निर्णय नं. ७८८७ - उत्प्रेषण
निर्णय नं. ७८८७ ने.का.प. २०६४ अङ्क १०
सर्वोच्च अदालत संयुक्त इजलास
माननीय न्यायाधीश श्री मीनबहादुर रायमाझी
माननीय न्यायाधीश श्री तपबहादुर मगर
सम्वत् २०६२ सालको रिट नं. ...२८९६
आदेश मितिः २०६४।८।४।३
मुद्दा :– उत्प्रेषण ।
निवेदकः काठमाडौं जिल्ला, काठमाडौं महानगरपालिका वडा नं. ५ भाटभटेनी स्थित रविना कन्स्ट्रक्शन प्रा.लि.का मेनेजिङ्ग डाईरेक्टर राम गोपाल श्रेष्ठ
विरुद्ध
विपक्षीः पुनरावेदन अदालत पाटन समेत
§ संस्थाको अधिकार र कर्तव्य संस्थाको विधानले निर्धारण गरे बमोजिम हुने ।
§ कानूनी व्यक्तिको भौतिक गतिविधि नहुने हुँदा कानूनी व्यक्तिले आफ्नो काम गर्नको निमित्त प्राकृतिक व्यक्ति वा व्यक्तिहरूको समूहलाई आफ्नो विधानले अख्तियार प्रदान गरेको हुनुपर्ने ।
§ विधानले दिएको अधिकार बमोजिम स्कुलका अध्यक्षले स्कुलको प्रतिनिधिको हैसियतले सद्भाव साथ गरेको स्कुल सम्बन्धी कार्यबाट श्रृजित भएको दायित्व स्कुलकै हुने र सो दायित्व पूरा गर्ने कर्तव्य पनि स्कुलकै हुने ।
(प्रकरण नं.८)
§ स्कूलका अध्यक्षको हैसियतले गरेको काम कार्य स्कुलकै हुने हुँदा स्कुलसँग कुनै सरोकार नै नभएको अध्यक्षको श्रीमतीबाट स्कूलले व्यहोर्नु पर्ने दायित्व व्यहोराउनु कानूनतः नमिल्ने ।
(प्रकरण नं.९)
§ संविधानको धारा १७ बमोजिमको साम्पत्तिक अधिकार हनन भयो भनी जिकिर लिएको तर के कसरी कुन सम्पत्ति प्रयोग गर्न नदिई हक अधिकार हनन हुन गएको हो सो कुरा उल्लेख गर्न नसकेबाट निवेदन दावी बमोजिम निजको संविधान प्रदत्त हकमा आघात पुगेको भन्ने कुरा देखिन नआउने ।
(प्रकरण नं.१०)
§ स्कुलको अध्यक्षको हैसियतले गरेको कार्यबाट श्रृजित दायित्व स्कुलसँग बेसरोकार रहेकी स्कुलको अध्यक्षको श्रीमतीका नामको सम्पत्ति कानून बमोजिम रोक्का राख्न नमिल्ने भनी भएको निर्णय पुनरावेदन अदालतको तहबाट परिक्षण भै सदर समेत भएको र सो निर्णयबाट निवेदकको हक अधिकारमा आघात पुग्न गएको अवस्था नदेखिने ।
(प्रकरण नं.१०)
निवेदक तर्फबाट :
विपक्षी तर्फबाट :
अवलम्वित नजीरः
आदेश
न्या. मीनबहादुर रायमाझीः नेपालको अधिराज्यको संविधान, २०४७ को धारा २३ एवं ८८(२) बमोजिम यस अदालतमा दायर हुन आएको प्रस्तुत रिट निवेदनको टिपोट र आदेश यस प्रकार छः–
२. म निवेदक वादी र सत्यसाई स्कूल समेत प्रतिवादी भै चलेको २०६० सालको दे.मि.नं. ६७५/४२७१ को भुक्तानी तथा क्षतिपूर्ति दिलाई भराई पाउँ भन्ने मुद्दामा काठमाडौं जिल्ला अदालतबाट २०५९।११।२ मा वादी रविना कन्स्ट्रक्शन प्रा.लि.ले सम्झौता बमोजिमको रकम प्रतिवादी सत्य साई स्कूलबाट भरी पाउने ठहरी फैसला भै सके पछि उक्त फैसला कार्यान्वयन गरी बिगो भराई भुक्तानी तथा क्षतिपूर्ति मुद्दामा मुख्य कारणी सत्य साई स्कूलका अध्यक्ष मदन कार्की रहेको हुँदा निजको श्रीमतीको नाममा रहेको काठमाडौं जिल्ला बलम्बु गा.वि.स. वडा नं. ५(क) कि.नं. १८३, २२७, २२८ को घर जग्गा देखाई निवेदन दिएकोमा दण्ड सजायको ४२ नं. को कानूनी व्यवस्था बमोजिम म्याद जारी भएकोमा विपक्षीहरूले कुनै प्रतिवाद नगरी बसेको अवस्थामा विपक्षीसँगको मिलेमतोमा तहसिलदारले फैसला कार्यान्वयन गर्न ढिला गरी बसी दिएकोले विपक्षी मध्येका मदन कार्की र निजको श्रीमती विद्या कुमारी कार्कीले २०६१।१२।१६ मा गैर कानूनी रुपमा रोक्का राखिएको घर जग्गा फुकुवा गरिपाऊँ भनी दिएको निवदेनको आधारमा तहसिलदारबाट विद्या कुमारी कार्कीको नामको सम्पत्तिबाट भरी पाउने कुनै प्रमाण पेश गर्न नसकेकोले विद्या कुमारीको नाममा रहेको घर जग्गा रोक्का भएतापनि त्यसबाट बिगो भरी पाउने देखिन नआएकोले उक्त रोक्का घर जग्गाहरू फुकुवा गरी दिने गरी भएको आदेश उपर चित्त नबुझी जिल्ला न्यायाधीश समक्ष उजुरी गर्दा तहसिलदारबाट भएको निर्णय मिलेकै हुँदा बदर गरी रहनु परेन भनी भएको आदेश उपर अ.वं. १७ नं. बमोजिम पुनरावेदन अदालत पाटनमा वेरितको आदेश बदर गरिपाऊँ भनी निवेदन दिएकोमा पुनरावेदन अदालत पाटनबाट जिल्ला अदालतको आदेश सदर हुने ठहराई भएको आदेश एकपक्षीय हुँदा कानून संगत छैन । विपक्षी सत्य साई स्कूलका अध्यक्ष मदन कार्कीले स्कूलको नाउँमा नै दर्ता नरहेको ५० रोपनी जग्गा सत्य साई स्कूलको भवन निर्माण गर्न ठेक्का सम्झौता गरेकोमा पछि विवाद परी निर्माण कार्य रोकिन गै मैले निर्माण गर्दा लागेको खर्च रकम रु. ७७,९३,२२६।९१ र सो को कोर्ट फि रु. १,००,७०२।– समेत अदालतको फैसला बमोजिम भरी पाउने ठहरेकोले सो रकम असुल उपर गर्न स्कूलका नाममा कुनै सम्पत्ति नभएको हुँदा कम्पनीको नियमानुसार स्कूलको अधिकार प्राप्त कानूनी व्यक्ति अध्यक्ष नै भएको हुँदा सो रकम तिर्नु पर्ने कानूनी दायित्व समेत निजकै भएको हुँदा निजको श्रीमतीको नाममा रहेको सम्पत्तिबाट असुल उपर गर्न नमिल्ने गरी तह तहबाट भएको निर्णयबाट मेरो नेपाल अधिराज्यको संविधानको धारा ११(१), १२(१) र १७ द्धारा प्रत्याभूत मौलिक हकको समेत हनन् हुन गएकोले सो उपचारको लागि अन्य कुनै वैकल्पिक बाटो नभएको हुँदा रिट क्षेत्रबाट प्रवेश गरेको छु । विपक्षीहरूको मिलेमतोबाट मेरो फैसला बमोजिमको बिगो वापतको रकम विपक्षी विद्या कुमारीको नाममा रहेको घर जग्गाबाट लिलाम गरी असुल उपर गर्न नमिल्ने भनी भएको आदेशहरू उत्प्रेषणको आदेशद्धारा बदर गरी विपक्षीमध्येका मदन कार्कीको श्रीमती विद्या कुमारी कार्कीको नाउँमा कायम रहेका उक्त घर जग्गा यथावत रोक्का कायम राखी बिगो भराई दिनु भन्ने परमादेशको आदेश समेत जारी गरिपाऊँ भनी निवेदकको तर्फबाट यस अदालतमा पर्न आएको निवेदन पत्र ।
३. यसमा के कसो भएको हो ? निवेदकको निवेदन माग बमोजिमको आदेश विपक्षीहरूका नाममा किन जारी हुनु नपर्ने हो, यो आदेश प्राप्त भएका मितिले बाटाका म्याद बाहेक १५ दिन भित्र महान्यायाधिवक्ताको कार्यालय मार्फत लिखित जवाफ पठाउनु भनी पुनरावेदन अदालत पाटन समेतलाई र विपक्षी मदन कार्की समेतलाई यो आदेश प्राप्त भएका मितिले १५ दिन भित्र आफै वा वारेस मार्फत लिखित जवाफ लिई उपस्थित हुनु भनी सूचना पठाई नियमानुसार गरी पेश गर्नु भन्ने यस अदालतको एक न्यायाधीशको इजलासबाट भएको आदेश ।
४. निवेदकको निवेदन व्यहोरा सत्य साँचो छैन । जग्गा धनी विद्या कुमारी कार्कीले घर जग्गा फुकुवा गरिपाऊँ भनी यस अदालतमा निवेदन दिएकोमा तहसिलदारबाट उक्त जग्गाहरू फकुवाको लागि लेखि पठाई दिनु भनी भएको आदेश जिल्ला अदालत एवं पुनरावेदन अदालत समेतबाट सदर भै सकेको छ । यस अदालतबाट फैसला बमोजिमको काम कारवाही गरेको हुँदा निवेदकको निवेदन माग बमोजिमको आदेश जारी हुन नपर्ने हुँदा निवेदन खारेज हुनु पर्दछ भन्ने व्यहोराको जिल्ला अदालतबाट प्राप्त हुन आएको लिखित जवाफ ।
५. निवेदकको निवेदन व्यहोरा सत्य साँचो होइन छैन । मदन कार्की अध्यक्ष भएको स्कूलको नामको विलको रकम निजको श्रीमतीको सम्पत्तिबाट भराउन नमिल्ने हुनाले रोक्का फुकवा गर्ने गरेको तहसिलदारको आदेश सदर गरी भएको काठमाडौं जिल्ला अदालतको आदेश परिवर्तन गर्न पर्ने देखिएन भनी यस अदालतबाट आदेश भएको व्यहोरा दर्ता किताबबाट देखिएको छ । यस अदालतबाट कानूनसम्मत तरिकाले भएको आदेशबाट निवेदकको कुनै हक अधिकारमा आघात नपारेको हुँदा रिट निवेदन खारेज हुनु पर्दछ भनी पुनरावेदन अदालत पाटनबाट प्राप्त हुन आएको लिखित जवाफ ।
६. नियम बमोजिम आजको दैनिक मुद्दा पेशी सूचीमा चढी इजलास समक्ष पेश हुन आएको प्रस्तुत निवेदनमा मिसिल संलग्न कागजातहरूको अध्ययन गरी निवेदन माग दावी बमोजिम आदेश जारी हुने नहुने सम्बन्धमा निर्णय दिनु पर्ने हुन आयो ।
७. निर्णय तर्फ विचार गर्दा, निवेदक रविना कन्स्ट्रक्सन प्रा.लि. का मेनेजिङ्ग डाईरेक्टर राम गोपाल श्रेष्ठ वादी र सत्य साई स्कूल समेत प्रतिवादी भै चलेको भुक्तानी तथा क्षतिपूर्ति दिलाई पाउँ भन्ने मुद्दामा काठमाडौं जिल्ला अदालतबाट सत्य साई स्कूलबाट क्षतिपूर्ति भराई दिने ठहराई गरेको फैसला बमोजिम निवेदकले प्रतिवादी सत्य साई स्कूलका अध्यक्ष मदन कार्कीको श्रीमतीको नाममा रहेको कि.नं. १८३, २२७ र २२८ का जग्गा देखाई बिगो भराई पाउँ भनी निवेदन दिएकोमा तहसिलदारबाट स्कूलले तिर्नु पर्ने रकम स्कूलका अध्यक्षको श्रीमतीको सम्पत्तिबाट भराउन नमिल्ने स्कूलको सम्पत्ति देखाई निवेदन दिन आउनु भनी निवेदकलाई सूचना दिनु भनी भएको आदेश जिल्ला अदालत एवं पुनरावेदन अदालत समेतबाट सदर भएकोले ती सदर आदेशहरूबाट मेरो संवैधानिक एवं कानूनी हकमा समेत असर परेको हुँदा उत्प्रेषणको आदेशद्धारा बदर गरिपाऊँ भन्ने निवेदकको मुख्य माग दावी रहेको देखियो ।
८. निवेदकको निवेदन माग बमोजिम स्कूलका अध्यक्षले स्कुलको अध्यक्षको हैसितयले गरेको काम कारवाहीबाट अध्यक्ष व्यक्तिगत रुपमा उत्तरदायी हुन्छ वा हुँदैन ? र स्कुलको अध्यक्षले स्कुलको प्रतिनिधिको रुपमा गरेको काम कारवाहीबाट श्रृजीत दायित्वमा स्कुलको अध्यक्षको श्रीमतीलाई उत्तरदायी बनाई निजको सम्पत्तिबाट असुल गर्न मिल्छ वा मिल्दैन भन्ने सम्बन्धमा विचार गर्दा, सत्यसाई स्कुल एक अविछिन्न उत्तराधिकारवाला संगठित संस्था भएको भन्ने कुरामा कुनै विवाद छैन । मदन कार्कीले संस्थाको अध्यक्षको पदिय हैसियतले गरेको काम कारवाहीमा संस्थानै जिम्मेवार हुन्छ । संस्थासँग बेसरोकार भएकी संस्थाको अध्यक्षकी श्रीमतीको नामको घर जग्गा गैह्र कानूनी रुपमा रोक्का रहेकोले फुकुवा गरिपाऊँ भनी विद्याकुमारी कार्कीले काठमाडौं जिल्ला अदालतमा निवेदन दिएकोमा विद्या कुमारीको नाममा रहेको घर जग्गाबाट बिगो भरी पाउने नदेखिएको आधारमा घर जग्गा फुकुवा भएको देखिएको छ । घर जग्गा फुकुवा गरिपाऊँ भन्ने निवेदनमा विपक्षी विद्या कुमारी कार्कीले अविछिन्न उत्तराधिकारवाला स्वशासित संस्थाको रुपमा रहेको स्कुलले व्यक्ति सरह चल अचल सम्पत्ति प्राप्त गर्न, राख्न वा अन्य किसिमले व्यवस्था गर्न, आफ्नो नामबाट नालिस उजुर गर्न र आफू उपर पनि सोही नामबाट अरुले नालिस उजुर गर्न सक्ने भनी भनेकोमा प्रस्तुत निवेदन पेश हुँदाका अवस्थामा इजलास समक्ष उपस्थित भै अन्यथा भन्न सकेको अवस्था छैन । संस्थाको अधिकार र कर्तव्य संस्थाको विधानले निर्धारण गरे बमोजिम हुन्छ । कानूनी व्यक्तिको भौतिक गतिविधि नहुने हुँदा कानूनी व्यक्तिले आफ्नो काम गर्नको निमित्त प्राकृतिक व्यक्ति वा व्यक्तिहरूको समूहलाई आफ्नो विधानले अख्तियार प्रदान गर्दछ । विधानले दिएको अधिकार बमोजिम स्कुलका अध्यक्षले स्कुलको प्रतिनिधिको हैसियतले सद्भाव साथ गरेको स्कुल सम्बन्धी कार्यबाट श्रृजित भएको दायित्व स्कुलकै हुने र सो दायित्व पूरा गर्ने कर्तव्य पनि स्कुलकै हुने देखिन्छ ।
९. स्कूलको अध्यक्षले स्कुलको अध्यक्षको हैसियतले काम गर्दा व्यहोर्नु पर्ने दायित्व वापतको रकम स्कूलको अध्यक्षको श्रीमतीको सम्पत्तिबाट भराउन मिल्ने नमिल्ने सम्बन्धमा स्कूलका अध्यक्ष र अध्यक्षको श्रीमती अलग–अलग हैसियतका व्यक्ति हुन । स्कूलका अध्यक्षले स्कूलको अध्यक्षको हैसियतले गरेको स्कूलको काम कार्य स्कुलकै हुने हुँदा स्कुलसँग कुनै सरोकार नै नभएको स्कूलको अध्यक्षको श्रीमतीबाट स्कूलले व्यहोर्नु पर्ने दायित्व व्यहोराउनु कानूनत मिल्ने देखिँदैन ।
१०. निवेदकले आफ्नो निवेदनमा आफूलाई नेपाल अधिराज्यको संविधान, २०४७ को धारा ११(१) बमोजिम समानताको हकबाट वञ्चित गरियो भनेता पनि कुन कानूनको प्रयोगमा असमानता भएको हो भन्न सकेको देखिदैन । निजले संविधानको धारा १२ बमोजिम स्वतन्त्रताको हकमा हनन भयो भनी जिकिर लिएता पनि आफ्नो निवेदनमा के कसरी स्वतन्त्रतामा आघात पुग्न गयो र के कस्तो स्वतन्त्रतामा प्रतिबन्ध लगाईएको छ सो कुरा खुलाउन सकेको देखिएन । संविधानको धारा १७ बमोजिमको साम्पतिक अधिकार हनन भयो भनी जिकिर लिएको तर के कसरी कुन सम्पत्ति प्रयोग गर्न नदिई हक अधिकार हनन हुन गएको हो सो कुरा निवेदकले उल्लेख गर्न नसकेबाट निवेदन दावी बमोजिम निजको संविधान प्रदत्त हकमा आघात पुगेको भन्ने कुरा देखिन आएन ।
११. स्कुलको अध्यक्षको हैसियतले गरेको कार्यबाट श्रृजित दायित्व स्कुलसँग वेसरोकार रहेकी स्कुलको अध्यक्षको श्रीमतीका नामको सम्पत्ति कानून बमोजिम रोक्का राख्न नमिल्ने भनी भएको निर्णय पुनरावेदन अदालतको तहबाट समेत परिक्षण भै सदर समेत भएको र सो निर्णयबाट निवेदकको हक अधिकारमा आघात पुग्न गएको अवस्था समेत नदेखिँदा निवेदकको माग बमोजिम आदेश जारी गर्न मिलेन । प्रस्तुत निवेदन खारेज हुने ठहर्छ । मिसिल नियम बमोजिम बुझाई दिनु ।
उक्त रायमा सहमत छु ।
न्या. तपबहादुर मगर
इजलास अधिकृत (उपसचिव) मोहनराज भट्टराई
इति सम्व्त २०६४ साल मंसिर ४ गते रोज ३ शुभम् ...............