निर्णय नं. ७१३३ - मोही नामसारी ।

निर्णय नं. ७१३३     ने.का.प.२०५९ अङ्क ९/१०

 

पूर्ण इजलास

माननीय न्यायाधीश श्री गोविन्दवहादुर श्रेष्ठ

माननीय न्यायाधीश श्री हरिश्चन्द्रप्रसाद उपाध्याय

माननीय न्यायाधीश श्री गोपालप्रसाद खत्री

सम्बत् २०५९ सालको दे.पु.इ.नं. ... ३७

फैसला मितिः २०५९।९।११।५

 

मुद्दा :– मोही नामसारी ।

 

पुनरावेदक

वादीः  लक्ष्मण ठाकुरको छोरा जि.बारा अमृतगञ्ज गा.वि.स. वडा नं. ८ वस्ने रामजीवन शर्मा

विरुद्ध

प्रत्यर्थी

प्रतिवादीः ऐ.ऐ.बस्ने शान्ति देवी कल्वार्नी

 

§  विवादित जग्गाको मोही हो होइन भन्ने प्रश्नमा वाली बुझाएको भरपाई समेतको भूमिका रहने हुँदा वादीले मुद्दामा पेश गरेको वाली बुझाएको भरपाई अ.वं. ७८ नं.वमोजिम प्रतिवादीलाई देखाई निजले सो सम्बन्धमा व्यक्त गरेको कुरा समेतलाई मूल्याङ्कन गरी सवुद प्रमाणको विवेचना गरी निर्णयमा पुग्नु पर्ने ।

§  पुनरावेदन अदालतले निर्णय गर्दा वादीले प्रतिवादीलाई वाली बुझाएको भनी प्रमाणको रुपमा पेश गरेको भरपाई अ.वं. ७८ नं. वमोजिम प्रतिवादीलाई देखाई सुनाई निर्णय गर्नुपर्नेमा सो प्रमाणको मूल्याङ्कन नै नगरी मोहियानी हक सर्न नसक्ने भनी निर्णय गरेको पुनरावेदन अदालतको इन्साफ मिलेको नदेखिने ।

(प्र.नं. १३)

 

पुनरावेदक वादी तर्फबाटः विव्दान वरिष्ठ अधिवक्ता श्री कुञ्जविहारीप्रसाद सिंह

प्रत्यर्थी प्रतिवादी तर्फबाटः विव्दान अधिवक्ता श्री महादेव यादव

अवलम्वित नजिरः

 

फैसला

न्या.गोविन्दबहादुर श्रेष्ठः पुनरावेदन अदालत हेटौंडाबाट २०५४।४।१५ मा भएको फैसला उपर वादीको यस अदालतमा पुनरावेदन पर्न आएकोमा संयुक्त इजलाशका माननीय न्यायाधीश बीच रायमा मतैक्य हुन नसकी सर्वोच्च अदालत नियमावली, २०४९ को नियम   ३(१)(क) वमोजिम पूर्ण इजलासमा पेश हुन आएको प्रस्तुत मुद्दाको संक्षिप्त तथ्य् र ठहर यसप्रकार छ –

            २.    बिपक्षीका स्व.पति खरकप्रसाद कलवारको नाम दर्ताको जि.बारा गा.वि.स. श्रीनगर वरैया वा.नं. २ कि.नं. १८५ को ज.वि. ०–७–११ र ऐ.गा.वि.स.अमृतगंज वा नं. २ कि.नं. ११८ को ज.बि. ०–९–० समेत जग्गामा मेरो पिता तथा बिपक्षीका पति समेतका बीच भु.सु.वि.अ.मा मोही कायम सम्बन्धी विवाद उत्पन्न भै मेरो पिताका नाउंमा मोही कायम हुने गरी भु.सु.वि.अ.वाट ०२३।९।२८ को मिलापत्र भएबाट मोही हकको उक्त जग्गा पिताले आफ्नो जीवनकालमा जोती कमाई आउनु भएकोमा पिता लक्ष्मण ठाकुर आफ्ना कालगतीबाट मिति ०४८ सालमा स्वर्गवास हुनु भएको र मेरो आमा समेत प्यारालाइसिस रोगबाट पीडित हुँदा बिपक्षी जग्गाधनीले मलाई नै मोही पत्याएवाट जग्गा मैले नै दसकर्म गरी वाली लगाई जग्गाधनीलाई कुतवाली बुझाई साल सालै रीतपूर्वकको भपाई लिंदै आएकोमा पिताको मोही हकको उपरोक्त जग्गाहरुमा पिताका नामबाट आफ्नो नाममा मोही नामसारी गराई लिन परेबाट मिति ०२३।९।२८ को मिलापत्र वमोजिम र स्व.पिताको मृत्यु पश्चात मोही हक मेरो नाउंमा हुनुपर्ने भएको हुंदा मोही नामसारी गरी मोही प्रमाणपत्र समेत पाउँ भन्ने वादीको निवेदन जिकिर ।

            ३.    बिपक्षीले दावी गरेको जग्गा मेरो स्व.पतिका नाउंमा नापनक्सा भै किसानको महलमा समेत गरी पतिको नाम उल्लेख भै किसानको व्यहोरा तथा कैफियत व्यहोरा समेतमा मेरो पतिको नाम उल्लेख भई फिल्डवुक तैयार भएकोमा २०२४ सालमा ज.ध.दर्ता प्रमाणपूर्जा समेत तैयार हुँदा मोही महलमा मेरो पतिको नाम उल्लेख भएको र मोहीको १ नं. लगत भर्दा समेत मेरो पतिले आफ्नो जग्गा भनी उल्लेख भएको हुँदा बिपक्षीको पिता मोही नभएको, बिपक्षीको नाउँमा मोही नामसारी हुने अवस्था स्थिति नभएको र मेरो पति खरकप्रसाद कलवार मिति ०४१।८।२६ मा परलोक भैसके देखि उक्त जग्गा मेरो जोत भोगमा रहे भएको, मेरो पतिले तथा पतिको स्वर्गवास पछि मैले कुतवाली वुझी भपाई नगरेबाट समेत बिपक्षीले जग्गा कमाउने तथा बिपक्षीले मलाई कुतवाली बुझाउने अवस्था स्थिति समेत नभएवाट बिपक्षीको नाउंमा मोही नामसारी हुने होइन । भु.सु.वि.अ.बाट मोही कायम हुने गरी वादी लछुमन ठाकुर प्रतिवादी भागवत साह कलवार वीचमा मिलापत्र भएकोमा उल्लेखित कित्ता जग्गा मेरो पति खरकप्रसाद कलवारका नाउंमा कायम भएको हुँदा अधिकार नै नभएको व्यक्तिले गरेको मिलापत्र अनुसार मोही कायम हुनु नपर्ने र बिपक्षीका नाउमा मोही नामसारी हुने होइन, छैन । वादी दावी खारेजभागी छ खारेज गरी पाऊँ भन्ने प्रतिवादीको प्रतिउत्तर जिकिर ।

            ४.    दावी जग्गामा मोही कायम गरी पाऊँ भनी वादीका पिताले भु.सु.वि.अ.बारामा उजुरी निवेदन दिंदा मिति ०२३।९।२८ मा उक्त अदालतवाट लछुमन ठाकुरको नाउँमा मोही कायम हुने गरी वादी प्रतिवादीको सहमतिका आधारमा मिलापत्र भएको र निज मोही वादीका पिता परलोक भै निजको शेषपछिको हकवाला छोरा वादी भएको देखिएकोले दावी जग्गामा भु.सु.ऐन, २०२१ को दफा २६ (१) बमोजिम वादीका नाउंमा मोही नामसारीवाट मोही हक प्राप्त हुने ठहर्छ भन्ने शुरु भूमिसुधार  कार्यालय बाराको निर्णय ।

            ५.    बिपक्षी वादीका पिताको नाममा नै मोही हक प्राप्त भई प्रमाणपत्र नबनेको र निजले मिलापत्र वमोजिम मोही कायम गराउन नसकेको अवस्थामा मोही नामसारीवाट मोही हक प्राप्त हुने ठहर्‍याएको शुरुको निर्णय त्रुटीपूर्ण हुँदा उक्त निर्णयमा चित्त बुझेन । उक्त निर्णय उल्टी गरी पाऊँ भन्ने प्रतिवादीको पुनरावेदन जिकिर ।

            ६.    यसमा विवादित कि.नं. १८५ र ११८ को जग्गाको मा.पो.का.बाराबाट प्राप्त दर्ता श्रेस्ताबाट जग्गाधनी एवं मोहीको महलमा खरकप्रसाद कलवारको नाम कायम रहेको देखिएको अवस्थामा २०२३।९।२८ को मिलापत्रलाई आधार मानी मोही नामसारी हुने ठहर्‍याएको शुरु भु.सु.का बाराको निमित्त अ.वं. २०२ नं. तथा पुनरावेदन अदालत नियमावली, २०४८ वमोजिम प्रत्यर्थी झिकाउनु भन्ने पुनरावेदन अदालतको आदेश ।

            ७.    यी वादीका पिता लक्ष्मण ठाकुरले मोही कायम हुने गरी भएको २०२३।९।२८ को मिलापत्र वमोजिम विवादित जग्गा सर्वे नापी हुँदा तयार भएको फिल्डवुक र २०२४ सालमा जग्गाधनी प्रमाणपूर्जा तयार हुँदा समेत किसानको महलमा मोही भनी आफ्नो नाम समावेश गराउन नसकेको र विवादित जग्गाको १ नं. मोहीको लगत यी वादीका पिताले भरेको नदेखिई प्रतिवादीका पिता खड्गप्रसादले भरेको देखिन्छ । अतः भूमिसुधार विशेष अदालत बाराको मिति २०२३।९।२८ मा भएको मिलापत्र वमोजिम यी वादीका पिता लक्ष्मण ठाकुरले आफ्नो नाउमा विवादित जग्गाको मोही कायम भएको मोही हकको प्रमाणपत्र प्राप्त भई सकेको अवस्था नहुँदा पिताको परलोक पछि सोही हक यी वादीको नाउंमा नामसारी हुने अवस्था रहेन । तसर्थ पुनरावेदक प्रतिवादीको जग्गामा वादी दावी वमोजिम मोही नामसारी हुने ठहर्‍याएको शुरु भूमिसुधार कार्यालय बाराको मिति २०५३।५।९ को फैसला मिलेको नदेखिंदा उल्टी हुने ठहर्छ भन्ने समेत व्यहोराको पुनरावेदन अदालत हेटौंडाको फैसला ।

            ८.    उक्त फैसलामा चित्त  बुझेन । २०२३।९।२८ को भूमिसुधार विशेष अदालतमा भएको मिलापत्रले मेरो पिता लक्ष्मण ठाकुरलाई मोही स्वीकार गरेको म निजको छोरा भएको कुरामा कुनै विवाद नभएको र भूमि सम्बन्धी ऐन, २०२१ को दफा २(ख) र दफा २६(१) समेतवाट मोही हुने स्पष्ट रहेको अवस्थामा मेरो नाउंमा मोही हक नामसारी हुनुपर्नेमा मोही हक नामसारी नहुने गरि भएको पुनरावेदन अदालत हेटौंडाको फैसला त्रुटीपूर्ण हुँदा वदर गरी भु.सु.का बाराबाट भएको निर्णय सदर गरी पाऊँ भन्ने समेत व्यहोराको वादीको यस अदालतमा पर्न आएको पुनरावेदनपत्र।

            ९.    यसमा पुनरावेदक वादीका पिता लक्ष्मण ठाकुर र प्रतिवादीका पति खड्गप्रसाद कलवार एवं ससुरा भागवत साह कलावारका बीच भएको २०२३।९।२८ को मोही मुद्दाको मिलापत्र पश्चात निरन्तर वादी पक्षबाट प्रतिवादीलाई कुतवाली बुझाई आएको भनी भरपाइको प्रमाण सहित वादीबाट दाखिल भएकोमा सो प्रमाणको मूल्याङ्कनद्वारा यथार्थ तथ्य निरोपण नगरी मोहीको प्रमाणपत्र लिई नसकेको भनी नाउसारीको औपचारिक प्रक्रियालाई समेत निर्णयाधार बनाएको पुनरावेदन अदालत हेटौंडाको इन्साफ फरक पर्ने देखिएकोले अ.वं. २०२ नं. बमोजिम छलफलको लागि बिपक्षी झिकाई पेश गर्नु भन्ने यस अदालतको आदेश ।

            १०.    यसमा भूमिसुधार विशेष अदालतवाट भएको २०२३।९।२८ को मिलापत्र वमोजिमको एक पक्ष वादीका वावु लक्ष्मण साह ठाकुरले ०४८ साल सम्म आफू जीवित रहुन्जेल मोही लगतमा आफ्नो नाउ दर्ता नगराएको भन्ने कुरामा विवाद देखिएको छैन । भूमि सम्बन्धी ऐन, २०२१ को दफा २५ को उपदफा (४) को खण्ड (ख)मा मोहीले प्राप्त गरेको मोहियानी हक तोकिएको दर्ता कितावमा दर्ता गराई राख्नुपर्नेछ भन्ने उल्लेख भएको पाइन्छ । सो बमोजिम वादीका पिताले मोहियानी हक दर्ता गराएको देखिंदैन । वावुले नै दर्ता कितावमा मोहियानी दर्ता गरी श्रेस्ता कायम गर्न नसकेको अवस्थामा वावुको मोहियानी हक नामसारी गरी पाऊँ भनी वादीको दावी लाग्ने भन्न मिलेन । तसर्थ दावी वमोजिम मोही नामसारी नहुने ठहर गरेको पुनरावेदन अदालत हेटौंडाको फैसला मिलेकै देखिदा सदर हुने ठहर्छ । वादीको पुनरावेदन जिकिर पुग्न सक्दैन भन्ने समेत माननीय न्यायाधीश कृष्णजंग रायमाझीको राय ।

            ११.    यसमा पुनरावेदक वादी रामजीवन शर्माको वावु लक्ष्मण ठाकुरले विवादित कि.नं.११८ र १८५ को जग्गा धनीसंगको २०२३।९।२८ का मिलापत्रवाट मोहियानी हक प्राप्त गरेको देखिन्छ । मिलापत्रवाट मोही हक प्राप्त भएको दुबै कित्ता जग्गाको वादीको वावु जीवित छउन्जेल निजले र निजपछि यी पुनरावेदक वादीले सो जग्गा कमाई जग्गाको वाली जग्गा धनीलाई वुझाई भरपाई समेत प्राप्त गरेको देखिन आउँछ । यसरी वादीले पेश गरेका भरपाईहरुलाई अ.वं. ७८ नं. वमोजिम प्रतिवादीलाई देखाई सुनाई सवूद प्रमाणको मूल्याङ्कन समेत गरी निर्णय गर्नुपर्नेमा सो नगरी नामसारी गर्ने गरेको शुरुको उल्टी गरी पुनरावेदन अदालत हेटौंडाले गरेको इन्साफ मिलेको नदेखिंदा वदर गरिदिएको छ । अब सवुद प्रमाण समेतको मुल्याङ्कन गरी निर्णय गर्न मुद्दाका पक्षहरुलाई तारेख तोकी पुनरावेदन अदालत हेटौंडामा पठाईदिने ठहर्छ भन्ने समेत व्यहोराको माननीय न्यायाधीश श्री चन्द्रप्रसाद पराजुलीको राय ।

            १२.   नियमानुसार पेश हुन आएको प्रस्तुत मुद्दामा पुनरावेदक वादी तर्फवाट उपस्थित विद्वान वरिष्ठ अधिवक्ता कुञ्ज विहारीप्रसाद सिंहले २०२३।९।२८ को वादीको पितालाई मोही मानेको मिलापत्र कहिं कतैबाट वदर नभई हालसम्म अस्तित्वमा रहेको अवस्थामा सोही मिलापत्रको आधारमा र त्यसपछि पनि निरन्तर वादीले रुपमा प्रतिवादीलाई वाली बुझाई भर्पाई गरी लिई आएको अवस्थामा मोही वावुको मृत्युपछि कानून वमोजिम छोरामा मोही हक सर्ने हुन्छ । मोही हक सर्दैन भन्ने माननीय न्यायाधीश श्री कृष्ण जंग रायमाझीको राय नमिलेकोले वादीले पेश गरेको भरपाई समेतका प्रमाणको मूल्याङ्कन गरी पून निर्णय गर्न भनी पुनरावेदनमा पठाउने गरेको माननीय न्यायाधीश चन्द्रप्रसाद पुराजुलीको राय मनासीव हुंदा सो सदर हुनुपर्दछ भन्ने र प्रत्यर्थी प्रतिवादीवाट उपस्थित विद्वान अधिवक्ता महादेव यादवले २०२३।९।२८ मा वादीका पितालाई मोही कायम गरी मिलापत्र भएको भए पनि सो वमोजिम श्रेस्तामा मोही कायम गराउने तर्फ वादीका पिताले कुनै कारवाही नगराएको र पिताको मृत्यु पश्चात २०५३ सालमा मात्र मोही नामसारी गर्न उजुरी परेकोले वादीको वावु नै रीतपूर्वकको मोही नभएको स्थितिमा छोरामा मोही हक सार्ने सवालै नरहंदा मोही नामसारी नहुने ठहर्‍याएको पुनरावेदन अदालतको फैसला सदर गरेको माननीय न्यायाधीश कृष्णजंग रायमाझीको राय कायम हुनुपर्दछ भनी गर्नु भएको बहस समेत सुनियो ।

            १३.   पुनरावेदक एवं प्रत्यर्थी तर्फवाट उपस्थित विद्वान कानून व्यवसायीहरुको उपरोक्त अनुसारको बहस सुनी आज निर्णय सुनाउनका लागि तारेख तोकिएको प्रस्तुत मुद्दाको मिसिल संलग्न कागज अध्ययन गरी हेर्दा वादीले विभिन्न सालको कूत वाली यी प्रतिवादीलाई वुझाई भरपाई लिएको भनी कुत वाली वुझाएको भरपाईको प्रतिलिपिहरु प्रमाणको रुपमा पेश गरेको पाइन्छ । पुनरावेदन अदालतले निर्णय गर्दा २०२३।९।२८ को मिलापत्र वमोजिम विवादित जग्गा सर्वे नापी हुंदाको फिल्ड वुक र २०२४ सालमा जग्गाधनी प्रमाणपुर्जा तयार हुंदा समेत किसानको महलमा मोही भनी आफ्नो नाम समावेश गराउन नसकेको हुनाले वादीको वावुले नै विवादित जग्गाको मोही हकको प्रमाणपत्र प्राप्त गरिसकेको अवस्था नभएको हुनाले वादीको नाममा त्यस्तो मोही हक नामसारी हुन नसक्ने भनी फैसला गरेको देखिई वादीले विभिन्न सालमा जग्गाधनीलाई वाली बुझाएको भनी प्रमाणको रुपमा पेश गरेको भरपाईको सम्बन्धमा कुनै विवेचना गरेको देखिएन । विवादित जग्गाको मोही हो होइन भन्ने प्रश्नमा वाली बुझाएको भरपाई समेतको भूमिका रहने हुँदा वादीले मुद्दामा पेश गरेको वाली बुझाएको भरपाइ अ.वं. ७८ नं.वमोजिम प्रतिवादीलाई देखाई निजले सो सम्बन्धमा व्यक्त गरेको कुरा समेतलाई मूल्याङ्कन गरी सवुद प्रमाणको विवेचना गरी निर्णयमा पुग्नु पर्ने हुन्छ । प्रस्तुत मुद्दामा पुनरावेदन अदालतले निर्णय गर्दा वादीले प्रतिवादीलाई वाली बुझाएको भनी प्रमाणको रुपमा पेश गरेको भरपाई अ.वं. ७८ नं. वमोजिम प्रतिवादीलाई देखाई सुनाई निर्णय गर्नुपर्ने सो प्रमाणको मूल्याङ्कन नै नगरी मोहियानी हक सर्न नसक्ने भनी निर्णय गरेको देखिएकोले पुनरावेदन अदालत हेटौंडाको २०५४।४।१५ को इन्साफ मिलेको देखिएन । तसर्थ वादीले पेश गरेको भरपाइलाई अ.वं. ७८ नं. वमोजिम प्रतिवादीलाई देखाई सुनाई सवुद प्रमाण समेतको मूल्याङ्कन गरी निर्णय गर्न मुद्दाका पक्षहरुलाई तारेख तोकी मिसिल पुनरावेदन अदालतमा पठाई दिने ठहर्‍याएको  माननीय न्यायाधीश चन्द्रप्रसाद पराजुलीको राय मनासिव  ठहर्छ । मुद्दाका दुवै  पक्षको  यस  अदालतको तारखे टुटाई पुनरावेदन अदालत हेटौंडामा हाजिर हुन जानु भनी तारेख तोकी फैसलाको प्रतिलिपि साथ सम्बन्धित मिसिल समेत पुनरावेदन अदालत हेटौंडामा पठाई रेकर्ड मिसिल नियमानुसार बुझाईदिनु ।

                                               

उपर्युक्त रायमा सहमत छौं ।

 

न्या.हरिश्चन्द्रप्रसाद उपाध्याय

न्या.गोपालप्रसाद खत्री

 

 

इति सम्बत् २०५९ साल पौष ११ गते रोज ५ शुभम् ......... ।