निर्णय नं. ८४४४ - सरकारी छाप दस्तखत कीर्ते ।
निर्णय नं. ८४४४ ने.का.प. २०६७ अङ्क ८
सर्वोच्च अदालत, संयुक्त इजलास
माननीय न्यायाधीश श्री कल्याण श्रेष्ठ
माननीय न्यायाधीश श्री अवधेशकुमार यादव
संवत् २०६० सालको स.फौ.पु.नं.३१९३
फैसला मितिः २०६७।१।६।२
मुद्दा : सरकारी छाप दस्तखत कीर्ते ।
पुनरावेदक वादीः प्रहरी प्रतिवेदनले नेपाल सरकार
विरुद्ध
प्रत्यर्थी प्रतिवादीः का.प.जि. कुसादेवी गा.वि.स. ६ घर भै का.जि.का.म. न.पा.वडा नं.१४ कालीमाटी बस्ने कृष्ण के.सी. भन्ने कृष्णप्रसाद हुमागाँई
शुरु फैसला गर्नेः–
मा.न्या.श्री हरिकुमार पोखरेल
पुनरावेदनमा फैसला गर्ने :
मा.न्या.श्री राजेन्द्रप्रसाद कोइराला
मा.न्या.श्री गिरीशचन्द्र लाल
§ कसूरको कार्यमा धेरैजना भै काम पूरा गरिन्छ भने सबैको व्यक्तिगत उत्तरदायित्व सिर्जना हुने ।
§ अन्तिम कीर्ते अक्षर कसले लेखेको हो सो मात्रै कीर्तेका अभियुक्त हुने भन्ने प्रश्न उठ्न सक्दैन । कीर्ते गर्ने मतलवमा पस्दछ, लाभ लिन्छ, सरोकार राख्छ र सो काम पूरा गर्न कुनै न कुनै संलग्नता देखाउँदछ भने पनि कीर्तेको कसूरदार हुने ।
§ लिखतसम्बन्धी कसूरमा भइरहेको सच्चा लिखतमा भएको अङ्क, अक्षर वा मिति वा केही व्यहोरा घटी बढी पारी सच्याउने कार्यमा संलग्न भएको व्यक्तिका हकमा केही नगरी लिखतवालालाई मात्रै जिम्मेवार बनाउने हो भने त्यस्ता अरु षडयन्त्र गर्ने आदेश गर्ने वा मतलवमा बसी काम गरी गराई लाभ लिने ठूलो आपराधिक समूहले नै आपराधिक दायित्वबाट मुक्ति पाउने अवस्था रहने ।
(प्रकरण नं.५)
पुनरावेदक वादीतर्फबाटः विद्वान उपन्यायाधिवक्ता श्री धर्मराज पौडेल
प्रत्यर्थी प्रतिवादीतर्फबाटः विद्वान अधिवक्तात्रय श्री बालकृष्ण न्यौपाने, श्री हरिचन्द्र सुवेदी र सन्तोष वस्नेत
अवलम्बित नजीरः
सम्बद्ध कानूनः
§ कीर्ते कागजको १, ९ र १२ नं.
फैसला
न्या.कल्याण श्रेष्ठः पुनरावेदन अदालत पाटनको मिति २०६०।२।१४ को फैसलाउपर न्याय प्रशासन ऐन, २०४८ को दफा ९ बमोजिम पुनरावेदन परी पेश हुन आएको प्रस्तुत मुद्दाको संक्षिप्त तथ्य र ठहर यस प्रकार छ :–
दीपक भन्ने कालुमान तामाङको सवारी चालक अनुमति पत्र नं.१२२५२९ मा सरकारी छाप दस्तखत कीर्ते गरी तयार गरेको भन्ने खुल्न आएकोले बरामद गरी दाखिला गरेको छु निजलाई कारवाही गरिपाऊँ भन्ने समेत व्यहोराको प्रतिवेदन ।
सवारी चालक अनुमति पत्र नं.१२२५२९ नं.को कालुमान तामाङको नाउँको सरकारी छाप दस्तखत कीर्ते गरी तयार गरिएको भनिएको अनुमति पत्र थान १ बरामद गरिएको भन्ने बरामदी मुचुल्का ।
कृष्ण के.सी.भन्ने व्यक्तिलाई रु.६,०००।– र फोटो दिई निजैले तयार गरी अनुमति पत्र दिएको हो । मिति २०५८।१।२७ गते मैले चलाएको ट्याक्सी दुर्घटना भएपछि चालक अनुमति पत्र कीर्ते रहेछ भन्ने प्रहरीले थाहा पाएको भन्ने समेत व्यहोराको प्रतिवादी कालुमानको अधिकारप्राप्त अधिकारीसमक्ष भएको बयान ।
प्रहरी ईकाई कार्यालय काठमाडौं सवारी शाखामा कार्यरत् प्र.ह.रामबहादुर खत्रीसँग बुझ्दा रु.६,०००।– भएमा बनाई दिन्छ भनेकोले कालुमानसँग पैसा र फोटो लिई निजलाई दिई कालुमानको अनुमति पत्र बनाई दिएको हो, मैले अङ्क अक्षर कुनै लेखेको होइन । निज कालुमान टेम्पोको ट्रायल लिन गएका थिए भन्ने समेत व्यहोराको प्रतिवादी कृष्णप्रसाद हुमागाईंको अधिकारप्राप्त अधिकारीसमक्ष भएको बयान ।
प्रतिवादीहरू दीपक भन्ने कालुमान तामाङ र कृष्ण के.सी.भन्ने कृष्णप्रसाद हुमागाईं समेतको मिलोमतोबाट प्रतिवादी कालुमानले कीर्ते सवारी चालक अनुमति पत्र प्राप्त गरी सवारी चलाएको दुर्घटना भै मानिस मरेको भन्ने समेत व्यहोराको रामबहादुर तामाङ, सूर्यबहादुर लामाको अलग–अलग कागज ।
प्रतिवादी दीपक भन्ने कालुमान तामाङ, कृष्ण के.सी.भन्ने कृष्णप्रसाद हुमागाई, रामबहादुर खत्रीले मुलुकी ऐन कीर्ते कागजको महलको १ नं.अनुसारको कसूर अपराध गरेको हुँदा प्रतिवादी दीपक भन्ने कालुमान तामाङ र कृष्ण के.सी.भन्ने कृष्णप्रसाद हुमागाईलाई ऐ. कीर्ते कागजको महलको दफा ९ र १२ नं.अनुसार सजाय गरिपाऊँ भन्ने समेतको अभियोग माग दावी ।
मैले प्रहरी हवलदार रामबहादुर खत्रीबाट दीपक भन्ने कालुमान तामाङलाई बनाई दिएको लाइसेन्स मिति २०५८।२।३ मा बरामद भएको लाइसेन्स हो । लाइसेन्स लिने सम्बन्धी सम्पूर्ण काम रामबहादुरले नै गरी कालुमानलाई दिएको हो भन्ने समेत व्यहोराको प्रतिवादी कृष्णप्रसाद हुमागाईंले अदालतमा गरेको बयान ।
बरामदी मुचुल्कामा उल्लिखित नं. को लाइसेन्स मेरै हो उक्त लाइसेन्स मबाट बरामद भएको हो । उक्त लाइसेन्समा लिखित मौखिक ट्रायल सबै दिई लिएको हो, प्रहरीमा भएको बयानमा लेखिएका शब्दहरू मैले भनेर लेखिएको होइन भन्ने समेत व्यहोराको प्रतिवादी कालुमान तामाङले शुरु अदालतमा गरेको बयान ।
मिति २०५८।९।११ मा प्रतिवादी कृष्णप्रसाद हुमागाईंको साक्षी र अनुसन्धानमा कागज गर्ने व्यक्तिलाई बुझ्नु भन्ने आदेश भएकोमा उपस्थित नभएको ।
दुबै जना प्रतिवादीले प्रहरी र यस अदालतमा गरेको बयानबाट कसूर गरेको देखिँदा दुबै जना प्रतिवादीले आरोपित कसूर गरको ठहर्छ । सो ठहर्नाले प्रतिवादी दीपक भने कालुमान तामाङ र प्रतिवादी कृष्ण के.सी.भन्ने कृष्णप्रसाद हुमागाईंलाई जनही कीर्ते कागजको महलको १२ नं.बमोजिम १ वर्ष कैद र ९ नं.बमोजिम थप रु.५०।– रुपैयाँ जरीवाना हुने ठहर्छ भन्ने समेत व्यहोराको शुरु काठमाडौं जिल्ला अदालतको मिति २०५८।१२।६ को फैसला ।
शुरु जिल्ला अदालतले मलाई हराई गरेको फैसलामा चित्त बुझेन । प्रमाण स्वरुप पेश भएको नं.१२२५२९ को सवारी चालक अनुमति पत्र प्रतिवादी दीपक भन्ने कालुमान तामाङको नाममा जारी भएको देखिन्छ । सो नं.को चालक अनुमति पत्र दीपक तामाङका नाममा जारी भएको नभई अन्य उनाउ व्यक्तिका नाउँमा जारी भएको क्षेत्रीय प्रहरी इकाइ काठमाडौंको मिति २०५८।२।३ को पत्रबाट देखिँदा सो अनुमति पत्र गैरकानूनी भएकोमा विवाद रहेन भनी लिएको आधार गलत एवं तर्कसंगत नभएको पुष्टि हुँदा शुरुको फैसला बदर गरी झूठा अभियोग दावीबाट फुर्सद पाऊँ भन्ने समेत व्यहोराको प्रतिवादी कृष्णप्रसाद हुमागाईंको पुनरावेदन अदालतमा परेको पुनरावेदनपत्र ।
कालुमानले टेम्पोको सवारी चालक अनुमति पत्र प्राप्त गरेको तथ्यमा विवाद नरहेको र सो अनुमति पत्र प्राप्त गर्दा पुनरावेदक कृष्णप्रसाद हुमागाईंको संलग्नता रहे पनि अनुमति पत्रमा कार जीप थपिने कार्यमा निजको पनि संलग्नता थियो थिएन भन्ने प्रश्न र सो अनुमति पत्र प्राप्त गर्दाकै अवस्थामा कीर्ते थियो ? वा प्राप्त गर्दा सद्दे भई पछि कीर्ते पारियो भन्ने प्रश्नको विवेचना नै नगरी पुनरावेदकलाई पनि कसूरदार ठहराई सजाय गर्ने गरेको शुरु काठमाडौं जिल्ला अदालतको फैसला फरक पर्न सक्ने हुँदा पुनरावेदन सरकारी वकील कार्यालय पाटनलाई पेसीको सूचना दिई नियमानुसार पेश गर्नु भन्ने पुनरावेदन अदालत पाटनको आदेश ।
वादी पक्षबाट कुनै पनि प्रमाण प्रतिवादी कृष्णप्रसादले उक्त सवारी चालक नं.१२२५२९ को प्रमाण पत्र सच्याउने कीर्ते गर्ने काममा संलग्नता रहेको भनी वादी पक्षबाट पेश हुन सकेको छैन । यस अवस्थामा उक्त अनुमति पत्र कीर्ते गर्ने काम प्रतिवादी कृष्णप्रसाद हुमागाई समेतबाट भएको हो भनी शुरुले निजलाई आरोपित कसूरमा सजाय गर्ने गरेको फैसला प्रतिवादी कृष्णप्रसाद हुमागाईंका हकमा मिलेको नदेखिँदा काठमाडौं जिल्ला अदालतको मिति २०५८।१२।६ को फैसला सो हदसम्म नमिली उल्टी भई प्रतिवादी कृष्णप्रसाद हुमागाईले सफाई पाउने ठहर्छ भन्ने समेतको पुनरावेदन अदालत पाटनको मिति २०६०।२।१४ को फैसला ।
प्रत्यर्थी प्रतिवादी कृष्ण के.सी.भन्ने कृष्णप्रसाद हुमागाईंले अदालतमा बयान गर्दा प्रतिवादी कालुमानको सवारी चालक अनुमति पत्र बनाई दिए बापत ३।४ हजार रकम लिएको तथ्य स्वीकार गरेको र सवारी चालक अनुमति पत्र कीर्ते हो भन्ने प्रमाणित भएको कारण निजको प्रत्यक्ष संलग्नता रहे भएको अवस्थामा कीर्ते प्रमाण पत्र बनाउने कार्यमा संलग्नता छैन भनी अनुमान गर्न प्रमाण ऐन, २०३१ को दफा ७(ग) ले नमिल्ने हुँदाहुँदै प्रमाण कानूनको समुचित अर्थ नलगाई गलत अर्थ लगाई निज कृष्णप्रसाद हुमागाईंलाई सफाई दिने गरी भएको फैसला नमिलेको हुँदा सो हदसम्म बदर गरी अभियोग दावीबमोजिम सजाय गरिपाऊँ भन्ने समेतको वादी नेपाल सरकारको यस अदालतमा दायर पुनरावेदनपत्र ।
यसमा प्र.ह.रामबहादुर खत्रीलाई भनी बनाउन लगाई दिएको लाइसेन्स यही हो, रु.३।४ हजार लिएको हुँ भनी अदालतमा समेत प्रतिवादी कृष्णप्रसाद हुमागाईंले बयान गरिदिएको देखिएको अवस्थामा पनि निजलाई सफाई दिएको पुनरावेदन अदालत पाटनको फैसला नमिली फरक पर्न सक्ने देखिँदा छलफलका निमित्त अ.वं.२०२ नं.बमोजिम विपक्षी झिकाई पेश गर्नु भन्ने यस अदालतको मिति २०६३।११।६ को आदेश ।
नियमबमोजिम दैनिक मुद्दा पेसी सूचीमा चढी निर्णयार्थ यस इजलाससमक्ष पेश हुन आएको प्रस्तुत मुद्दामा पुनरावेदक वादी तर्फबाट उपस्थित महान्यायाधिवक्ताको कार्यालयका उपन्यायाधिवक्ता धर्मराज पौडेलले प्रत्यर्थी प्रतिवादी कृष्णप्रसाद हुमागाईंले कालुमान तामाङको सवारी चालक अनुमति पत्रमा C ग्रुपमा साबिक बमोजम नै भई B ग्रुप साविक बमोजिम नभई सच्याएको अवस्था छ । सवारी चालक अनुमति पत्रवाला दीपक भन्ने कालुमान तामाङले अनुसन्धानका क्रममा र अदालतमा बयान गर्दा कृष्णप्रसाद हुमागाईंले मसँग रु.६,०००।– लिई सवारी चालक अनुमति पत्र बनाई दिनुभएको भनी पोल गरेको र निजले पनि अदालतमा बयान गर्दा ३।४ हजार लिएको भन्ने छ । निज सवारी चालक अनुमति पत्र बनाई दिने कानूनद्वारा इजाजत अख्तियार प्राप्त व्यक्ति नभएका र गैरकानूनी कार्य गरी विवादको चालक अनुमति पत्रमा B ग्रुप हातले लेखी सच्याई कीर्ते गरेको स्पष्ट देखिँदा पुनरावेदन अदालतबाट निज प्रतिवादीलाई सफाई दिने गरेको फैसला उल्टी गरी कीर्ते कागजको ९ र १२ नं. बमोजिम सजाय गर्ने गरेको शुरु फैसला नै सदर हुनुपर्छ भनी बहस गर्नुभयो ।
प्रत्यर्थी प्रतिवादीका तर्फबाट उपस्थित विद्वान अधिवक्तात्रय बालकृष्ण नेउपाने, हरिचन्द्र सुवेदी र सन्तोष बस्नेतले मेरो पक्षले कालुमान तामाङको लाइसेन्स बनाउने क्रममा सहयोगसम्म गरेको हो सच्याएर सही दस्तखत गरेर दिएको होइन र दिने अधिकारप्राप्त व्यक्ति पनि होइन । यातायात कार्यालयले पठाएको मिति २०६६।५।८ को पत्रबाट विवादित लाइसेन्समा B र C दुबै ग्रुप भएको लाइसेन्स लिएको भन्ने छ जसबाट मेरो पक्ष मात्र नभई कालुमान समेतलाई सफाई दिनुपर्ने अवस्था देखिन्छ । लाइसेन्स कालुमानले नै कीर्ते नगरेको अवस्थामा मेरो पक्ष कृष्णप्रसाद हुमागाईंलाई कीर्ते मुद्दा चल्न सक्ने हुँदैन । कीर्ते भनिएको विवादित सवारी चालक अनुमति पत्र झूठा नदेखिएकोले लगाइएको आरोपमा कुनै आधार प्रमाण र औचित्य समेत नहुँदा मेरो पक्षलाई सफाई दिने गरेको फैसला मिलेकै देखिँदा पुनरावेदनको फैसला सदर कायम हुनुपर्छ भनी गर्नुभएको बहस जिकीर समेत सुनी पुनरावेदनपत्र सहितको मिसिल प्रमाण कागजातहरू अध्ययन गरी हेर्दा पुनरावेदन अदालत पाटनबाट भएको फैसला मिलेको छैन हेरी त्यसतर्फ निर्णय दिनुपर्ने देखियो ।
२. निर्णयतर्फ विचार गर्दा प्रत्यर्थी प्रतिवादी कृष्णप्रसाद हुमागाईंले कालुमान तामाङको नामको विवादित सवारी चालक अनुमति पत्र कीर्ते गरी मुलुकी ऐन कीर्ते कागजको महलको १ नं.अनुसारको कसूर अपराध गरेको हुँदा ऐ महलको ९ र १२ नं.अनुसार सजाय गरिपाऊँ भन्ने मुख्य अभियोग दावी र पुनरावेदन जिकीर रहेको देखियो ।
३. विवादित सवारी चालक अनुमति पत्र क्षेत्रीय प्रहरी इकाई कार्यालयबाट कालुमान तामाङले प्राप्त गरेको र सो अनुमति पत्रमा प्रत्यर्थी प्रतिवादी कृष्णप्रसाद हुमागाईंले केरमेट गर्ने सच्याउने कार्य गरेको हो होइन भन्ने तर्फ हेर्दा लाइसेन्स प्राप्त गर्ने कालुमान तामाङ निरक्षर रहेको र आफूले कीर्ते नगरेको भनेको छ । कालुमानले आफ्नो लाइसेन्स बनाई दिनका लागि यी प्रत्यर्थी प्रतिवादी कृष्णप्रसाद हुमागाईलाई दिइ निजको सहयोगबाट लाइसेन्स प्राप्त गरेको भनेको र कृष्णप्रसादले पनि सो विवादित लाइसेन्स बनाई दिएबापत कालुमान तामाङसँग रकम बुझि लिएको भनी अदालतमा समेत स्वीकार गरेको अवस्था छ । विवादित सवारी चालक अनुमति पत्र कानून नियमसंगत तरिकाबाट बनेको भए त्यसमा कहीँकतै केरमेट वा सच्चिएको नहुने र हातले पनि लेखिँदैन । विवादित सवारी चालक अनुमति पत्र कालुमानलाई दिएकोमा सो अनुमति पत्रमा भएको वास्तविक साविक चिन्ह मेटाई केरमेट गरी हातले थपेको सो हातले थप्ने काम निज कालुमान निरक्षर भएको कारण आफैंले लेखी थप्न नसक्ने भै यी प्रत्यर्थी कृष्णप्रसाद हुमागाईंलाई रकम समेत दिई जिम्मा लगाएको र कृष्णप्रसादले पनि सो लाइसेन्स बनाई दिने भई जिम्मा लिई रकम समेत लिएको तथा विवादित लाइसेन्स आफूले नै बनाई दिएको हो भनी सनाखत समेत गरेको अवस्था हुँदा निज प्रत्यर्थी प्रतिवादीको संलग्नता भएकै देखिन्छ ।
४. प्रत्यर्थी प्रतिवादीले उक्त लाइसेन्स आफूले बनाई दिएको नभई रामबहादुर खत्रीसँग साथ लगाई पठाएको र निजमार्फत् नै सबै काम भएको भनी अनुसन्धानका क्रममा गरेको बयानबाट देखिन्छ । तर प्रतिवादी कालुमान तामाङले सो कुनै कुरा स्वीकार नगरी प्रत्यर्थी कृष्णप्रसादले नै सबै काम गरिदिएको भनेकोबाट निज कृष्णप्रसादको प्रहरी समक्षको भनाई पुष्टि भएको देखिन्छ । प्रतिवादी कालुमानले आफैं काम गर्न नसक्ने भएर नै प्रतिवादी कृष्णप्रसादको सहयोग लिएको र रकम समेत बुझाएको अवस्थामा कुनै काम बिना रकम लिने दिने कार्य नहुने र कसूरको कार्यबाट बिना कुनै अर्थ लाभान्वित हुने अवस्था पनि देखिएन ।
५. लाइसेन्समा वर्ग छुट्याउने जस्तै B वा C कुन वर्गको लाइसेन्स दिने भन्ने कुरामा पछि बाट लेख्ने धेरै कुरा हुँदैन । विवादित लाइसेन्समा B वर्गको छापिएको अक्षर मेटेर लेखिएको B देखिन्छ । तर प्रतिवादी कालुमानले पाएको लाइसेन्स C वर्गको देखिन्छ । त्यसैले सो लाइसेन्समा B लेखेर कीर्ते गर्ने कार्यमा भएको छ । त्यति B मात्र लेख्ने काममा धेरै जनाको हस्ताक्षर प्रयोग हुनसक्ने वा पर्ने अवस्था हुँदैन । कसूरको कार्यमा धेरैजना भै काम पूरा गरिन्छ भने सबैको व्यक्तिगत उत्तरदायित्व सिर्जना हुन्छ । अन्तिम कीर्ते अक्षर कसले लेखेको हो सो मात्रै कीर्तेका अभियुक्त हुने भन्ने प्रश्न उठ्न सक्दैन । कीर्ते गर्ने मतलवमा पस्दछ, लाभ लिन्छ, सरोकार राख्छ र सो काम पूरा गर्न कुनै न कुनै संलग्नता देखाउँदछ भने पनि कीर्तेको कसूरदार हुन्छ । लिखतसम्बन्धी कसूरमा भइरहेको सच्चा लिखतमा भएको अङ्क, अक्षर वा मिति वा केही व्यहोरा घटी बढी पारी सच्याउने कार्यमा संलग्न भएको व्यक्तिका हकमा केही नगरी लिखतवालालाई मात्रै जिम्मेवार बनाउने हो भने त्यस्ता अरु षडयन्त्र गर्ने आदेश गर्ने वा मतलवमा बसी काम गरी गराई लाभ लिने ठूलो आपराधिक समूहले नै आपराधिक दायित्वबाट मुक्ति पाउने अवस्था रहन्छ । तर त्यस्तो दृष्टिकोण फौजदारी कानूनको नहुने हुँदा र प्रतिवादी कृष्ण के.सी.भन्ने कृष्णप्रसाद हुमागाईंले पनि आफूले आर्थिक लाभ लिई झूठा काम गर्ने बदनियतले कालुमान तामाङको सवारी चालक अनुमती पत्र कीर्ते गरेको पुष्टि र प्रमाणित भइरहेको अवस्था देखिँदा प्रत्यर्थी प्रतिवादी कृष्ण के.सी.भन्ने कृष्णप्रसाद हुमागाईंलाई सफाई दिने गरी पुनरावेदन अदालत पाटनले गरेको निर्णय उल्टी भै निजले आरोपित कसूर गरेको ठहराएको शुरु काठमाडौं जिल्ला अदालतको फैसला नै सदर कायम हुने ठहर्छ । अरु तपसीलबमोजिम गर्नू ।
तपसील
माथि ठहर खण्डमा लेखिएबमोजिम पुनरावेदन अदालतको फैसला उल्टी भई शुरु जिल्ला अदालतको फैसला नै सदर हुने ठहरी फैसला भएकोले पुनरावेदन अदालतले शुरु फैसलाले राखेको प्रत्यर्थी प्रतिवादीको कैद र जरीवानाको लगत कट्टा गर्ने र धरौटी रकम फिर्ता दिने भनी राखेको लगत कायम रहन नसक्ने हुँदा सो लगत कट्टा गरी शुरु जिल्ला अदालतको फैसलाबमोजिम प्रत्यर्थी प्रतिवादी कृष्ण के.सी.भन्ने कृष्णप्रसाद हुमागाईलाई भएको कैद र जरीवानाको लगत नै कायम राखि कानूनबमोजिम असूलउपर गर्नू भनी शुरु जिल्ला अदालतमा लेखी पठाई दिनू –––––––१
प्रस्तुत मुद्दाको दायरीको लगत कट्टा गरी मिसिल नियमानुसार गरी बुझाई दिनू–––––––२
उक्त रायमा म सहमत छु ।
न्या.अवधेशकुमार यादव
इति संवत् २०६७ साल वैशाख ६ गते रोज २ शुभम्–
इजलास अधिकृत : श्रीप्रसाद संजेल