निर्णय नं. ६२३२ - जग्गा श्रेस्ता कायम गरी दाखिल खारेज समेत गरी पाउं ।
निर्णय नं. ६२३२ ने.का.प. ०५३ अङ्क ७
संयूक्त इजलास
माननीय न्यायाधीश श्री त्रिलोक प्रताप राणा
माननीय न्यायाधीश श्री गोविन्द वहादुर श्रेष्ठ
संवत् २०५१ सालको दे.पु.नं. ... २७८०
आदेश मितिः २०५३।६।१६।४
मुद्दाः जग्गा श्रेस्ता कायम गरी दाखिल खारेज समेत गरी पाउं ।
पुनरावेदक
वादीः रौतहत जिल्ला सरुअठ्ठा गा.वि.स. वडा नं. ९ वस्ने गौरी शंकर राजपुत ।
बिरुद्ध
विपक्षी
प्रतिवादीः ऐ.ऐ. वा.नं. ५ वस्ने सिंगेश्वर राय यादव ।
§ दुई थरीका वीचमा एकै कित्ता जग्गाको सम्वन्धमा स्वामित्वको प्रश्न उठी दर्ता श्रेस्ता बनाई जग्गाधनी प्रमाणपुर्जा पाउन उजुर परेकोमा त्यस्तोमा सवुत प्रमाणको मुल्याकंन गरी जग्गाको स्वामित्वको विवादको टुंगो लगाई एउटा जग्गाधनी र अर्का पक्षलार्ई मोही कायम गर्न अधिकार समेत मालपोत कार्यालयलार्ई कानूनले अधिकार प्रदान गरेको नपाइने ।
(प्र.नं. १३)
§ अधिकार क्षेत्रको प्रश्न कानूनी प्रश्न भएमा विवाद देखिन्न । कुनै पक्षले अधिकार क्षेत्रको वारेमा विरोध नगरे पनि अधिकार क्षेत्रको प्रश्न विशुद्ध कानूनी प्रश्न भएको हुनाले त्यस्तो कानूनी प्रश्नको सम्वन्धमा अदालत आफैले पनि जानकारी लिनू पर्दछ । यस्तो कानूनी प्रश्नको अदालत आफैले जानकारी लिई कानून वमोजिम जो हुनु पर्ने हो यथोचित निर्णय गर्न सक्ने ।
(प्र.नं. १३)
§ पक्ष विपक्षका वीचमा एकै कित्ता जग्गाको स्वामित्वलार्ई लिएर विवादको सिर्जना भएपछि त्यस्तो हकको निरोपण गर्न हकवेहकमा अदालत जानु भनी सुनाउनु पर्ने र मोही कायम गर्ने अधिकार समेत मालपोत कार्यालयलार्ई नभएकोमा एउटा पक्षलार्ई जग्गाधनी र अर्का पक्षलार्ई मोही कायम गर्ने गरी भएको मालपोत कार्यालयको मिति २०४९।१।९ को निर्णय अधिकार क्षेत्र विहिन हुंदा र सो निर्णयलार्ई सदर गर्ने गरेको पुनरावेदन अदालत हेटौंडाको इन्साफ समेत मिलेको नदेखिंदा मालपोत कार्यालय रौतहटको निर्णय र निर्णयलाई सदर गरेको पुनरावेदन अदालत हेटौंडाको फैसला समेत वदर हुने ।
(प्र.नं. १३)
पुनरावेदक वादी तर्फवाटः
विद्वान अधिवक्ता श्री राम प्रसाद भट्टराई
विपक्षी प्रतिवादी तर्फवाटः विद्वान अधिवक्ता श्री खगेन्द्र प्रसाद अधिकारी
अवलम्वित नजीरः
फैसला
न्या. त्रिलोक प्रताप राणाःपुनरावेदन अदालत हेटौंडावाट मिति २०४९।११।१८ मा भएको फैसला उपर न्याय प्रशासन ऐन, २०४८ को दफा १२ को उपदफा १(क) को आधारमा दोहोर्याउने निस्सा प्रदान भै पुनरावेदनको रुपमा दर्ता हुन आएको प्रस्तूत मुद्दाको संक्षिप्त तथ्य र ठहर यस प्रकार रहेको छ ।
२. मेरो स्व. वावु कोर्दै सिहंको नाउं दर्तामा रहेको गा.पं. सरुअठ्ठा वडा नं. ५ कि.नं. १६४, १६९, को जम्मा ज.वि. ०-११-११ दर्ता भै भोग चलन गरी आएकोमा मेरो वावु आफ्ना कालगतिले ०३५।८।८ मा परलोक हुनु भएको, ०४८ सालमा वावुको नाउंको जग्गा म छोरा गौरी शंकरले नामसारी दा.खा. गराएर भोग गरी आएकोमा उक्त २ कित्ता जग्गा मेरो ज.ध.प्र.पुर्जामा नपरेवाट उक्त २ कित्ता छुट जग्गाको श्रेस्ता कायम गरी नामसारी दा.खा. समेत गरी पाउं भन्ने समेत व्यहोराको ०४८।२।१५ को गौरी शंकर सिंहको निवेदन ।
३. विपक्षीले आफ्नो स्व. वावु कोदै सिंहको नाउंको सरुअठ्ठा पन्चायत जग्गाको मेरो वावुको नाउंको पुर्जामा जग्गा कायम गरी श्रेस्ता कायम नभएवाट श्रेस्ता कायम गरी पाउं भनी दिएको निवेदनमा मलार्ई हाजिर गराई वयान गराई पाउं भन्ने व्यहोराको ०४८।३।४ को सिंगेश्वर राय यादवको निवेदन ।
४. मेरो वावुको जिम्दारीमा आठ आना हिस्सा भएकोमा नापीको समयमा जमीनमा जान नसक्दा नापी भएन । नापी भन्दा १० वर्ष अघि देखि नै नक्कल रायले जोती आएकोमा निजको छोरा सिंगेश्वरले मेरो जमीन होईन तपाईहरुको जमिन हो भनी कागज गरी दिएपछि मेरा वावुले लालपुर्जा पाएका हुन, ७ नं. फांटवारीमा पनि जोत जिरायत हो भन्ने उल्लेख छ भन्ने समेत व्यहोराको निवेदक गौरी शंकरको वयान ।
५. मैले आज अगाडी यो जग्गा सम्वन्धमा कहिकतै कुनै किसिमको जग्गा कायम गर्न कारवाही गरे गराएको छैन, मेरा वावुले पनि गराएको छैन, उक्त जग्गाको पुर्जा पाएको छैन भन्ने समेत व्यहोराको निवेदक सिंगेश्वर राय यादवको वयान ।
६. सरुअठ्ठा गा.पं. वा.नं. ५ कि.नं. १६१ को ०/४/१७ र कि.नं. १६९ को ०/६/१४ समेत ज.वि. ०/११/११ धुर जग्गाको निवेदक गौरी शंकर सिंहका नाउंमा अस्थाई ज.ध.द.प्र.पुर्जा श्रेस्ता वनाई दिने मोहीको हकमा नकलरायको छोरा सिंगेश्वरका नाउंमा कायम गरी दिने भन्ने समेत व्यहोराको २०४९।१।९ को मालपोत कार्यालय रौतहटको निर्णय पर्चा ।
७. मालपोत कार्यालय रौतहटले विपक्षीलार्ई मोही कायम गरेको निर्णय सम्म वदर गरी पाउं भन्ने समेत व्यहोराको गौरीशंकर सिं राजपुतको पुनरावेदन पत्र ।
८. मालपोत कार्यालय रौतहटले गरेको निर्णय कानूनी त्रुटीपुर्ण हुंदा सो निर्णय वदर गरी फिल्डवुक तथा मोहीको १ नं. लगत श्रेस्ता जस्ता अकाट्य प्रमाणको आधारमा म पुनरावेदकको नाउंमा जग्गा दर्ता गरी ज.ध.द.प्र.पुर्जा समेत पाउने गरी न्याय पाउं भन्ने समेत व्यहोराको निवेदक सिंगेश्वर रायको पुनरावेदन पत्र ।
९. पेश भएको सवुत प्रमाणवाट विवादास्पद जग्गाहरु स्वर्गिय कोर्दै सिंहको साविक नम्वरी दर्ता भित्रको देखिदा हाल कोदैसिंह मर्दा निवेदक निजको छोरा गौरीशंकर सिंहको नाममा श्रेस्ता कायम गरी जग्गाधनी प्रमाण पुर्जा वनाई दिने र फिल्डवुकमा नक्कल रायको जोतको भनी जनिएवाट निजका छोरा सिंगेश्वरका नाममा मोही कायम गरी दिने ठहराएको मालपोत कार्यालय रौतहटको निर्णय मनासिव ठहर्दछ भन्ने समेतको पुनरावेदन अदालत हेटौंडावाट मिति २०४९।११।१८।२ मा भएको फैसला ।
१०. मालपोत ऐन, २०३४ को दफा ६ र ७ वमोजिम मालपोत कार्यालयको जग्गाधनीका नाममा जग्गा दर्ता मात्र गर्न पाउनेमा मोही कायम समेत गरी दिने गरेको निर्णय क्षेत्राधिकार वाहिर छ, विपक्षीले मोही सम्वन्धि जिकिरै नलिएकोमा मोही कायम गरी दावी भन्दा वाहिर गई फैसला गरेको मिलेको छैन, जग्गा कमाउदै नकमाएको व्यक्तिलार्ई मोही कायम गर्न मिल्ने होईन, फिल्डवुकको कैफियत महलमा मोहीको नाम उल्लेख हुंदैमा अन्य प्रमाणको अभावमा मोही कायम गर्न मिल्ने होईन तसर्थः मालपोत कार्यालयको निर्णय सदर गरेको पुनरावेदन फैसला वदर गरी पाउं भन्ने समेत व्यहोराको मुद्दा दोहर्याई हेरी पाउं भन्ने वादी गौरी शंकर सिंहको निवेदन ।
११. यसमा छुट भएको जग्गा श्रेस्ता कायम गर्न नामसारी दाखिल खारेज गरी पाउं भनी गौरीशंकरको निवेदनवाट कारवाही चलेकोमा निवेदक गौरी शंकर सिंहका नाममा अस्थायी जग्गाधनी प्रमाण पुर्जा श्रेस्ता वनाई दिने, मोहीको हकमा नक्कल रायको छोरा सिंगेश्वरका नाममा कायम गरी दिने भनी मोहियानी सम्वन्धमा समेत निर्णय गरेको मालपोत कार्यालय रौतहटको निर्णयमा अधिकार क्षेत्रात्मक त्रुटि भएकोलार्ई पुनरावेदन अदालतले मिति ०४९।११।१८ मा सदर गरेको देखिंदा मालपोत ऐन, २०३४ को दफा ७ र भु.सू. ऐन,२०२१ को दफा ३१(क) को व्याख्या सम्वन्धी प्रश्न समेत उपस्थित भएकोले न्याय प्रशासन ऐन,२०४८ को दफा १२ को उपदफा (१) को खण्ड(क) को आधारमा दोहर्याई हेर्ने निस्सा प्रदान गरिएको छ भन्ने समेत व्यहोराको मिति ०५१।११।२६ मा यस अदालत संयूक्त इजलासवाट भएको आदेश ।
१२. नियमानूसार पेशी सुचीमा चढी निर्णयार्थ ईजलास समक्ष पेश हुन आएको प्रस्तूत मुद्दामा पुनरावेदक तर्फवाट रहनु भएका विद्वान अधिवक्ता श्री रामप्रसाद भट्टराई र प्रत्यर्थी तर्फवाट उपस्थित हुनु भएका विद्वान अधिवक्ता श्री खगेन्द्र प्रसाद अधिकारीले गरेको वहस समेत सूनियो । यस्मा कित्ता नं. १६४, र १६९ को जग्गा भोग गर्दै आएकोमा सो दर्ता श्रेस्ता गराउन छुट भएकोले जग्गाको श्रेस्ता कायम गरी पाउं भनी वादी गौरीशंकर सिंहको र यसैगरी उक्त विवादको कित्ता जग्गा मैले भोगी आएको र वावुको नाउंको हुंदा उक्त कित्ता जग्गाको श्रेस्ता मेरा नाममा कायम गरी पाउं भन्ने सिंगेश्वर राय यादवको मालपोत कार्यालय रौतहटमा निवेदन परेको देखिन्छ। प्रस्तूत निवेदनहरु उपर कारवाही गरी मालपोत कार्यालय रौतहटले गौरी शंकर सिंहको नाममा अस्थायी जग्गाधनी प्रमाण पुर्जा वनाई दिने र मोहीको हकमा सिंगेश्वर रायलार्ई कायम गर्ने भनी २०४९।१।९ मा निर्णय गरेको र सो निर्णय उपर दुवै पक्षवाट पुनरावेदन पर्दा मालपोत कार्यालयको उल्लेखित निर्णय सदर गर्ने गरी पुनरावेदन अदालत, हेटौंडावाट फैसला भए उपर गौरी शंकर सिंह राजपुतको दोहोर्याई हेरी पाउं भन्ने निवेदन परी यस अदालतको संयूक्त इजलासवाट दोहोर्याई हेर्ने निस्सा भएको पाईन्छ । मालपोत कार्यालय रौतहटमा गौरीशंकर सिंह र सिंगेश्वर राय यादव दुवैपक्ष विपक्षले जग्गा आफ्नो भएकोले आफ्नो नाममा दर्ता श्रेस्ता कायम गरी पाउं भनी निवेदन परेकोमा विवाद देखिंदैन । तर उक्त मालपोत कार्यालयले सवुत प्रमाणको मुल्याकंन गरी जग्गा गौरीशंकर सिंहको नाममा कायम गरी जग्गाधनी प्रमाण पुर्जा वनाई दिने र मोहीमा सिंगेश्वर राय यादवलार्ई कायम गर्ने निर्णय गरेको पाईन्छ ।
१३. दुई थरीका वीचमा एकै कित्ता जग्गाको सम्वन्धमा स्वामित्वको प्रश्न उठी दर्ता श्रेस्ता बनाई जग्गाधनी प्रमाणपुर्जा पाउन उजुर परेकोमा त्यस्तोमा सवुत प्रमाणको मुल्याकंन गरी जग्गाको स्वामित्वको विवादको टुंगो लगाई एउटा जग्गाधनी र अर्का पक्षलार्ई मोही कायम गर्न अधिकार समेत मालपोत कार्यालयलार्ई कानूनले अधिकार प्रदान गरेको पाइन्न । पुनरावेदक गौरी शंकर सिंह तर्फका विद्वान अधिवक्ता श्री राम प्रसाद भट्टराईले एउटा पक्षलार्ई जग्गाधनी र अर्को पक्षलार्ई मोही कायम गर्न मालपोत कार्यालयको अधिकार क्षेत्र नै छैन भनी विपक्षी सिंगेश्वर यस अदालतमा पुनरावेदन अदालत हेटौंडाको फैसला उपर दोहराउने निवेदन दिन आएको छैन । सो तर्फ अव विचार गर्न मिल्दैन भनी वहस गर्नु भएको पाईन्छ । तर अधिकार क्षेत्रको प्रश्न कानूनी प्रश्न भएमा विवाद देखिन्न । कुनै पक्षले अधिकार क्षेत्रको वारेमा विरोध नगरे पनि अधिकार क्षेत्रको प्रश्न विशुद्ध कानूनी प्रश्न भएको हुनाले त्यस्तो कानूनी प्रश्नको सम्वन्धमा अदालत आफैले पनि जानकारी लिनू पर्दछ । यस्तो कानूनी प्रश्नको अदालत आफैले जानकारी लिई कानून वमोजिम जो हुनु पर्ने हो यथोचित निर्णय गर्न सक्ने हुंदा पुनरावेदक तर्फका विद्वान अधिवक्ताको वहससंग सहमत हुन सकिएन । पक्ष विपक्षका वीचमा एकै कित्ता जग्गाको स्वामित्वलार्ई लिएर विवादको सिर्जना भएपछि त्यस्तो हकको निरोपण गर्न हक वेहकमा अदालत जानु भनी सुनाउनु पर्ने र मोही कायम गर्ने अधिकार समेत मालपोत कार्यालयलार्ई नभएकोमा एउटा पक्षलार्ई जग्गाधनी र अर्का पक्षलार्ई मोही कायम गर्ने गरी भएको मालपोत कार्यालयको मिति २०४९।१।९ को निर्णय अधिकार क्षेत्र विहिन हुंदा र सो निर्णयलार्ई सदर गर्ने गरेको पुनरावेदन अदालत हेटौंडाको इन्साफ समेत मिलेको नदेखिंदा मालपोत कार्यालय रौतहटको निर्णय र निर्णयलाई सदर गरेको पुनरावेदन अदालत हेटौंडाको फैसला समेत वदर हुने ठर्हछ । अव कानून वमोजिम निर्णय गर्नु भनी दुवै पक्षलार्ई तारेख तोकी मिसिल मालपोत कार्यालय रौतहटमा पठाई रेकर्ड मिसिल नियमानूसार गरी वुझाई दिनु ।
उक्त रायमा म सहमत छूं ।
न्या. गोविन्द वहादुर श्रेष्ठ
इति सम्वत् २०५३ साल आश्विन १६ गते रोज ४ शुभम् ..................... ।