निर्णय नं. ८९४१ - उत्प्रेषण परमादेश समेत

ने.का.प. २०७०,           अङ्क १

निर्णय नं.८९४१

 

सर्वोच्च अदालत, संयुक्त इजलास

माननीय न्यायाधीश श्री दामोदरप्रसाद शर्मा

माननीय न्यायाधीश श्री सुशीला कार्की

२०६६–WO–१०५८

आदेश मितिः २०६९।८।२५।२

 

विषयः उत्प्रेषण परमादेश समेत ।

 

निवेदकः घरेलु तथा साना उद्योगको कार्यालय मोरङ्ग, विराटनगर अन्तर्गत दर्ता रहेको पशुपति ढुवानी सेवा नामक फर्मको तर्फबाट ऐ. का प्रोप्राइटर सञ्चालक जिल्ला मोरङ विराटनगर उपमहानगरपालिका वडा नं. २२ बस्ने गजेन्द्रकुमार ठाकुर

विरुद्ध

विपक्षीः नेपाल सरकार, अर्थ मन्त्रालय, भन्सार विभाग समेत

 

§  भन्सार एजेन्टको मृत्युपश्चात् निजको भन्सार एजेन्टसम्बन्धी अधिकार र स्वामित्व पनि स्वतः समाप्त भई हस्तान्तरण हुन नसक्ने ।

(प्रकरण नं.६)

§  भन्सार एजेन्टसम्बन्धी इजाजत पत्र निश्चित् व्यक्तिगत योग्यता र क्षमताको आधारमा प्राकृतिक व्यक्तिले मात्र प्राप्त गर्न सक्ने इजाजत पत्र हो भन्ने देखिएकाले भन्सार ऐन र भन्सार नियमावली, २०६४  बमोजिम भन्सार एजेन्ट इजाजत पत्र प्राप्त व्यक्तिको मृत्युपश्चात् त्यस्तो इजाजत पत्र मृतक व्यक्तिको हकवालाको नाममा नामसारी हुन नसक्ने ।

(प्रकरण नं.७)

निवेदक तर्फबाटः

विपक्षी तर्फबाटः

अवलम्बित नजीरः

सम्बद्ध कानूनः

§  भन्सार नियमावली, २०६४ को नियम ३७, ३७(२) र (४), ५१(१)

 

आदेश

न्या.दामोदरप्रसाद शर्माः नेपालको अन्तरिम संविधान, २०६३ को धारा ३२ र १०७(२) बमोजिम पर्न आएको  प्रस्तुत निवेदन सम्बन्धी संक्षिप्त तथ्य र आदेश यस प्रकार छः–

सर्वप्रथम, म निवेदकको श्रीमती निर्मलादेवी ठाकुर प्रोप्राइटर भई पशुपति ढुवानी सेवा नामक फर्म मिति २०५२।३।१६ गतेमा घरेलु तथा साना उद्योग कार्यालय, मोरङ विराटनगरको द.नं. ३१४० बाट दर्ता गराई आन्तरिक राजस्व कार्यालय, मोरङबाट स्थायी लेखा नं. ३००९५४८८१ प्राप्त गरी उद्देश्यबमोजिमको कारोवार गर्दै आएको अवस्थामा तत्कालीन भन्सार ऐन, २०१९ को दफा ४ मा भएको कानूनी प्रावधान मुताविक भन्सार एजेन्टको रूपमा काम गर्न म निवेदकको श्रीमती प्रोपराईटर भएको पशुपति ढुवानी सेवालाई भन्सार एजेन्टको नामबाट भन्सार विभागको इजाजत पत्र संख्या ४१८ कायम भई मिति २०५७।५।१६ गतेमा स्वीकृति प्राप्त गरी कारोवार गर्ने व्यक्तिको रूपमा श्रीमती निर्मलादेवी ठाकुर भएपनि म निवेदक तथा मेरो श्रीमती समेतको संयुक्त प्रयासले कारोवार सञ्चालन गरी हुन आउने आय आम्दानीबाट आफ्नो पारिवारिक आर्थिक दायित्व पूरा गर्दै आउनुका साथै नेपाल सरकारलाई बुझाउनु पर्ने राजस्व समेत नियमित तिर्दै बुझाउँदै आई फर्मको बार्षिक नवीकरण समेत गर्दै आएको थिएँ । यसै क्रममा भन्सार विभागबाट मिति २०५७।५।१६ मा इजाजत प्राप्त भन्सार एजेन्ट भएको पशुपति ढुवानी सेवाको प्रोप्राइटर तथा म निवेदकको श्रीमती निर्मलादेवी ठाकुरको मिति २०६५।९।४ गते आकस्मिक मृत्यु भएको कारण कानूनबमोजिम निजको सबै भन्दा नजिकको हकदार  म निवेदक पति नै रहेकोमा मृतक पत्नीको नामबाट विभिन्न निकाय वा कार्यालयमा रहेको सम्पत्ति एवं दायित्व नामसारी गराउने क्रममा भन्सार एजेन्टको रूपमा इजाजत प्राप्त पशुपति ढुवानी सेवा नामक फर्म समेत घरेलु तथा साना उद्योग कार्यालय, मोरङ्गको मिति २०६५।९।२३ गतेको निर्णयानुसार हकवाला म निवेदक गजेन्द्रकुमार ठाकुरको नाममा नामसारी भई आएको आधारमा आन्तरिक राजस्व कार्यालय, विराटनगरबाट स्थाई लेखा नं. ३०३३२२४९८ समेत प्राप्त गरिसकेको अवस्थामा भन्सार एजेन्टको इजाजत पत्र नवीकरण गर्न भन्सार विभागबाट ६ महिनाको म्याद राखी बैंक ग्यारेन्टी परिणत गर्न तोकी पठाई रहेको अवस्थामा मिति २०६५।१०।१२ गते हिमालय बैंक लिमिटेड, विराटनगर शाखाको १४ डिसेम्बर २००८ को बैंक ग्यारेन्टी पत्र तथा अन्य आवश्यक प्रमाणपत्रसहित भन्सार विभागमा इजाजतपत्र नवीकरणका लागि निवेदन दर्ता गराउँदा सो उपर कुनै निर्णय नगरिएकोमा पुनः म निवेदक मिति २०६६।५।१४ गते हिमालयन बैंक लिमिटेड, विराटनगर शाखाको २१ जुलाई २००९ को बैंक ग्यारेन्टी नं. HBLPB1365007 को पत्र तथा अन्य आवश्यक प्रमाणपत्रसहित भन्सार विभागमा पशुपति ढुवानी सेवा नामक फर्मको नाममा कायम रहेको भन्सार एजेन्टको इजाजतपत्र भन्सार नियमावली, २०६४ को नियम ३७ को उपनियम १४ मा उल्लिखित कानूनी प्रावधान मुताविक उक्त मेरो नाममा कायम हुन आएको पशुपति ढुवानी सेवाको नाममा जारी भएको इजाजतपत्रको कारोवार गर्ने व्यक्तिको नाम परिवर्तन गरी म निवेदकको नाम उल्लेख गरी नवीकरण गर्न निवेदन दिएकोमा विभागका कर्मचारीले निवेदन स्वीकार गरी नवीकरण दस्तूर बुझाउन निर्देशन दिएबमोजिम सोही कार्यालयको नगदी रसिद नं. १६९१ मिति २०६६।५।१४ बाट नवीकरण दस्तूर ६,०००।– नगद बुझिलिएकोमा कानूनबमोजिम गर्नुपर्ने नवीकरणको काम गर्ने क्रममा इजाजत पत्रको नवीकरण महलमा व्यहोरा उल्लेख गरी प्रमाणित गर्ने कार्य नगरी नेपालको अन्तरिम संविधानको धारा १२ को २, ३ (च), धारा १३ को १, २ तथा धारा १९ को १ द्वारा प्रत्याभूत गरिएको संवैधानिक मौलिक अधिकारबाट बञ्चित गर्नुका साथै म निवेदकको जीवन जीविकामा नै प्रत्यक्ष असर पर्ने गरी अन्य कानूनी हक समेतमा आघात पुग्न गएकोले प्रदत्त हकको प्रचलनका लागि अर्को उपचारको व्यवस्था विद्यमान नभएको हुँदा बाध्य भई नेपालको अन्तरिम संविधानको धारा ३२ तथा १०७(२) बमोजिम प्रस्तुत निवेदन माग बमोजिम गरी पाउन सम्मानीत अदालतको असाधारण अधिकारक्षेत्रअन्तर्गत उपस्थित भएको छु । भन्सार विभागबाट पशुपति ढुवानी सेवा नामक फर्मको नाममा जारी भएको भन्सार एजेन्टको इजाजत पत्र फर्मको मालिक प्राकृतिक व्यक्तिको हैसियतले प्राप्त नगरेको र कानूनबमोजिम हाल उक्त फर्मको मालिक म निवेदक भएको कारण विगतका वर्षदेखि कारोवार गर्दै आई राजस्व समेत भुक्तान गर्ने फर्मलाई भन्सार एजेन्टको कारोवार गर्नबाट वञ्चित गर्ने गरी प्रत्यर्थीबाट कदाचित कुनै निर्णय भएको रहेछ भने सोलाई समेत उत्प्रेषणको आदेशद्वारा बदर गरी कानूनबमोजिम म निवेदकको पशुपति ढुवानी सेवा फर्मको नाममा जारी भएको इजाजत पत्रमा कारोवार गर्ने व्यक्तिको नाममा म निवेदकलाई नै आवश्यक प्रक्रिया पूरा गरी नाम समावेश गरी भन्सार एजेन्टको रूपमा काम गर्ने गरी परिवर्तन गर्न परमादेशलगायतका आवश्यक आज्ञा, आदेश वा पूर्जी जारी गरिपाऊँ भन्ने निवेदकको निवेदन पत्र ।

यसमा के कसो भएको हो ? निवेदकको माग बमोजिमको आदेश किन जारी हुन नपर्ने हो ? यो आदेश प्राप्त भएका मितिले बाटाका म्याद बाहेक १५ दिनभित्र सम्बन्धित मिसिल साथ राखी विपक्षीहरूलाई सूचना पठाई लिखित जवाफ आएपछि वा अवधि नाघेपछि नियमबमोजिम पेश गर्नू भन्ने यस अदालतको मिति २०६७।२।२ को आदेश ।

निश्चित् योग्यता प्राप्त व्यक्ति जस्तै स्वास्थ्य व्यवसायी परिषद्‌मा दर्तावाला स्वास्थ्यकर्मी, नेपाल मेडिकल काउन्सिलमा दर्तावाला चिकित्सक र नेपाल कानून व्यवसायी परिषद्‌मा दर्तावाला कानून व्यवसायीहरूको मृत्युपश्चात् जसरी उनीहरूको व्यावसायिक हक अधिकार र स्वामित्वको अन्त्य हुन्छ र त्यसरी नै भन्सार एजेन्टको मृत्यु पश्चात पनि निजको भन्सार एजेन्टसम्बन्धी अधिकार स्वामित्व हस्तान्तरण हुन सक्दैन । निवेदकको श्रीमती स्वर्गीय निर्मलादेवी ठाकुर प्रोप्राइटर भई पशुपति ढुवानी सेवा नामक फर्मबाट कानूनबमोजिम गर्न पाउने अन्य कार्य गर्नमा यस भन्सार विभागबाट कुनै बाधा विरोध छैन । पशुपति ढुवानी सेवा नामक प्रोप्राइटर स्व. निर्मलादेवी ठाकुरको नाममा भन्सार एजेन्ट इजाजत पत्र यस विभागबाट प्रदान गरिएकोले कार्यकारिणी व्यक्तिको मृत्यु भई सकेको अवस्थामा भन्सार एजेन्टको रूपमा कार्य गर्न भन्सार ऐन, २०६४ र ऐ. को नियमावली २०६४ मा हक/स्वामित्व हस्तान्तरणसम्बन्धी व्यवस्था नगरिएकोले निवेदनको माग बमोजिम भन्सार एजेन्टसम्बन्धी कारोवार गर्न इजाजत पत्रमा नाम परिवर्तन गर्न सकिँदैन । निवेदकले पशुपति ढुवानी सेवा कारोवार गर्नको लागि घरेलु तथा साना उद्योग कार्यालय, मोरङ्गबाट नामसारी र आन्तरिक राजस्व कार्यालय, विराटनगरबाट प्रदान गरिएको स्थायी लेखा नं. ३०३३२२४९८ नियमानुसार प्राप्त गरेको विषय र भन्सार एजेन्ट इजाजत पत्रसम्बन्धी विषय नितान्त फरक विषय भएकोले निवेदकको माग बमोजिम कानूनमा व्यवस्था नगरिएको कार्य यस विभागबाट गर्न नसकिएको हो ।  निवेदकले पशुपति ढुवानी सेवाको नाममा जारी भएको इजाजत पत्रको कारोवार गर्ने व्यक्तिको नाम परिवर्तन गर्ने सम्बन्धमा सम्बन्धित निरीक्षण शाखामा सम्पर्क नगरी सोझै लेखा शाखामा गई सम्पूर्ण व्यहोरा उक्त फाँटवालाहरूलाई जानकारी नदिई नवीकरण दस्तूरवापत २०६६।५।१४ मा लेखा फाँटमा रु.६,०००।– बुझाएको र उक्त प्रक्रियापश्चात् मात्र सम्बन्धित निरीक्षण शाखामा सम्पर्क गर्न गएकोले भन्सार एजेन्टसम्बन्धी इजाजत पत्र नामसारी गर्न नसकिएको जानकारी विपक्षीलाई दिएको हो भन्ने भन्सार विभागका महानिर्देशक नवराज भण्डारीको लिखित जवाफ ।

नियमबमोजिम दैनिक पेशी सूचीमा चढी निर्णयार्थ पेश हुन आएको प्रस्तुत निवेदनमा निवेदकलाई पटकपटक बोलाउँदा उपस्थित हुन नआएकोले निवेदन पत्रसहितको मिसिल अध्ययन गरी निवेदन माग बमोजिमको आदेश जारी हुने हो होइन सो विषयमा निर्णय दिनुपर्ने देखियो ।

२. निर्णयतर्फ विचार गर्दा यी निवेदककी पत्नी निर्मलादेवी ठाकुरको मृत्यु मिति २०६५।९।४ मा भएकोले कानूनबमोजिम निजको सबै भन्दा नजिकको हकदार भएको कारण पत्नीको नाममा रहेको पशुपति ढुवानी सेवा नामक प्राईवेट फर्म यी निवेदक गजेन्द्रकुमार ठाकुरका नाममा मिति २०६५।९।२३ मा नामसारी भएको मिसिलबाट देखिन्छ । निवेदकका नाममा नामसारी भई आएको उल्लिखित पशुपति ढुवानी सेवा नामक फर्मको नाममा साविकदेखि भन्सार एजेन्टको इजाजत पत्र समेत रहेकोमा पत्नीको मृत्यु भएकोले सो भन्सार एजेन्टको कारोवार गर्ने व्यक्तिको नाम परिवर्तन गरी आफ्नो नाममा नामसारी गरिदिनु पर्नेमा सो पशुपति ढुवानी सेवा नामक प्राईभेट फर्मको नाममा रहेको भन्सार एजेन्ट सम्बन्धी इजाजत पत्र नामसारी तथा नवीकरण नगरी दिएकोले सो भन्सार एजेन्टसम्बन्धी इजाजत पत्रमा निवेदकको नाम समावेश गरी नवीकरण गरी दिनु भनी विपक्षीहरूका नाममा परमादेश समेत जारी गरिपाऊँ भनी निवेदकको प्रस्तुत निवेदन परेको देखिन्छ ।

३. भन्सार एजेन्टको रूपमा काम गर्ने इजाजत पत्र खासगरी प्राकृतिक व्यक्तिलाई उसको वैयक्तिक योग्यता अनुभव र दक्षताको आधारमा प्रदान गरिने भएकोले त्यस्तो इजाजत पत्र प्राप्त व्यक्तिको मृत्युपश्चात् अन्य चल अचल सम्पत्ति जस्तो निजको हकवालाको नाममा त्यस्तो इजाजत पत्र नामसारी हुन नसक्ने हुँदा यी निवेदकको श्रीमतीका नामको भन्सार एजेन्टसम्बन्धी इजाजत पत्र निजको मृत्यु पछि निजका पति यी निवेदकका नाममा नामसारी तथा नवीकरण हुन नसकेको भन्ने विपक्षीहरूको लिखित जवाफ रहेको पाइयो ।

४. भन्सार ऐन, २०६४ को दफा ५१(१) मा निकासी वा पैठारी हुने मालवस्तु भन्सार कार्यालयबाट छुटाउन वा भन्सार कार्यालयसँग सम्बन्धित कामको लागि निकासी वा पैठारीकर्ताको भन्सार एजेन्ट वा प्रतिनिधिको रूपमा काम गर्न चाहने व्यक्तिले विभाग वा भन्सार कार्यालयबाट भन्सार एजेन्टको इजाजतपत्र लिनु पर्नेछ भन्ने कानूनी व्यवस्था रहेको देखिन्छ ।

५. यसरी भन्सार एजेन्टको इजाजतपत्र लिन इच्छुक व्यक्तिले भन्सार विभागले समय समयमा सार्वजनिक सूचना प्रकाशन गरी दरखास्त माग गरेको अवस्थामा देहायको योग्यता पुगेको व्यक्तिले दरखास्त दिन सक्ने भन्ने कानूनी व्यवस्था भन्सार नियमावली २०६४ को नियम ३७(२) मा उल्लेख भएको देखिन्छः

 

(क)   २१ वर्ष उमेर पुगेको

(ख)   कम्तिमा प्रमाणपत्र तह वा १२ कक्षा उत्तीर्ण गरेको वा सो सरहको शैक्षिक योग्यता हासिल गरेको

(ग)   नेपाल सरकारलाई तिर्नु बुझाउनु पर्ने रकम बाँकी नभएको

(घ)   कुनै फौजदारी अभियोगमा अदालतबाट कसूरदार प्रमाणित नभएको ।

 

६. उल्लिखित रूपमा योग्यता पुगेका दरखास्तवाला व्यक्तिहरू मध्येबाट भन्सार विभागले लिखित परीक्षा तथा अन्तवार्ताको माध्यमद्वारा भन्सार एजेन्टको इजाजतपत्र दिन उपयुक्त व्यक्तिहरूको छनौट गर्ने कानूनी व्यवस्था उल्लिखित भन्सार नियमावली, २०६४ को नियम ३७(४) मा भएको देखियो । उल्लिखित कानूनी व्यवस्थाको अध्ययनबाट भन्सार एजेन्टको इजाजत पत्र निश्चित् योग्यता र क्षमताका आधारमा प्राकृतिक व्यक्तिले मात्र प्राप्त गर्न सक्ने इजाजत पत्र हो भन्ने देखिन्छ । भन्सार नियमावली, २०६४ को नियम ३७(२) मा उल्लिखित योग्यता नपुगेको प्राकृतिक व्यक्ति बाहेकका अन्य कुनै प्राईभेट फर्म वा कानूनी व्यक्तिले यस्तो भन्सार एजेन्टको इजाजत पत्र प्राप्त गर्न सक्ने देखिदैन । साथै यसरी उल्लिखित भन्सार नियमावली, २०६४ को नियम ३७ बमोजिम जारी हुने भन्सार एजेन्टको इजाजत पत्र, त्यस्तो इजाजत पत्र प्राप्त व्यक्तिको मृत्यु पछि निजका हकवालामा नामसारी हुन सक्ने वा त्यस्तो इजाजत पत्रमा हकवालाको नाम समावेश हुन सक्ने कानूनी व्यवस्था समेत उल्लिखित भन्सार ऐन, २०६४ र भन्सार नियमावली, २०६४ मा कहिँकतै उल्लेख भएको देखिदैन । निश्चित् योग्यता प्राप्त व्यक्ति जस्तै स्वास्थ्य व्यवसायी परिषद्‌मा दर्तावाला स्वास्थ्यकर्मी, नेपाल मेडिकल काउन्सिलमा दर्तावाला चिकित्सक तथा नेपाल कानून व्यवसायी परिषद्‌मा दर्तावाला कानून व्यवसायीको मृत्युपश्चात् जसरी उनीहरूको व्यवसायिक अधिकारयुक्त इजाजतपत्रको स्वामित्व अन्त्य हुन्छ त्यसरी नै भन्सार एजेन्टको मृत्यु पश्चात निजको भन्सार एजेन्टसम्बन्धी अधिकार र स्वामित्व पनि स्वतः समाप्त भई हस्तान्तरण हुन नसक्ने हुन्छ । भन्सार नियमावली, २०६४ को नियम ३७(२) र (४) मा उल्लिखित योग्यता र प्रक्रिया पूरा गरी योग्यता र क्षमताका आधारमा भन्सार एजेन्टको इजाजत पत्र यी निवेदकले पनि पाउन सक्ने नै हुँदा पत्नीको मृत्युपश्चात् निजका नामको भन्सार एजेन्ट इजाजत पत्र आफ्नो नाममा नामसारी हुनुपर्ने भन्ने निवेदन जिकिर मनासिव देखिन आएन ।

७. अतः उल्लिखित आधार कारण र भन्सार ऐन तथा नियममा उल्लिखित कानूनी व्यवस्थाको अध्ययन समेतबाट भन्सार एजेन्टसम्बन्धी इजाजत पत्र निश्चित् व्यक्तिगत योग्यता र क्षमताको आधारमा प्राकृतिक व्यक्तिले मात्र प्राप्त गर्न सक्ने इजाजत पत्र हो भन्ने देखिएको र भन्सार ऐन, २०६४ र भन्सार नियमावली, २०६४ मा कहिंकतै भन्सार एजेन्ट इजाजत पत्र प्राप्त व्यक्तिको मृत्युपश्चात् त्यस्तो इजाजत पत्र त्यस्तो मृतक व्यक्तिको हकवालाको नाममा नामसारी हुन सक्ने कानूनी व्यवस्था रहे भएको नदेखिएकोले निवेदकको पत्नी निर्मलादेवी ठाकुरका नाममा जारी भएको भन्सार एजेन्ट इजाजत पत्र निजको मृत्युपश्चात् निवेदकका नाममा नामसारी हुन नसक्ने भनी विपक्षी भन्सार विभागबाट भएको निर्णयमा कुनै कानूनी त्रुटि रहेको देखिएन । निवेदक माग बमोजिमको आदेश जारी हुने अवस्थाको विद्यमानता नदेखिएकोले रिट निवेदन खारेज हुने ठहर्छ । दायरीको लगत कट्टा गरी नियमानुसार मिसिल बुझाई दिनू ।

 

उक्त रायमासहमत छु  ।

 

न्या. सुशीला कार्की

 

इति संवत् २०६९ मंसिर २५ गते रोज २ शुभम् ..

 

इजलास अधिकृतः रामप्रसाद शर्मा