निर्णय नं. २६२६ - उत्प्रेषणको आदेश जारी गरिपाउँ
निर्णय नं. २६२६ ने.का.प. २०४३ अङ्क - २
डिभिजनबेञ्च
सम्माननीय प्रधान न्यायाधीश श्री धनेन्द्रबहादुर सिंह
माननीय न्यायाधीश श्री हरिहरलाल राजभण्डारी
सम्वत् ०४१ सालको रिट नं. १८९७
आदेश भएको मिति : २०४३।२।६।३ मा
निवेदक : पर्सा बसन्तपुर गा.पं.वडा नं.८ डमरापुर बस्ने नथुनी गौरा थारु
विरुद्ध
विपक्षी : भूमिसुधार कार्यालय, पर्साका श्री भूमिसुधार अधिकारीसमेत
विषय : उत्प्रेषणको आदेश जारी गरिपाउँ
(१) भोगबन्धकीमा भोगेको जग्गामा मोहियानी हक कानुन बमोजिम कायम रहन नसक्ने ।
(प्रकरण नं. १०)
निवेदकतर्फबाट : विद्वान अधिवक्ता श्री जयकान्तलाल दाश
प्रत्यर्थीतर्फबाट : विद्वान उपन्यायाधिवक्ता श्री कृष्णप्रसाद श्रेष्ठ र विद्वान वरिष्ठ अधिवक्ता श्री बासुदेवप्रसाद ढुङ्गाना
आदेश
प्र.न्या.धनेन्द्रबहादुर सिंह : श्री भूमिसुधार अधिकारीको मिति २०४१।१०।१७ को निर्णय बदर गरिपाउँ भनी नेपालको संविधानको धारा ७१ अन्तर्गत पर्नआएको प्रस्तुत रिट निवेदनको तथ्य यसप्रकार छ :
२. जिल्ला पर्सा बसन्तपुर जिमिदारी मौजाको पटुवारी विश्वनाथ लालको भएको १–५–० कठ्ठा जग्गा ऐन लागू हुनुभन्दा बीसौं वर्ष पहिले देखि मोहीमा जोत्न दिनु भएको सो जग्गा पञ्चायत विभाजन भएपछि जिल्ला पर्सा वन कटवा गा.पं.वडा नं.९ (हाल बसन्तपुर गा.पं.) को कि.नं.७२ को ०–६–१० धुर र ऐ.कि.नं.१०८ को ०–१८–१० धुर कायम हुन आएको १ नं.मोही लगत भरी २ नं.अनुसूची प्रकाशित हुँदा जग्गा धनीको उजूर नपरेपछि मोहियानी हकको प्रमाणपत्र पाएँ । सो जग्गा मध्ये कि.नं.७२ को जग्गा प्रतिरक्षीले राजीनामा गराएदेखि कूत बुझाउँदै आएको २०४० सालको बालीमा मोही हक छाडी दिनु भन्नु भई कूतको भर्पाई दिन नमान्नु भएकोले मिति २०४०।११।२१ मा धरौट राखें । मोही लगत कट्टा गरिपाउँ भनी भोगबन्धकी तथा मोही छोडपत्र गरेको दुई अवस्था दर्शाई निवेदन दिनु भयो । मैले प्रतिरक्षीले दर्शाएको कुनै अवस्था विद्यमान नभएको हुनाले झुठ्ठा व्यहोराको दावीबाट मोही निष्कासन हुन पर्ने होइन भनी प्रतिवाद गरे । श्री अधिकारीज्यूले मिति २०४१।१०।१७ का दिन मोही लगत कट्टा हुने ठहराई निर्णय दिनु भयो ।
३. भोग बन्धक भएको निश्चित प्रमाण देखाउन नसकेसम्म भूमिसम्बन्धी ऐनको दफा २५(३) को प्रयोग गर्न मिल्दैन । उल्लिखित प्रमाणित अवस्था नदेख्दा नदेख्तै पनि भोगबन्धकीमा लिएको अवस्थामा कायम गराएको मोही भनी लगत कट्टा गर्ने भनी भएको निर्णय ऐनको दफा २५(३) तथा रजिष्ट्रेशनको १ नं. को उल्लंघनयुक्त छ । मैले तत्कालीन वन कटवा गा.पं.मा मोही जोत्न नसक्ने भई छाडेकाले सो गा.पं.ले २०२४।१।२८ को निर्णय बमोजिम मिति २०२४।२।२० मा पत्र द्वारा सूचना गरेको भनी निवेदन चढाएको देखिन्छ । सो कुरा हो वा होइन बुझ्दै नबुझी प्रमाणहरू मलाई अ.बं.७८ नं. अन्तर्गत अवलोकन नगराई निर्णय गरेको अ.बं.७८, १८४(क), १८५, १८९ प्रमाण ऐनको दफा ५४ को प्रतिबन्धात्मक वाक्यांशको प्रत्यक्षतः त्रुटि छ । दावी ऐनको दफा २५(३) अन्तर्गतमा नभई दफा २६(१) अन्तर्गत रहेकोमा दावी नै नलिएको ऐनको दफा २५(३) अन्तर्गत ठहर गरेको दावी भन्दा बढी कुरामा ठहर भएको बदरभागी छ । फिल्डबुकमा व्यहोरा कसरी थप भयो मलाई जानकारी छैन । भोगबन्धकीको लिखत प्रमाण छैन । अतः उत्प्रेषण लगायत आज्ञा, आदेश वा पुर्जीद्वारा अधिकारीको निर्णयलाई बदर गरी हक प्रचलन गराई पाउँ भन्ने समेत रिट निवेदन ।
४. विपक्षीसँग लिखितजवाफ लिई पेश गर्नु भन्ने समेत सर्वोच्च अदालत सिंगलबेञ्चको मिति २०४१।१२।५ को आदेश ।
५. नापीको बखत किसानको व्यहोरामा मैले भोगबन्धकी लिई जोति खाई आएको छु भनी लेखाई दिएको र १६ आना बाली खाने व्यक्तिलाई मोही भन्न नमिल्ने र सम्मानीत सर्वोच्च अदालतबाट भोगबन्धकीको नाताले मोही भई कमाएको मोहियानी हक समाप्त हुने नजीर समेतले मोही लगत कट्टा गरिएको हुँदा रिट निवेदन खारेज गरिपाउँ भन्ने समेत भूमिसुधार कार्यालय पर्साको लिखित जवाफ ।
६. फिल्डबुकमा भोगबन्धकीमा भोगी आएको भनी लेखाउनु भएको भूमिसम्बन्धी ऐनको प्रकृया पूरा नगरी मोहियानी हक प्राप्त हुन नसक्ने मोही भएको प्रमाण अ.बं. ७७ नं. बमोजिम पेश गर्न सक्नु भएको छैन । भोगबन्धकीको जग्गा हो भन्ने कुरामा विवाद नहुँदा भू.सु.अधिकारीको निर्णयमा कुनै कानुनी त्रुटि छैन । फिल्डबुकमा लेखिएको आधारमा भोगबन्धकी कायम हुन सक्दैन भन्ने निवेदन जिकिर कानुन मिल्दो भएन । कुनै कानुनको त्रुटि भएको पनि होइन । रिट निवेदन खारेज हुनु पर्दछ भन्ने समेत बागड राउत कुर्मीको लिखितजवाफ ।
७. निवेदकतर्फबाट रहनु भएका विद्वान अधिवक्ता श्री जयकान्तलाल दासले विवादको जग्गा रिट निवेदकले भोगबन्धकीमा जोतेको होइन । भोगबन्धकी भन्ने कुनै प्रमाण छैन । भोगबन्धकीको प्रमाणको अभावमा मोही लगत कट्टा गर्ने गरेको भू.सु.का.को निर्णय त्रुटिपूर्ण छ । बदर हुनुपर्छ भन्ने समेत र प्रत्यर्थी कार्यालय तर्फबाट बहस गर्न उपस्थित विद्वान उपन्यायाधिवक्ता श्री कृष्णप्रसाद श्रेष्ठले रिट निवेदक स्वयंले नापीका फिल्ड बुकमा भोगबन्धकीमा कमाएको भन्ने लेखाई दिएको समेत आधारमा मोही लगत कट्टा गर्ने निर्णय गरेकोमा त्रुटि छैन भन्ने समेत र साथै प्रत्यर्थी वागड राउत कुर्मी तर्फबाट रहनु भएका विद्वान वरिष्ठ अधिवक्ता श्री बासुदेवप्रसाद ढुङ्गानाले रिट निवेदक आफैंले फिल्ड बूकमा भोगबन्धकीमा कमाएको भनी स्वीकारेपछि भोगबन्धकीको प्रमाण नभएको भन्न मिल्दैन । सबूद प्रमाण समेतको आधारमा मोही लगत कट्टा गर्ने गरेको निर्णयमा कुनै त्रुटि छैन । रिट निवेदन खारेज हुनु पर्दछ, भन्ने समेत बहस गर्नुभयो ।
८. प्रस्तुत रिट निवेदनमा निवेदकमा माग अनुसारको आदेश जारी हुनुपर्ने हो होइन । सो कुराको निर्णय दिनुपर्ने हुन आएको छ ।
९. यसमा निर्णयतर्फ हेर्दा प्रतिवादी स्वयंले नापीमा आफूले भोगबन्धकी लिएको नाताले जोती आएको कुरा सकार गरेको भोगबन्धकीको नाताले मोही भई कमाई आएको अवस्था जो.अ.नि. लिएको मोहीको लगतमा नाम प्रकाशित भएकोले सो लगत प्रकाशनमा उजूर नगरी बदर नगरे पनि मोही नहुने उक्त भोगबन्धकी अवस्थामा कायम हुन गएको मोहीको लगत कट्टा हुने ठहर्छ भनी प्रत्यर्थी भूमिसुधार अधिकारीले निर्णय गरेको देखिन्छ ।
१०. प्रत्यर्थी वागड राउत कुर्मीले लिखितजवाफ साथ पेश गरेको नापीको क्षेत्रीय किताब उतारमा किसानको व्यहोरा भन्ने महलमा यो जग्गा बसन्तपुर बस्ने विश्वनाथ लाल पटवारीको नम्बरी हो मैले भोगबन्धकी लिई जोती आई आएको छु भनी लेखेको पाइन्छ । रिट निवेदकले भू.सु.कार्यालयमा प्रतिवाद गर्दा क्षेत्रीय किताबमा भूलबाट लेखेको भनेको छ । सो क्षेत्रीय किताबमा लेखिएको कुरा बदर गराउन सकेको छैन । त्यसरी भोगबन्धकीमा भोगेको जग्गामा निजको मोहियानी हक कानुन बमोजिम कायम रहन नसक्ने व्यवस्था गरेको देखिन्छ । तसर्थ सो क्षेत्रीय किताबमा लेखिएको व्यहोरा समेतको सबूद प्रमाणको आधारमा मोही लगत कट्टा गरी दिने भनी अधिकार प्राप्त अधिकारीले अधिकार क्षेत्रभित्र रही निर्णय गरेको देखिँदा निवेदकको माग अनुसारको आदेश जारी गर्न मिलेन । प्रस्तुत रिट निवेदन खारेज हुने ठहर्छ । फायल नियम बमोजिम गरी बुझाइदिनू ।
उक्त रायमा म सहमत छु ।
न्या. हरिहरलाल राजभण्डारी
इति सम्वत् २०४३ साल ज्येष्ठ ६ गते रोज ३ शुभम् ।