निर्णय नं. १६१२ - उत्प्रेषणको आदेश जारी गरिपाउँ

निर्णय नं. १६१२     ने.का.प. २०४० अङ्क १

फुलबेञ्च

माननीय न्यायाधीश श्री धनेन्द्र्रबहादुर सिंह

माननीय न्यायाधीश श्री सुरेन्द्रप्रसाद सिंह

माननीय न्यायाधीश श्री गजेन्द्रकेशरी बास्तोला

सम्वत् ०३८ सालको रि.फु.नं. ४५

आदेश भएको मिति  : २०४०।१।६।३ मा

निवेदक/प्रतिवादी : महोत्तरी जि. डाम्ही गा.पं.वार्ड नं.३ बस्ने मोहन मण्डल धानुक

विरूद्ध

विपक्षी/रिट निवेदक : ऐ.ऐ.वार्ड नं.५ बस्ने देवेन्द्रकुमार ठाकुर

विषय : उत्प्रेषणको आदेश जारी गरिपाउँ

(१)                पिताको मृत्यु भएपछि मोहियानीको प्रमाणपत्र पाउँ भनी निवेदन भएकोमा विवादको जग्गा मोही भई कमाई आएको थियो थिएन, कमाई आएको थियो भने निजपछि सो हक कसलाई प्राप्त हुने हो, तत्सम्बन्धी कानुनबमोजिम सबूत प्रमाण बुझी निर्णय गर्नुपर्ने ।

(प्रकरण नं. १०)

प्रत्यर्थी निवेदकतर्फबाट :  विद्वान वरिष्ठ अधिवक्ता श्री रमानन्दप्रसाद सिंह

विपक्षीतर्फबाट : विद्वान सरकारी अधिवक्ता श्री पन्नामान तुलाधर र विद्वान वरिष्ठ अधिवक्ता श्री       कुञ्जबिहारीप्रसाद सिंह

आदेश

न्या.सुरेन्द्रप्रसाद सिंह

१.     सर्वोच्च अदालत डिभिजनबेञ्चको मिति ०३८।२।१३।३ को निर्णय उपर निवेदकको न्यायिक समिति मार्फत श्री ५ महाराजाधिराज सरकारका जुनाफमा विन्तिपत्र जाहेर हुँदा नेपालको संविधानको धारा ७२(ख) बमोजिम उपर्युक्त मुद्दा दोहर्‍याई दिनु भन्ने मौसूफका प्रमुख सचिवालय मार्फत बक्स भई आएको हुकुम प्रमांगी बमोजिम बेञ्च समक्ष पेश हुनआएको प्रस्तुत मुद्दाको संक्षिप्त विवरण यस प्रकार छ ।

२.    बाबु छट्टु मण्डलले सूर्यनारायण ठाकुरको डाम्ही महेशपूर पञ्चायतको ४ नं.जो.अ.नि. बमोजिम नापी हुँदा वार्ड नं.२ कि.नं.१९८ र वार्ड नं.७ कि.नं.१३४ को दुई कित्ता जग्गा १–१०–९ बाबु छँदा कमाई आएको निज परलोक भएपछि उक्त जग्गा मैले कमाई आएको सूर्यनारायण परलोक भएपछि निजको छोरा देवेन्द्रकुमारलाई कूत बुझाई आएको हुनाले सो जग्गाको प्रमाणपत्र पाउँ भन्ने समेत विपक्षी मोहन मण्डलको विपक्षी कार्यालयमा निवेदन परेको रहेछ । सो जग्गा सूर्यनारायणको लम्बरीबाट मेरो अंश भागमा परी ४ नं.(साविक पेज नं. १) जो.अ.नि. अनुसार मैले सर्भे नापी गराई पूर्जा पाएको छु विपक्ष मोही भए बाली बुझाएको भरपाई हुनुपर्ने सो समेत नभई दावी लिएको हुँदा खारेज गरिपाउँ भन्ने समेत निवेदकको बयान भएकोमा भूमिसम्बन्धी ऐन, २०२१ संशोधन सहितको दफा २५(१) बमोजिम छट्टु मण्डल मोही देखिँदा ऐ.को दफा २६ (ख) बमोजिम छट्टु मण्डल परलोक भएपछि निजको एक मात्र छोरा वादी मोहन मण्डल भएकोले कि.नं.१३४ र १९८ को जम्मा बिगाहा १–१०–८ जग्गाको नामसारी गरी ३ नं.स्थायी प्रमाणपत्र दिने ठहर्छ भनी विपक्षी कार्यालयबाट ०३६।२।२८।२ मा निर्णय भएको रहेछ । सो बदर गराई माग्न यो निवेदन पर्नआएको छ ।

३.    विपक्षी अधिकारीज्यूबाट सबूत प्रमाणको आधारमा निर्णय नभई काल्पनिक निर्णय मात्र भएको अ.बं.१८४क.१८५।१८९ प्रमाण ऐनको दफा ५४ को प्रतिबन्धात्मक वाक्यांश र भूमिसम्बन्धी ऐनको दफा २६(१) अ.बं.८२।३५ नं.समेतको प्रत्यक्षतः त्रुटिपूर्ण हुँदा बदरभागी छ ।

४.    विपक्षीद्वारा लिखितजवाफ मगाई पेश गर्नु भन्ने समेत सिड्डलबेञ्चको मिति ०३७।२।२८ को आदेशानुसार विपक्षीद्वारा प्राप्त लिखितजवाफ जिकिर यस प्रकारका रहेछन् :

५.    जग्गाधनीले रोज्ने हक हनन् भएको छैन वहाँलाई मोही रोज्ने कुरा जिकिर नभएको र सम्बन्धित गा.पं.ले जग्गा ना.सा.को लागि सिफारिश गरेको मात्र मालपोत कार्यालय महोत्तरीबाट प्रमाणित नक्कल मिसिल संलग्न रहेको हुँदा सरजमीन मुचुल्काले मोही प्रमाणपत्र दिने नदिने कुरामा कुनै प्रतिकूल प्रमाण नगरे पनि यहाँबाट भएको फैसला बदर हुने हो होइन रिट निवेदन खारेज गरिपाउँ भन्ने समेत जि.भूमिसुधार अधिकारी भूमिसुधार कार्यालय महोत्तरी ।

६.    भू.सु.का.को निर्णयमा भू.सं.ऐन, २०२१ को दफा २६(१) को त्रुटि देखाउनुभएको छ जबकी उक्त दफा अनुसार साविक मोही मेरो पिता स्वर्गबास पछि निजको स्वास्नी मेरा आमा पनि जीवित नरही म एक मात्र छोरा भएको अवस्था म बाहेक अरूलाई निज ज.ध.ले रोज्न सक्ने अवस्था नभएकोले रिट जारी हुन नसक्ने नै हो खारेज गरिपाउँ भन्ने समेत मोहन मण्डल धानुक।

७.    यसमा विवादास्पद जग्गाको मोहियानी प्रमाणपत्र विपक्षी मोहन मण्डल धानुकलाई दिने ठहराई विपक्षी भूमिसुधार अधिकारीबाट निर्णय गरेतर्फ विचार गर्दा विपक्षी मोहन मण्डल धानुकको पिता छट्टु मण्डलको अपुताली परेकोले प्रमाणपत्र पाउँ भनी मोहन मण्डलले दावी लिएको पाइन्छ । छट्टु मण्डलको मृत्यु पछि स्वतः मोही हक निजका छोरा मोहन मण्डलमा आउन सक्ने अवस्था भूमिसम्बन्धी ऐन, २०२१ को दफा २६(१) मा गरेको पाइँदैन । विपक्षी भूमिसुधार अधिकारीले विपक्षी मोहन मण्डलको पिता छट्टु मण्डल परलोक भए पछि निजको छोरा यी विपक्षी मोहन मण्डल धानुक भएकोले मोहियानी प्रमाणपत्र बनाई दिने गरेको निर्णयमा उक्त भूमिसम्बन्धी ऐन, २०२१ को दफा २६ (१) को त्रुटि देखिन्छ अतः माथि उल्लेख भएका आधार समेतबाट विपक्षी भूमिसुधार कार्यालय महोत्तरीको प्रस्तुत विवादास्पद जग्गा सम्बन्धमा गरेको मिति ०२६।२।२८ को निर्णय (साविक पेज नं. २) उत्प्रेषणको आदेश जारी गरी बदर गरी दिने ठहर्छ भन्ने मिति २०३८।२।१३।३ मा डिभिजनबेञ्चको आदेश ।

८.    प्रस्तुत रिट निवेदनमा प्रत्यर्थी निवेदकतर्फबाट उपस्थित विद्वान वरिष्ठ अधिवक्ता श्री रमानन्दप्रसाद सिंहले विपक्षी देवेन्द्रकुमार ठाकुरले मेरो पक्षलाई सूर्यनारायण ठाकुरको मोही होइन भनेर कँही पनि भन्नुभएको छैन, एकचोटी मोहीको प्रमाणपत्र लिइसकेको छ भने जबसम्म उसलाई कुनै पञ्चायत वा अदालतले निष्काशन गर्दैन तबसम्म उ मोही नै कायम रहन्छ । मेरो पक्षको पिता छट्टु मण्डलले पाएको ४ नं.जोताहा अस्थायी निस्सा तथा अन्य प्रमाणहरू बुझेर नै मेरो पक्ष मोहन मण्डल धानुकलाई भूमिसुधार अधिकारीज्यूबाट मोहीयानी हकको प्रमाणपत्र दिनुभएको छ । साविक मोही छट्टु मण्डलको मृत्यु पछि निजकी श्रीमतीको पनि मृत्यु भएकोले मेरो पक्ष मोहन मण्डल एक मात्र छोरा भएको अवस्थामा निजलाई बाहेक अन्य व्यक्तिलाई जग्गाधनीले मोही रोज्ने भन्ने कुरा नै उठ्दैन । मेरो पक्षलाई मोही कायम हुने ठहर्‍याई निर्णय भएको मितिले एक बर्षको अनुचित विलम्ब गरी विपक्षीबाट प्रस्तुत रिट गरिएको हुँदा रिट निवेदन नै खारेज गरिपाउँ भन्ने बहस समेत गर्नुभयो । भूमिसुधार कार्यालय महोत्तरीको तर्फबाट खटिई उपस्थित हुनुभएका विद्वान सरकारी अधिवक्ता श्री पन्नामान तुलाधरले विपक्षी देवेन्द्र ठाकुरले एक एक बर्षको विलम्ब गरी प्रस्तुत रिट गर्न आउनुभएको छ जबकी स.अ.फुलबेञ्चले केतारादेवी कुर्मिनी विरूद्ध जि.भू.सु.अधिकारी जि.भू.सु.कार्यालय कपिलवस्तु समेत भएको उत्प्रेषणको आदेश जारी गरिपाउँ भन्ने मुद्दा (ने.का.प.२०३१ पृष्ठ संख्या ४०५) मा ३ महीना मात्रको विलम्बलाई अनुचित विलम्बको आधारमा रिट खारेज गरेको थियो । त्यस्तै गरी मोही छट्टु मण्डलको मृत्यु पछि निजको छोरा मोहन मण्डल एकजना मात्र हकदार भएको अवस्थामा जग्गाधनीले मोही रोज्ने कुरा नै आउँदैन र सर्वोच्च अदालत डिभिजनबेञ्चले यस रिट निवेदनमा परमादेशको सम्बन्धमा केही पनि नबोलेको समेतले गर्दा प्रस्तुत रिट निवेदन खारेज गरिपाउँ भन्ने बहस समेत गर्नुभयो । विपक्षी रिट निवेदक देवेन्द्र ठाकुरको तर्फबाट विद्वान वरिष्ठ अधिवक्ता श्री कुञ्जबिहारीप्रसाद सिंहले विपक्षी मोहन मण्डलले प्राप्त गरेको ४ नं.जोताहा अस्थायी निस्सामा जग्गा भएको वार्ड नम्बर, कित्ता नम्बर र चार किल्ला उल्लेख छैन । भूमिसुधार कार्यालय महोत्तरीले मोहियानी हकको प्रमाणपत्र दिने निर्णय गर्नु अघि जुन सरजमीन गरेको छ त्यो सरजमीन गर्दा उक्त विपक्षी कार्यालयले मेरो पक्षलाई कुनै किसिमको थाहा जानकारी दिएको छैन जुन कुराको सम्बन्धमा उक्त कार्यालयको लिखितजवाफ समेत मौन रहेको छ । जग्गाधनीले मोही रोज्ने कुराको सम्बन्धमा विपक्षी मोहन मण्डल धानुकले मेरो बाबु आमा मरी सकेकोले मलाई मोही कायम गराई पाउँ भनेर जग्गाधनीकहाँ जानु पथ्र्यो र त्यसरी जाँदा मोही नरोजेमा त्यस सम्बन्धमा उजूरी गर्न जान सक्नु पथ्र्यो तर त्यस्तो किसिमको कुनै उजूरी निज विपक्षीले गर्नुभएको छैन । जग्गाधनीले मोही मर्‍यो मरेन भन्ने कुराको खोजीनीति गर्दैन । विपक्षी मोहन मण्डलले ०३५ साल श्रावणमा दिनुभएको निवेदनमा कँही पनि निजको आमाको मृत्यु भइसकेको छ भन्ने कुरा देखाउन सक्नुभएको छैन र लिखितजवाफमा आमा मरी सक्यो मात्र भन्नुभएको छ तर कुन मितिमा मरेको (साविक पेज नं. ३) हो सो देखाउन नसक्नुका साथै मरेको कुराको प्रमाणपत्र पेश गर्न सक्नुभएको छैन । यी सवै कुरामा सर्वोच्च अदालत डिभिजनबेञ्चले मिसिल केलाएर भूमिसुधार कार्यालय महोत्तरीको निर्णय ठीक छैन भन्ने कुरामा विश्वस्त (ऋयलखष्लअभ) भएर नै उत्प्रेषणको आदेश जारी गरेको छ जुन एकदम ठीक छ भन्ने समेत बहस गर्नुभयो ।

९.    प्रस्तुत रिट निवेदनमा मिति ०३८।२।१३।३ मा डिभिजनबेञ्चबाट भएको आदेश मिलेको छ छैन त्यस तर्फ निर्णय दिनुपरेको छ ।

१०.    निवेदक प्रत्यर्थीलाई भूमिसुधार अधिकारीले मोहियानीको प्रमाणपत्र बनाई दिने गरी २०३६।२।२८ मा गरेको निर्णय बदर हुने भनी २०३८।२।१३।३ मा डिभिजनबेञ्चबाट भएको आदेश मिलेको छ छैन त्यसतर्फ हेर्दा पिता छट्टु मण्डलको अपुताली परेकोले मोहियानीको प्रमाणपत्र पाउँ भनी मोहन मण्डलको निवेदन परेकोमा मोहियानी हकको प्रमाणपत्र बनाइदिने गरी निर्णय भएको देखिन्छ । भूमिसम्बन्धी ऐन, २०२१ को दफा २६ को उपदफा  (१) मा मोहीले कमाई आएको जग्गामा मोही सम्बन्धी निजको हक निज पछि निजको पति, पत्नी वा छोराहरू मध्ये जग्गावालाले पत्याएको व्यक्तिलाई प्राप्त हुनेछ भनी व्यवस्था भएको देखिन्छ । छट्टु मण्डलले कमाई आएको जग्गाको निजको मृत्युपछि मोहियानीको प्रमाणपत्र पाउँ भनी निजको छोरा मोहन मण्डलले दावी लिएकोमा विवादको जग्गा छट्टु मण्डलले मोही भई कमाई आएको थियो थिएन, कमाई आएको भए निजको हक निजपछि निजको पत्नी वा छोराहरू मध्ये जग्गावालाले पत्याएको व्यक्तिलाई मात्र प्राप्त हुनेमा तत्सम्बन्धी सबूत प्रमाण हेरी कानुनले तोकेको कार्यविधिको पालन गरी मात्र मोहियानीको प्रमाणपत्र बनाई दिने गरी निर्णय गर्नुपर्नेमा सो बमोजिमको कानुनी प्रक्रियाको अवलम्बन गरी भूमिसुधार अधिकारीले मोहियानीको प्रमाणपत्र बनाई दिने निष्कर्षमा पुगेको देखिन आउँदैन । तसर्थ भूमिसुधार अधिकारीको निर्णय उक्त दफा २६(१) को प्रतिकूल हुँदै त्रुटिपूर्ण भई डिभिजनबेञ्चबाट बदर भएको आदेश मिलेको देखिन्छ । तर पिता छट्टु मण्डलको मृत्यु भएपछि मोहियानीको प्रमाणपत्र पाउँ भनी मोहन मण्डलको निवेदन भएकोमा माथि उल्लेख भएबमोजिम विवादको जग्गा छट्टु मण्डलले मोही भई कमाई आएको थियो, थिएन, कमाई आएको थियो भने निजपछि सो हक कसलाई प्राप्त हुने हो तत्सम्बन्धी कानुन बमोजिम सबूत प्रमाण बुझी निर्णय गर्नुपर्नेमा सो बमोजिम नगरेको हुनाले मात्र बदर भएकोले सो सम्बन्धमा पुनः निर्णय गर्नुपर्नेमा कानुन बमोजिम निर्णय गर्नु भनी भूमिसुधार अधिकारीको नाउँमा परमादेशको आदेशसमेत जारी हुने ठहर्छ । डिभिजनबेञ्चले गरेको निर्णयमा केही मिलेको देखिएन । मिसिल नियमबमोजिम गरी बुझाई दिनु ।

उक्त रायमा हामीहरूको सहमति छ ।

     

न्या.धनेन्द्रबहादुर सिंह

न्या.गजेन्द्रकेशरी बास्तोला

 

इतिसम्वत् २०४० साल बैशाख ६ गते रोज ३ शुभम् । (साविक पेज नं. ४)