निर्णय नं. १७८६ - उत्प्रेषणको आदेश जारी गरिपाउँ

निर्णय नं. १७८६     ने.का.प. २०४० अङ्क १०

 

डिभिजनबेञ्च

माननीय न्यायाधीश श्री त्रिलोकप्रताप राणा

माननीय न्यायाधीश श्री हरगोविन्द सिंह प्रधान

सम्वत् २०३९ सालको रिट नम्बर १८५९

आदेश भएको मिति : २०४०।१०।२३।२ मा

निवेदक : जि.पर्सा देउरवाना गा.पं.वा.नं.२ मौजे सोलकुर बस्ने प्रयाग महतो थारू

विरूद्ध

विपक्षी : ऐ.ऐ वा.नं.५ बस्ने भीखर साह कानूसमेत

विषय : उत्प्रेषणको आदेश जारी गरिपाउँ

(१)   म्याद जालसाजी गरी तामेल गरेतर्फ जालसाजी मुद्दा विपक्षी उपर समेत कारवाही हुँदै   रहेको रिट निवेदकको लेखाई समेतबाट देखिन्छ । अदालतको विचाराधीनमा समेत रहेकोले प्रस्तुत रिट निवेदन खारेज हुने ।

(प्रकरण नं. १०)

निवेदकतर्फबाट : विद्वान अधिवक्ता श्री अवधेशकुमार सिंह

विपक्षीतर्फबाट       : विद्वान स.अधिवक्ता श्री भैरवप्रसाद लम्साल र विद्वान अ.श्री दमन ढुंगाना

आदेश

न्या.त्रिलोकप्रताप राणा

१.     नेपालको संविधानको धारा ७१ अन्तर्गत उत्प्रेषण वा अन्य उपयुक्त आज्ञा, आदेश पूर्जि जारी गरी विपक्षी भूमिसुधार अधिकारीको मिति २०३८।१२।१२ को टिप्पणी आदेश बदर गरिपाउँ भनी रिट निवेदन मिति २०३९।३।२२।३ मा दर्ता भएको रहेछ ।

२.    संक्षिप्त तथ्य तथा जिकिर यसप्रकार छन् : जि.पर्सा देउरवाना गा.पं.वा.नं.८ कि.नं.६२ को ज.बि.०–१५–० साविकमा हिरा साह तेलीको थियो । निजबाट ०१९।२।४।१ मा विपक्षीले भोगबन्धकी पास गरी लिनुभएको थियो । पर्सा जिल्लामा २०२१ सालमा भू.सु.लागू भयो र सोही साल जग्गा नाप जाँच ऐन, २०१९ अनुसार सर्भे पनि भयो । भू्.सु.र ज.ना.जाँ.ऐन लागू हुँदा जग्गा विपक्षीकै भोगचलनमा रहेकोले ऐनको दफा ६ र नियम ३,६,९(२) अनुसार मोही लगत विपक्षीले आफ्नो सराकतको आमा सरली कनु आइनको नाउँमा गराई सोही बमोजिम मोही लेखाई सर्भे पनि गराउनुभएको थियो । भोगबन्धकी रहेको जग्गा निजकै भोगमा रहेकाले त्यस अवस्था विरोध उजूर गर्ने प्रश्नै उठेन । उपरोक्त भोगबन्धकीको जग्गा विपक्षीले नै भोग गरी बाली खाएकोले ऋण निश्चित गरिपाउँ भनी तत्कालिन जग्गाधनी हिरा साहको उजूर परी विपक्षी समेतको स्वीकृति प्रतिवाद बमोजिम भू.सु कार्यालयबाट निर्णय हुँदा ऋण साधन भइसकेकोले २०१९।१२।१४ को भोगबन्धकी पट्टा हुने लगत कट्टा हुने र जोताहामा आसामी हिरा साहको नाउँ कायम गर्ने गरी २०२२।१०।८।६ मा पर्चा खडा भयो । उक्त निर्णय बमोजिम विपक्षीको आमाको अस्थायी मोहियानी हक समाप्त भयो । जग्गामा हिरा साहको भोगचलन रहन आयो पछि हिरा साहले उक्त जग्गा बिक्री गर्न खोज्दा म निवेदकले २०२३।१।१८ मा रजिष्ट्रेशन पारित गराई राजीनामा लिएर २०२३ सालको बाली देखि अद्यापि जग्गा मैले नै कमोद आवाद गरी भोगी आएको छु । उपरोक्त कुराहरू जम्मै ढाँटी हिरा साहु नाउँकै देवरवाना गा.पं.वाड नं.५ को कि.नं.६२ को ०–१५–० मेरा एकासगोलको आमा सरली कनुइन मोही भई कमाई कूत बुझाउने गरेको आमा सरली परलोक भएबाट हिरा साहबाट खरीद गर्ने दशैं महतो थारूलाई कूत बुझाउने गरेकोले ऐनको दफा २६ बमोजिम मोही हक नामसारी गरी प्रमाणपत्र पाउँ भन्ने विपक्षीले उजूर दिएकोमा श्री अधिकारीले मेरो नाउँको बेरीत म्याद बदर गरी पुनः म्याद जारी गर्नुपर्नेमा सो नगरी म जग्गाधनीलाई बुझ्दै नबुझी मोहियानी प्रमाणपत्र बमोजिम साविक मोही रहेछ भने नामसारी गरी दिने गरी टिप्पणीमा २०३८।१२।१२ मा आदेश दिनुभएको रहेछ । उक्त कुरा मलाई मौकामा जानकारी भएन । विपक्षीले गाउँ घरमा मोही हक कायम गराएको भनी हल्ली खल्ली गरेको सुनी के भएको रहेछ भनी भू.सु.का.मा गई ०३८।१२।१५ मा निर्णयको नक्कल प्राप्त गरी थाहा पाएँ । म्याद बेरीतको भएतर्फ अ.बं.२०८ नं.बमोजिम प्रतिउत्तर दिन गए पनि मेरो प्रतिउत्तर दर्ता नगरी दिएको र मेरा नाउँको म्याद जालसाजी गरेतर्फ सजाय गराउन पर्सा जिल्ला अदालतमा विपक्षी समेत उपर मैले जालसाजी मुद्दा चलाएको छु । साथै २०२२।१०।८ को निर्णय अनुसारको मोही लगत कट्टा गर्न भू.सु.का.पर्सामा निवेदन दिई कारवाई समेत चलाएको छु । अधिकारीले गैरकानुनी तरीकाबाट विपक्षीको मोही हक नामसारी गर्ने गरी गर्नुभएको निर्णय बदर गराउन यो रिट निवेदन गर्न आएको छु ।

३.    सर्वप्रथम श्री अधिकारीको २०३८।१२।१२ को टिप्पणी आदेश हेर्दा मोहियानी प्रमाणपत्र बमोजिम साविक मोही रहेछ भने नामसारी गरी दिने भनी भएको आदेशबाट यकीन निर्णय भएको देखिँदैन । साथै उक्त आदेशबाट विपक्षीको आमा साविक मोही हो होइन भन्ने कुराको ठहर नै भएको देखिँदैन । यस्तो अस्पष्ट निर्णय हचुवा रहेको प्रष्ट छ । न्यायिक मनको प्रयोग नभएको यकीन ठहर निर्णय (Speaking order) को अभावग्रस्त हुँदा बदरभागी छ । २०३८।१२।१२ को उक्त टिप्पणीबाट पनि विपक्षीका नाउँमा मोहियानी कायम हुने प्रमाण कारण उल्लेख भएको देखिँदैन । आफ्नो निर्णयको आधार नखुलाई अर्काको टिप्पणीको भरमा भएको आदेश न्यायिक मनको अभावग्रस्त छ ।

४.    भूमिसम्बन्धी ऐनको दफा २५(३) र यस सम्मानित अदालतबाट अजिमुल्ला मुसलमान वि.चन्द्रशेखर चोवै समेत मु.उत्प्रेषण २०२९ सालको रिट फु.नं.४० (ने.का.प. २०३१ पृ.३७६ मा प्रकाशित) को मुद्दामा बृहत फुलबेञ्चबाट भोगबन्धकी लिएको अवस्थामा साहुले कायम गराएको मोही भोगबन्धकी समाप्त भएपछि कायम नरहने पनि प्रतिपादित सिद्धान्त बमोजिम विपक्षीले तत्कालिन हिरा शाहबाट २०१९ सालमा भोगबन्धकी लिई भू.सु.लागू हुँदा २०२१ सालमा कायम गराएको साहुको आमाको नाउँको मोहियानी भोगबन्धकी समाप्त हुने भनी २०२२।१०।८ को निर्णय पछि कायम नरही टुटी सकेको कुरा निर्विवाद रूपमा स्थापित छ । विपक्षीले भोगबन्धकी कुरा र त्यस सम्बन्धमा भएको भू.सु.का.को निर्णय समेत लोप पारी उजूरी दिई अशुद्ध ह्दय र उद्देश्य लिई अड्डालाई झुक्याएको प्रमाणित छ । अधिकारीले विपक्षीको आमाका नाउँमा आफ्नै अड्डामा रहेको रेकर्ड निर्णयहरू नहेरी नबुझी गर्नुभएको निर्णयबाट उपरोक्त कानुन र नजीर समेतको प्रत्यक्षतः उल्लघंन भएको छ ।

५.    विपक्षीहरूद्वारा लिखितजवाफ मगाई पेश गर्नुभन्ने सिंगलबेञ्चको मिति २०३९।२।२४।५ को आदेशानुसार प्राप्त हुनआएको लिखितजवाफ निम्न प्रकार छन् ।

६.    साविक देखिको श्रेस्ताको आधारमा मृतक सरली कनु आइनको नामबाट मिति २०३८।१२।१८ मा टिप्पणी सदर भई उक्त जग्गा भिखर शाह कानूका नाममा नियमबमोजिम मोही नामसारी भई गएको देखिँदा द.ध.प्रयाग महतो थारूको रिट निवेदन खारेज हुनुपर्ने व्यहोरा अनुरोध गर्दछु भन्ने समेत भूमिसुधार कार्यालय पर्सा ।

७.    रिट निवेदकलाई अ.बं.२०८ नं.अन्तर्गतको आधार भएको म्याद जालसाजी ठहरेमा पुनः प्रतिवाद गर्न पाउने अधिकार सुरक्षित भएको ०२२ सालको पर्चा बमोजिम लगत तर्फ कारवाही विचाराधीन रहेको, स्वर्गीय आमा निर्विवाद मोही भएको र दफा २६(१) बमोजिम एक मात्र हकवाला म छोरालाई नरो के भन्ने विकल्प पनि नभएकोले नाउँसारी विषयमा प्राकृतिक न्याय विरूद्ध समेत नभएको एवं २०३८।१२।१२ को निर्णय पछि पनि हिउँदे वाली लगाई मुख्य बाली सम्बन्धमा समेत दशकर्म गरी सकेपछि लगतमा ३ महीना पछि विलम्ब गरी आएको समेतबाट रिट निवेदन खारेजीको भागी छ भन्ने समेत भिखर शाह कानू ।

८.    निवेदकतर्फका विद्वान अधिवक्ता श्री अवधेसकुमार सिंहको र विपक्षी भूमिसुधार कार्यालय पर्सा तर्फबाट खटिई उपस्थित हुनुभएका विद्वान सरकारी अधिवक्ता श्री भैरवप्रसाद लम्साल तथा विपक्षी भिखर साह कानूतर्फका विद्वान अधिवक्ता श्री दमननाथ ढुंगानाको बहस समेत सुनियो ।

९.    प्रस्तुत केसमा निवेदकको माग बमोजिमको आदेश जारी हुने नहुने के रहेछ निर्णय दिनुपरेको छ ।

१०.    यसमा विवादको कित्ता जग्गामा विपक्षी भिखर शाह कानूलाई मोही कायम गरेको भूमिसुधार कार्यालय पर्सा वीरगञ्जको निर्णयलाई बदर गर्न निवेदक आउनुभएको पाइन्छ । विपक्षीकी आमा सरली कनुआइन मोही भएको तथ्यलाई निवेदकले साविक जग्गाधनीबाट मिति ०२३ सालमा राजीनामा लिँदा नै स्वीकार गर्नुभएको कुरा राजीनामामा विपक्षीकी आमा मोही लेखिन गएबाट देखिन्छ । जुन तथ्यलाई निवेदकले नै समर्थन गर्नुभएको छ । सो तथ्यतर्फ प्रवेश गर्ने स्थिति रहेन । यसको अतिरिक्त म्याद जालसाजी गरी तामेल गरेतर्फ जालसाजी मुद्दा पर्सा जि.अ.मा विपक्षी उपर समेत कारवाही हुँदै रहेको रिट निवेदकको लेखाई समेतबाट देखिन्छ । अदालतको विचाराधीनमा समेत रहेकोले प्रस्तुत रिट निवेदन खारेज हुने ठहर्छ । नियमबमोजिम गरी फाइल बुझाई दिनु ।

 

उक्त रायमा म सहमत छु ।

 

न्या.हरगोविन्द सिंह प्रधान

 

इतिसम्वत् २०४० साल माघ २३ गते रोज २ शुभम् । 