सी. हाजिर भई वादी हरिवीर के.सी. प्रतिवादी म समेत भएको अंश मुद्दा मध्यमाञ्चल क्षेत्रीय अदालतमा चलिरहेको र मोरंग जिल्ला अदालत विराटनगरमा निर्णय दर्ता बदर मुद्दा थान ३ मुलतवी अवस्थामा छन् ती मुद्दाहरुको निर्णय नभएसम्म उक्त गुठीको सिफारिश बमोजिम उल्लेखित जग्गा सुबोध सिंह के.सी. को नाममा दर्ता नहोस भनी निज प्रकाशबहादुर के.सी. को नाममा दर्ता रहोस भनी निज प्रकाशबहादुर के.सी. तारेखमा बसी आएका थिए ।

३.    मा.पो.का.बाट मिति २०४६।३।५ मा निर्णय गरिंदा निजहरु विपक्ष भई अदालतमा चलिरहेका उपरोक्त मुद्दाहरुको सम्बन्धमा पछि अदालतबाट ठहर भए बमोजिम हुने नै हुँदा गुठीको जग्गाको श्रेस्ता पुर्जा दिने सम्बन्धमा गुठी कार्यालयबाट सिफारिश भए बमोजिम मालपोत कार्यालयले श्रेस्ता पुर्जा प्रमाणित गरी पुर्जा दिने काम निवेदक सुबोध सिंह के.सी.को नाममा यस कार्यालयको प.सं. ६८२ मिति २०४४।१।३१ को सिफारिशबाट यस कार्यालयलाई दर्ता गरी दिई पूर्जा दिन भनी उल्लेख भए बमोजिम बक्लौरी गा.पं. वडा नं. ६(क) कि.नं. २६९, २७०, वडा नं. ७(क) कि.नं. ६७, ८४, ६(क) कि.नं. २४ वडा नं. ७(ख) कि.नं. १२, ३५, ७(ग) कि.नं. ३२, ३३ र ३८ समेतका जग्गा निवेदकका नाममा गुठी संस्थान ऐनको कार्य व्यवस्था विनियम, २०४२ र २०४५।६।१७ को परिपत्र समेत बमोजिम श्रेस्ता पूर्जा तयार गरी पूर्जा दिने ठहर्छ भनी उल्लेख गरिएकोछ । उक्त निर्णयको नक्कल मिति २०४६।५।२० मा लिई व्यहोरा अवगत भयो ।

४.    विपक्षी मा.पो.का.ले फैसला गर्दा फैसलाको तपसील खण्डमा यो चित्त नबुझे चित्त नबुझ्ने पक्षलाई निर्णय भएको मितिले ३५ दिनभित्र सम्बन्धित कोशी अञ्चल अदालतमा पुनरावेदन दिन सुनाई दिने भनी उल्लेख गरिएको छ । मलाई पुनरावेदन गर्न म्याद दिइएको छैन मलाई पक्ष विपक्ष भनी मुद्दा बनाइएको छैन । केवल प्रकाशबहादुर के.सी. लाई विपक्षी बनाइएको छ । मलाई प्रतिवादी नै नबनाई दिएको कारणले मैले पुनरावेदन गर्न पाइने भएन । मालपोत कार्यालयले हक बेहकको विवाद उपस्थित भएपछि हक बेहकमा निर्णय गर्न पाउँदैन । विपक्षी मा.पो.का. ले दर्ता गरी दिने भए विवादित जग्गा म समेतको नाउँमा संयुक्त दर्ता गरी दिनु पथ्र्यो । विवादित जग्गा मेरी आमा पदमकुमारी, भाइ प्रकाशबहादुर तथा मैले एक भाग पाउने विपक्षी सुबोधसिंह, पिता हरिवीर के.सी.ले एक भाग पाउने गरी मिति २०२०।३।२३ गते हरिवीरका जेठा छोरा फणिन्द्रबहादुरले छोडपत्र पारित गर्नु भयो । त्यसबाट म समेतको हक भएको जग्गालाई विपक्षीको नाममा दर्ता गर्ने गरेको मा.पो.का. को निर्णय अ.बं. १८४क. १८५ र प्रमाण ऐन, २०३१ को दफा ५४ प्रतिकूल छ ।

५.    निवेदक समेतले अंशबण्डाको लिखत बमोजिम आधा गुठी जग्गा दर्ता नामसारी दाखिल खारेज गरी भोग चलन गरी मालपोत तिरी भोगी आएको जग्गा धनी दर्ता प्रमाण पुर्जा पाउँ भनी म समेतले मोरंग गुठी तहसील तथा खर्च कार्यालयमा २०३७।१२।६ मा निवेदन दिएको थियौं विपक्षी सुवोध सिंहले पिता हरिवीर के.सी. ले सम्पूर्ण जग्गा दर्ता गरिपाउँ भनी निवेदन दिए उपर गुठी तहसील तथा खर्च कार्यालयले २०३७।१२।२० गते दुवै लाई ज.ध.प्र.पूर्जा नदिने गरी निर्णय गरेको हुँदा हुँदै पनि विपक्षी गुठी तहसिल तथा खर्च कार्यालयले विपक्षी सुवोध सिंहको नाममा दर्ता गरी दिने भनी सिफारिश गर्न हक बेहकमा निर्णय गर्ने अधिकार छैन ।

६.    मोरंग जि.अ.मा विपक्षी गुठी तहसिल तथा खर्च कार्यालयले विपक्षी सुबोध सिंहलाई दर्ता गरी दिनु भनी सिफारिश गरेको निर्णय समेत बदर गरिपाउँ भनी फिराद दिएको जानकारी पाउँदा पाउँदै विपक्षी मालपोत कार्यालयले जग्गा धनी दर्ता प्रमाण पूर्जा दिने गरी गरिएको निर्णय न्याय विहीन छ । निवेदकलाई सुनवाइको मौका नदिई गरेको निर्णय प्राकृतिक न्याय सिद्धान्त प्रतिकूल छ ।

७.    अतः उक्त मिति २०४६।३।५ को निर्णय कानुन प्रतिकूल समेत हुँदा संविधानको धारा १०, ११(२)(ङ) धारा १५ का हकमा आघात परेको हुँदा उत्प्रेषण लगायतको आज्ञा, आदेश वा पुर्जी जारी गरी मेरो हक प्रचलन गरिपाउँ भन्ने समेत व्यहोराको रिटनिवेदन जिकिर ।

८.    यसमा विपक्षीहरुबाट लिखितजवाफ मगाई आएपछि वा अवधि नाघेपछि नियमानुसार पेश गर्नु भन्ने समेत व्यहोराको यस अदालत एक न्यायाधीशको इजलासको आदेश ।

९.    विवादित गुठी जग्गा भएको हुँदा मोरंग गुठी तथा खर्च कार्यालय विराटनगरले सुवोध सिंह के.सी.का नाउँमा प्रमाणित गरी ज.ध.प्र.पुर्जा दिनु भन्ने पत्र लेखी आए अनुसार नै गुठीको पत्रलाई कार्यान्वयन गर्ने सिलसिलामा यस कार्यालयबाट भएको आदेशमा चित्त नबुझे पुनरावेदन गर्न जानु भनी वारेशलाई सुनाई दिएको । यी कुरा बाहेक विस्तृत जानकारीको लागि कारवाही मिसिल त्यहाँ पठाउनु पर्नेमा यस कार्यालयको मिति २०४६।६।१४ मा कोशी अं.अ.मा सक्कलै चलान भई गइसकेकोले पठाउन नसकिएको हो । यस कार्यालयको आदेश कानुनको परिधि भित्रै भएकोले उक्त आदेशबाट निवेदकको संवैधानिक हक हनन नभएको हुँदा रिटनिवेदन खारेज गरिपाउँ भन्ने समेत व्यहोराको प्रत्यर्थी प्रमुख मालपोत अधिकृत मा.पो.का. सुनसरीको लिखितजवाफ ।

१०.    रिटनिवेदनमा उल्लेखित जग्गा मेरा नाममा दर्ता गरी दिनु भन्ने सुवोधकुमार के.सी. को निवेदन पर्न आएको अंशबण्डा छोडपत्र हुनुभन्दा पछि जग्गा नाप जाँच भएको हुँदा विपक्षीले ती लिखतहरु समेत देखाई दाखेल दर्ता भएको चलनपुर्जी मालपोत तिरेको रसिद समेत प्रमाणमा दिई आफ्नो हकभोग जगाई जग्गा नाप जाँच गर्न पर्नेमा सो गरेको नदेखिएको । सुवोधकुमार के.सी.को नाउँमा नाप नक्शा भएकोमा विरोध नभएको सोही नापीको फिल्डबुकको आधारमा निजको नाउँमा मोठ श्रेस्ता तयार भएको समेत कारणबाट ज.ध.प्र.पुर्जा दिन मा.पो.का. मा सिफारिश गरिएको हो । विपक्षी समेतले मोरंग जि.अ.मा दायर गरेको निर्णय बदर मुद्दा हालसम्म सोही अदालतमा विचाराधीन छ । लेखिए बाहेक अन्य कुनै किसिमको सिफारिश वा निर्णय नगरे नभएको अवस्थामा मा.पो.का. को निर्णयले असर परेको हो भन्ने त्यस कार्यको लागि यस कार्यालय उपर उजूर गर्नु पर्ने कारण छैन । रिटनिवेदन खारेज गरिपाउँ भन्ने समेत व्यहोराको प्रत्यर्थी मोरंग गुठी तहसिल तथा खर्च कार्यालयको लिखितजवाफ ।

११.    विवादित विषयमा कुनै पनि उजूरी गर्दा प्रथमतः आ.वा.द्वारा उजूरी लिने नेपाल कानुनमा प्रावधान छैन । उक्त निवेदनमा चित्रबहादुर के.सी. र प्रकाशबहादुर के.सी. ले चित्रबहादुर समेतको हकमा भाइ भनी उल्लेख गर्नु भएको छ । प्रकाशबहादुर के.सी. समेतको हकमा भनी उजूरी गर्ने कानुनी प्रावधान छैन । यसरी विपक्षीको उजूरी भनिएको अवस्था नै गैरकानुनी छ । विवादित जग्गा गुठी अधीनस्थ जग्गा भएबाट गुठी संस्थानले पुर्जा दिनका लागि सिफारिश गरी पठाएपछि उक्त पुर्जा रोक्का राख्न मा.पो.का. लाई अधिकार छैन । निवेदक समेतले उक्त गुठीको निर्णय बदर दर्ता बदरमा २०४४।३।४ मा मोरंग जि.अ.मा मुद्दा दायर गरेपछि उक्त मुद्दामा चित्रबहादुर के.सी, प्रकाशबहादुर के.सी. उल्लेख भएपछि गुठीको पत्र बमोजिम पुर्जा दिने कुरा विपक्षीले उक्त मुद्दा दायर गर्न नक्कल सारी लिएको र मुद्दा दायर गरेकै मितिमा थाहा जानकारी भएको भन्ने कुरा प्रष्ट हुन्छ । विपक्षी निवेदकको निवेदन गर्ने निर्विवाद हक समेत छैन । मा.पो.का.को निर्णय उपर सगोलका प्रकाशबहादुर के.सी.ले कोशी अं.अ.मा पुनरावेदन गरी अदालतको फैसलाबाट अन्तिम निर्णय भइसकेको छ । मोरंग जि.अ.मा नालेश गर्दा विपक्षी समेतले संयुक्त नालेश गर्नु भएको समेत हुँदा हाल आएर प्राकृतिक न्याय सिद्धान्त विपरीत भयो भनी उजूर गर्न मिल्दैन । विपक्षीको रिटनिवेदन खारेज गरिपाउँ भन्ने समेत व्यहोराको प्रत्यर्थी सुवोध सिंह के.सी.को लिखितजवाफ ।

१२.   नियम बमोजिम पेश हुन आएको प्रस्तुत मुद्दामा निवेदकतर्फबाट उपस्थित विद्वान वरिष्ठ अधिवक्ता श्री कृष्णप्रसाद पन्तले विवादित जग्गामा निवेदक समेतको हकभोगको प्रश्न उपस्थित भएपछि बुझ्ने वा भन्ने मौका प्रदान गरिएको छैन । निवेदकको दावीलाई वास्ता नगरी प्रत्यर्थी गुठी तहसिल तथा खर्च कार्यालयको सिफारिश भनी एकपक्षीय रुपमा दर्ता गर्न मिल्ने होइन भन्ने समेत तथा प्रत्यर्थी सुबोध सिंह के.सी.का तर्फबाट उपस्थित विद्वान अधिवक्ता श्री योगेन्द्रप्रसाद शर्मा तथा विद्वान अधिवक्ता श्री रामप्रसाद सिटौलाले विपक्षीले गुठीको निर्णय बदरमा मुद्दा दिंदा नै थाहा पाएको कुरालाई थाहा थिएन भनी अनुचित विलम्ब गरी आएका छन् । नापीको समयमा विपक्षीकी आमा समेतको उपस्थितिमा हाम्रो पक्षको नाममा नापी भएको जग्गालाई गुठीले सिफारिश गरेको हो सगोलका एकाव्यक्तिले पुनरावेदन गरी अन्तिम निर्णय भएपछि पुनः रिटबाट आउन मिल्ने होइन भन्ने तथा प्रत्यर्थी मालपोत कार्यालयका तर्फबाट उपस्थित विद्वान सहन्यायाधिवक्ता श्री नरेन्द्रकुमार श्रेष्ठले गुठी तहसिल तथा खर्च कार्यालयको सिफारिश बमोजिम मा.पो.का.ले कार्य गरेको हुँदा कानुन बमोजिम कारवाही भएको कुरामा रिटनिवेदन लाग्न सक्ने होइन भन्ने समेत बहस प्रस्तुत गर्नु भयो ।

१३.   आज निर्णय सुनाउने तारेख तोकी निर्णयार्थ पेश हुन आएको प्रस्तुत मुद्दामा विवादित जग्गामा आफ्नो समेत हक लाग्ने भनी मालपोत कार्यालयमा उजूर गरेको देखिँदा त्यसरी आफ्नो हक छ भन्ने उजूरी मालपोत कार्यालय सुनसरीमा परेपछि निवेदक समेतलाई बुझी निर्णय गर्नु पर्ने हुन आउँछ । त्यसरी यी निवेदकलाई बुझी निर्णय गरेको भन्ने लिखितजवाफबाट समेत देखिँदैन । त्यसरी निवेदक समेतलाई नबुझी निर्णय गरेको प्राकृतिक न्याय सिद्धान्त विपरीत भएको देखिन्छ । त्यसरी प्राकृतिक न्याय सिद्धान्त विपरीत गरी भएको निर्णय त्रुटिपूर्ण देखिँदा कायम रही रहन नसक्ने हुन्छ । तसर्थ निवेदकको हक समेत छ भन्ने समेत दावी लिए जति जग्गाका हकमा मालपोत कार्यालयले मिति २०४६।३।५ मा निर्णय गरी प्रत्यर्थी सुबोध सिंह के.सी.लाई लालपुर्जा वितरण गरेको हदसम्म उत्प्रेषणको आदेशद्वारा बदर हुन्छ । अब पुनः निवेदक समेतलाई बुझी विवादित जग्गामा कानुन बमोजिम निर्णय गर्नु भनी प्रत्यर्थी मालपोत कार्यालय सुनसरीका नाउँमा परमादेशको आदेश समेत जारी हुने ठहर्छ । जानकारीको लागि आदेशको प्रतिलिपि श्री महान्यायाधिवक्ताको कार्यालयमा पठाई फाइल नियम बमोजिम गरी बुझाई दिनु ।

 

उक्त रायमा म सहमत छु ।

 

न्या.केशवप्रसाद उपाध्याय

 

 

इति सम्वत् २०४९ साल मार्ग २९ गते रोज २ शुभम् ।