निर्णय नं. १६७१ - उत्प्रेषणको आदेश जारी गरिपाउँ

निर्णय नं. १६७१     ने.का.प. २०४० अङ्क ६

 

डिभिजनबेञ्च

माननीय न्यायाधीश श्री धनेन्द्र्रबहादुर सिंह

माननीय न्यायाधीश श्री जोगेन्द्रप्रसाद श्रीवास्तव

सम्वत् २०३९ सालको रिट नं. १८५५

आदेश भएको मिति : २०४०।५।२७।२ मा

रिट निवेदक : महन्थ सीताराम दास स्वर्गीय भाइ निजको हक खाने शिष्य जि.सर्लाही सन्तपुर गाउँ पञ्चायत वार्ड नं.७ बस्ने राजेश्वरदास वैष्णव

विरूद्ध

विपक्षी : ऐ.ऐ.वार्ड नं.४ बस्ने विलास राय यादव समेत

विषय : उत्प्रेषणको आदेश जारी गरिपाउँ

(१)                रीतपूर्वक कायम भइरहेको मोही लगत कट्टा गर्न भूमिसम्बन्धी ऐन, २०२१ मा वर्णित प्रकृयाद्वारा मात्र हुनसक्ने हुँदा सो बेगर कानुन बमोजिम कायम भइरहेको मोहीको लगत कट्टा गर्न मिल्ने अवस्था नरहने ।

(प्रकरण नं. १०) (२६२)

निवेदकतर्फबाट : विद्वान अधिवक्ता श्री कमलनारायण दास

विपक्षीतर्फबाट       : विद्वान अधिवक्ता श्री महादेवप्रसाद यादव र विद्वान सरकारी अधिवक्ता श्री       इन्द्रराज पाण्डे

आदेश

न्या.धनेन्द्रबहादुर सिंह

१.     मिति २०३९।२।८ को भूमिसुधार कार्यालय सर्लाहीको निर्णय उत्प्रेषणको आदेशद्वारा बदर गरिपाउँ भनी नेपालको संविधानको धारा ७१ अन्तर्गत प्रस्तुत रिट निवेदन पर्नआएको रहेछ ।

२.    संक्षप्त तथ्य र निवेदन जिकिर यस प्रकार : विपक्षी विलास राय यादवले जि.सर्लाही सन्तपुर बसन्तपुर गा.पं.वार्ड नं.२(क) कि.नं.८ को १–८–१० सिम ऐ.बस्ने लक्ष्मी राय यादवले ऐ.वार्ड नं.२(ख) कि.नं.८५ को १६ दोयम ऐ.ऐ.कि.नं.८६ को –२–४ दोयम ऐ.बस्ने असिन मियाँ मोही भएको ऐ.वार्ड नं.५(क) कि.नं.१५६ को –१७– सिम विपक्षी हरिनारायण पेजियार मोही भएको ऐ.कि.नं.१५७ को –१८–२–½ दोयम ऐ.कि.नं.१५९ को १–३–१४ दोयम विपक्षी मङ्गल राय यादव मोही भएको ऐ.वार्ड नं.५ क.कि.नं.१६० को –१०–२, १, २ दोयम विपक्षी गणेशी राय यादव मोही भएको ऐ.कि.नं.१५१ को –८– दोयम ऐ.कि.नं.८ख १६३ को —१५–१८ दोयम विपक्षी असिन मियाँ मोही भएको ऐ.वार्ड नं.५ कि.नं.२६३ को –६–३ दोयम विपक्षी सुकदेव यादव मोही भएको ऐ.कि.नं.२९४ को –१५–१० दोयम विपक्षी महाराज राय यादव मोही भएको ऐ.वार्ड नं.५(क) कि.नं.२९५ को –१५–१३ दोयम विपक्षी इब्राहिम मियाँ मोही भएको ऐ.वार्ड नं.८(क) कि.नं.१९९ को १–१–१२,१,२ दोयम विपक्षी भुखन झा ब्राहृमण मोही भएको ऐ.कि.नं.२१० को १–०–१४, १, २ दोयम जग्गामा विपक्षीहरू अनाधिकार मोही लेखिएकोमा महोत्तरी सर्लाही गोश्वाराका आदेशबाट महोत्तरी मालबाट मिति ०२२।८।६ मा सन्तपुर बसन्तपुर गा.पं.बाट रोक्का रहेको र मिति ०३६।६।५ मा फुकुवा दिन भनी सर्लाही मालपोत कार्यालयबाट फुकुवा भएको पत्र मलाई प्राप्त भएको सो बखत मोही कोही नभई ०२३।१२।३० र ३१ गते २ नं.लगत अनुसूची प्रकाश सो पञ्चायातमा हुनगएको सो भन्दा अगावै ०२२ सालमै मठको जग्गा रोक्का भएको रोक्का जिम्मा लिन प्रधानपञ्चले सर्वथा गैरकानुनी तरीकाबाट मोही लेखी दिनुभएकोले मोही कायम हुन नसकी मोही लगत कट्टा गरी निस्काशन समेत गरिपाउँ भन्ने महन्थ मेरा गुरु सीताराम दास वैरागीको भू.प्र.का.परेको निवेदनमा कारवाही हुँदा मुद्दा चल्दाचल्दैको अवस्थामा मिति ०३६।१२।२७ का दिन स्वर्गबास भएको हुनाले म रिट निवेदकले मुद्दा सकार गरेको छु ।

३.    विपक्षीको दावी झुठ्ठा हो विपक्षीको जग्गा अगाडि देखि नै जोती आएकोले भू.सु.ऐनको दफा (२५) अन्तर्गत हामी मोही भएकोले र जग्गा रोक्का हुनुभन्दा अघि नै मोही भएकोले झुठ्ठा दावीबाट फुर्सद पाउँ भन्ने समेतको (२६३) गणेशी राय यादव समेतको प्रतिउत्तरपत्र परेकोमा विपक्षी भूमिसुधार अधिकारीले भूमिसम्बन्धी ऐन, २०२१ को दफा २५ को उपदफा (१) अन्तर्गत प्रमाणपत्र प्राप्त मोही देखिएकोले त्यस्तो मोहीको लगत कट्टा गर्न कानुनसंगत नहुने हुँदा वादी दावी खारेज हुने ठहर्छ भनी मेरो निवेदन खारेज गरी दिनुभयो ।

४.    रोक्का जग्गा जिम्मा लिनेको जग्गामा कुनै हक नहुने मात्र एउटा संरक्षकको हैसियतले रेखदेख तथा बालीसम्म उठाई जिम्मा लिने व्यक्तिले जग्गामा दायित्व सिर्जना गर्न निमित्त कुनै अधिकार पाएको हुँदैन । प्रधानपञ्चले आफूले २ नं.अनुसूची प्रकाशन भएको मिति ०२३।१२।३० र ३१ भन्दा पहिले जग्गा जिम्मा लिएको मिति ०२२।८।६ सम्ममा कुनै मोही कायम नरहेको जग्गामा आफ्नो एकाघरको भाइ सम्पूर्ण नातागोता नोकरचाकरलाई मोही लेखाई २ नं.अनुसूची प्रकाशित गराई नियमावलीको नियम ७(१) अन्तर्गत म्यादभित्र उजूर नगरी चुप लगाई मोही कायम हुनु दिए पनि निजको मौनताले मोही कायम हुनसक्दैन । आफ्नो स्वामित्वमा नरहेको जग्गामा मोही कायम गर्न मिल्दैन प्रधानपञ्चले खाली महोत्तरी सर्लाही गोश्वाराको आदेशले मात्र जिम्मा लिएको हो वा सो जग्गामा प्रधानपञ्चले मोही कायम गर्न मिल्ने होइन भू.सु.ऐनको दफा ८(२) को विपरीत हुनगएको छ र अधिकारीज्यूले निर्णय गर्दा सबूत प्रमाणको मूल्याङ्कन गरी सरजमीन र गाउँ पञ्चायत समेत बुझी निर्णय गर्नुपर्नेमा सो बमोजिम नगरी स्वेच्छिक तवरले निर्णय गर्नुभएको हुँदा अ.बं.१८४।१८९ नं.तथा प्रमाण ऐन, २०३१ को दफा ५४ को प्रतिबन्धात्मक वाक्यांशको समेत प्रत्यक्षत त्रुटि हुनगएको छ भन्ने समेतको महन्थ सीताराम दास स्वर्गीय भई निजको हक खाने शिष्य राजेश्वर दास वैष्णवको रिट निवेदन जिकिर रहेछ ।

५.    यसमा विपक्षीहरूबाट लिखितजवाफ मगाई आएपछि पेश गर्नु भन्ने सर्वोच्च अदालत सिड्डलबेञ्चको ०३९।३।२४ को आदेश रहेछ ।

६.    भूमिसम्बन्धी ऐन तथा नियमावली लागू हुनुभन्दा र रोक्का हुनुभन्दा अघि देखिका हामी जोताहाका किसानले ऐन नियम अनुसार १ नं.लगत भरी ४ नं.जो.अ.नि.प्राप्त गरेका र २ नं.अनुसूची प्रकाशन भएकोले हामी कानुनी मोही हौं । हामी मोही नभएको भए विपक्षी रिट निवेदकले नियमावलीको नियम ७ अनुसार ३५ दिनभित्र उजूर गर्नुपर्ने थियो सो नगरी अहिले आई बदर गराउन पाउने होइन । रिट क्षेत्रबाट सबूत प्रमाण बुझी निर्णय गर्न मिल्ने होइन र रिट क्षेत्रले पुनरावेदनको क्षेत्रको ठाउँ लिन सक्दैन तसर्थ रिट खारेज गरिपाउँ भन्ने समेतको इब्राहिम मियाँ समेतको जवान ६ को लिखितजवाफ रहेछ ।

७.    निवेदकले जग्गा रोक्का भएपछि मात्र मोही सिर्जना गरेको भन्ने कुनै प्रमाण पेश भएको नदेखिएको र मोही कायम गर्ने अधिकार किसुनी रायलाई नभई निजहरूले भू.सं.ऐन नियमानुसार २ नं.अनुसूची समेत प्रकाशित भएकोले प्रतिवादीहरू भूमिसम्बन्धी ऐन, २०२१ को (२६४) दफा (२५) को उपदफा (१) अनुसार प्रमाणपत्र प्राप्त कानुनले निर्दिष्ट मोही देखिएकोले त्यस्तो मोहीको लगत कट्टा गर्न कानुनसंगत नहुँदा दावी खारेज गरिएको हो भन्ने समेतको भूमिसुधार कार्यालय सर्लाहीको लिखितजवाफ रहेछ ।

८.    निवेदकतर्फबाट रहनुभएका विद्वान अधिवक्ता श्री कमलनारायण दासले जसको जग्गामा स्वमित्व छ उसैले मात्र मोही कायम गर्न मिल्छ । स्वमित्व नभएको व्यक्तिले मोही कायम गरे पनि सो मोही कायम हुनसक्दैन तसर्थ प्र.पं.किसुनराय यादव स्वामित्ववाला व्यक्ति होइन उसलाई जग्गा हेर्न जिम्मा सम्म दिएको हो उसलाई मोही लेखाउने अधिकार छैन र १ नं.र २ नं.अनुसूची प्रकाशित हुँदा जग्गा रोक्का रही सकेकोले त्यस्तो अवस्थामा कायम गरेको मोहीलाई कानुनी मोही भन्न मिल्दैन भन्ने र विपक्षीहरूबाट रहनुभएका विद्वान अधिवक्ता श्री महादेवप्रसाद यादवले भू.सं.नियमावली नियम ७ अनुसार १ र २ नं.अनुसूची प्रकाशित भएपछि सो हेरी ३५ दिनभित्र उजूर गरी बदर गराउन सक्नु पथ्र्यो सो गर्नसकेको छैन र मेरो पक्षहरू सो जग्गा रोक्का हुनुभन्दा अघिदेखिकै मोही भएकोले रिट जारी हुनुपर्ने होइन भन्ने र विपक्षी भूमिसुधार कार्यालयतर्फबाट खटिई उपस्थित हुनुभएका विद्वान सरकारी अधिवक्ता श्री इन्द्रराज पाण्डेले भू.सु.अ.ले गरेको निर्णयमा कुनै त्रुटि छैन प्र.पं.ले मोही कायम गरेको पनि होइन प्रमाणपत्र प्राप्त मोही देखिएको हुनाले मोहीको लगत कट्टा गर्न कानुनसंगत नहुँदा भू.सु.का.बाट दावी खारेज गरिएको हो । रिट जारी हुनुपर्ने होइन खारेज गरिपाउँ भन्ने समेत बहस प्रस्तुत गर्नुभयो ।

९.    यसमा निर्णयतर्फ हेर्दा प्रतिवादीहरू भूमिसम्बन्धी ऐन, २०२१ को दफा २५ को उपदफा (१) अन्तर्गत प्रमाणपत्र प्राप्त मोही देखिएकोले मोही लगत कट्टा गर्न नहुने हुँदा वादी दावी खारेज हुने ठहर्छ भनी प्रत्यर्थी भूमिसुधार कार्यालय सर्लाहीबाट ०३९।३।८ मा निर्णय गरेको पाइन्छ ।

१०.    रोक्का रहेको जग्गा जिम्मा लिने किसुनी रायले जग्गाधनीको स्वामित्वमा असर पर्ने गरी एकाघरका भाइ समेतका नाममा ०२३।१२।३० र ऐ.३१ गतेमा २ नं.अनुसूची प्रकाशित गराई मोहीको दायित्व सिर्जना गराएको भन्ने समेत रिट निवेदकको जिकिर देखिन्छ । तर सो २ नं.अनुसूची प्रकाशित भए उपर उजूर गरेको छु भन्न रिट निवेदकले सकेको देखिँदैन । त्यसरी २ नं.अनुसूची प्रकाशित भई प्रत्यर्थीहरू विधिवत कानुन बमोजिम मोही कायम भइरहेको भन्ने रिट निवेदन लेखाईबाट नै देखिन्छ । त्यसरी रीतपूर्वक कायम भइरहेको मोहीको लगत कट्टा गर्न भूमिसम्बन्धी ऐन, २०२१ मा वर्णित प्रकृयाद्वारा मात्र हुनसक्ने हुँदा सो बेगर कानुन बमोजिम कायम भइरहेको मोहीको लगत कट्टा गर्न मिल्ने अवस्था रहँदैन । तसर्थ प्रत्यर्थी भू.सु.का.सर्लाहीले मोहीको लगत कट्टा गर्न नहुने हुँदा वादी दावी खारेज गर्ने गरेको निर्णयमा कानुनी त्रुटि देखिन नआएको हुँदा (२६५) निवेदकका माग अनुसारको आदेश जारी गर्न मिल्दैन । प्रस्तुत रिट निवेदन खारेज हुने ठहर्छ । फाइल नियम बमोजिम बुझाई दिनु ।

 

उक्त रायमा म सहमत छु ।

 

न्या.जोगेन्द्रप्रसाद श्रीवास्तव

 

इतिसम्वत् २०४० साल भाद्र २७ गते रोज २ शुभम् ।

 

