निर्णय नं. २६२८ - उत्प्रेषण, परमादेश वा अन्य उपयुक्त आज्ञा, आदेश वा पुर्जी जारी गरिपाउँ

निर्णय नं. २६२८     ने.का.प. २०४३ अङ्क - २

डिभिजनबेञ्च

सम्माननीय प्रधान न्यायाधीश श्री धनेन्द्रबहादुर सिंह

माननीय न्यायाधीश श्री हरिहरलाल राजभण्डारी

सम्वत् २०४२ सालको रिट नं. २२६६

आदेश भएको मिति : २०४३।२।१२।२ मा

 

निवेदक : जिल्ला वारा छाता पिपरा गा.पं.वडा नं.३ बस्ने हरिहर सा

विरुद्ध

विपक्षी :     भूमिसुधार कार्यालय, वारा, कलैया बजारसमेत

 

विषय : उत्प्रेषण, परमादेश वा अन्य उपयुक्त आज्ञा, आदेश वा पुर्जी जारी गरिपाउँ

 

(१)         दावी नै नभएको कुरामा गाउँ पञ्चायत कार्यालयले गरेको निर्णय कानुनको त्रुटिपूर्ण हुनुको साथै भूमिसुधार कार्यालयले भू.सु.अधिकारीको अधिकार क्षेत्रभित्र पर्ने उजूरीलाई गाउँ पञ्चायत कार्यालयमा पठाएको काम कारवाही समेत कानुनको त्रुटिपूर्ण देखिने ।

(प्रकरण नं. १३)

 

निवेदकतर्फबाट : विद्वान अधिवक्ता श्री अर्जुनप्रसाद लम्साल

प्रत्यर्थीतर्फबाट : विद्वान सहन्यायाधिवक्ता श्री भैरवप्रसाद लम्साल र विद्वान व.अधिवक्ता श्री मोतीकाजी स्थापित

 

आदेश

प्र.न्या.धनेन्द्रबहादुर सिंह : नेपालको संविधानको धारा ७१ अन्तर्गत पर्न आएको प्रस्तुत रिट निवेदनको तथ्य यसप्रकार छ :

२. विपक्षी अमलाप्रसादको पिता मथुराप्रसाद कलवारको दर्ताको जिल्ला वारा छाता पिपरा गा.पं.वडा नं.३ अन्तर्गतको सर्भे कि.नं. ९० को ज.वि.०–०–७ र ऐ.कि.नं. ९५ को ज.वि.०–३–७ समेत जग्गा ज.वि.०–३–१० जग्गा साविक देखि बटैयामा जोती अधिया कूत मथुरा पछि विपक्षी अमलाप्रसादलाई  बुझाई आएको र विपक्षीका पिता मथुरा प्रसादले २०२५ र २०२६ सालको बाली दिलाई पाउँ भनी छुट्टाछुट्टै उजूरी भू्.प्र.का.वारामा चढाउनु भई २०२६।९।१०।३ को मिति २०२७।१२।२७।६ को  सोही कार्यालयको निर्णय बमोजिम म निर्विवाद मोही कायम भएको छु । विपक्षी उक्त अमलप्रसादले मोहियानी लगत कट्टा गरिपाउँ भनी मिति २०४०।२।१६।२ मा विपक्षी नं. १ समक्ष निवेदन चढाउनु भएकोमा साविक देखिको म मोही र नापीबाट र फैसलाबाट समेत कानुन बमोजिमको मोही हुँ भन्ने मेरो प्रतिवाद भएकोमा “मोही हरिहर सा को मोही उक्त घरबारीबाट झिकी मोही लगत कट्टा गरी दिने” भन्ने मिति २०४१।५।१५।६ मा विपक्षी नं. २ बाट निर्णय गरियो । सो निर्णय उपर गा.पं.ऐन, २०१८ को दफा ६९ बमोजिम विपक्षी नं. ३ समक्ष पुनरावेदन गरेकोमा “भूमिसुधार कार्यालयबाट मोही झिकी सकेको तपाईले पेश गरेको प्रमाणबाट देखिन आएकोले यस सचिवालयबाट केही पनि गर्नु नपर्ने भनी आजको मितिमा फायल गर्ने र तारिख टुटाई दिने भएको आदेश पुर्जी पाए भनी सही गर्ने जिल्ला वारा गा.पं.छाता पिपरा वडा नं.३ बस्ने हरिहर सा तेली” भनी लेखी सो व्यहोरामा मलाई सहिछाप गराई निर्णय गरेको भनी विपक्षी नं. (३) बाट मिति २०४१।१२।२९।५ मा निर्णय भएको छ र मेरो तारिख समेत टुटाइएको छ ।

३. भू.सु.ऐनको दफा २९ अन्तर्गतको दावी म उपर होइन विपक्षी नं.(४) को उजूरी विपक्षी नं.(२) सामू दर्ता नभई विपक्षी नं.१ सामु २०४०।२।१६।२ मा दर्ता भएकोमा उक्त उजूरी विपक्षी नं. १ ले विपक्षी नं.२ मा हस्तान्तरण गरी कारवाही गर्न गराउन सोको पत्राचार गर्न र त्यस्तो अन्य कार्यालयबाट सरुवा भई आएको निवेदन फाइल उपर क्षेत्राधिकार ग्रहण गरी कार्यबाही किनारा गर्न पाउने अधिकार विपक्षी नं. (२) लाई कानुनले प्रदान नगरेकोले अनाधिकार कार्यबाही चलेको छ । विपक्षी जग्गावालाको बसोवासको लागि घरबारी गर्न म मोहीले कमाएको जग्गा झिक्न पाउँ भन्ने उजूरी दावी छैन । कानुन विपरीतको मोही दर्ता बदर गरिपाउँ भन्ने दावा भएकोमा २५% क्षतिपूर्ति दिई मोहीको जग्गा घरबारीको लागि झिकी लगत कट्टा गर्ने भनी उजूरी दावी नै नभएको कुरामा गरेको निर्णय गैरकानुनी छ । विपक्षी नं. २ को निर्णय उपर गा.पं.ऐन, २०१८ को दफा ६९ बमोजिम विपक्षी नं. ३ मा पुनरावेदन गरेकोमा म दर्तावाला मोहीको प्रमाणको मूल्याङ्कन गरी शुरुको निर्णय मनासिब वा बेमनासिब र मोहीको लगत काटिनु पर्ने हो होइन भन्ने बुँदामा निर्णय गर्नुपर्नेमा सो नगरी मोही झिकी सकेको प्रमाण पेश भएको भन्दै विवादीत एवं निर्णयाक बुँदालाई नै प्रमाण स्वरुप ग्रहण गरी गरेको विपक्षी नं. ३ को निर्णयमा अ.बं.१८४(क), १८५ तथा १८९ नं. समेतको प्रत्यक्षतः त्रुटि हुन गएको छ । अतः उक्त कानुनी त्रुटिपूर्ण निर्णयहरूबाट मेरो संविधानको धारा ११(२)(ङ) तथा ऐ.को धारा १५ ले प्रदान गरेको मौलिक हक हनन् गरेकोले उत्प्रेषणको आदेशद्वारा विपक्षीहरू सम्पूर्णबाट भए गरेका कारवाही निर्णय तथा सम्पूर्ण आदेश बदर गरिपाउँ भन्ने समेत रिट निवेदन ।

४. विपक्षीहरूबाट लिखितजवाफ मगाई आएपछि वा अवधि नाघेपछि पेश गर्नु भन्ने समेत यस अदालत सिंगलबेञ्चको मिति २०४२।२।१३ को आदेश ।

५. उक्त विवादको जग्गा घडेरी लायकको भएकोले नियमानुसार मोही लगत कट्टा गरिपाउँ भनी ज.ध.को यस कार्यालयमा निवेदन पर्दा उक्त कारवाही भू.सं. ऐन, २०२१ को दफा २७ बमोजिम सम्बन्धित गा.पं.को अधिकार क्षेत्रभित्र पर्ने भएकोले आवश्यक कारवाहीको लागि छाता पिपरा गा.पं.मा पठाइएको र सोही अधिकार क्षेत्र अन्तर्गत गा.पं.ले जाँचबुझ गरी मूल्याङ्कन गरी मोहीले कमाएको उल्लिखित जग्गा घरबारीको लागि झिकी सो को २५% क्षतिपूर्ति बापत मोहिलाई दिने निर्णय गरेको कानुनसंगत छ । उक्त  निर्णय अनुसार गा.पं.को पत्र र ज.ध को निवेदन नै यस कार्यालयबाट नियम बमोजिम मोही लगत संशोधन गरी कट्टा गरिएको हो । मोहीले क्षतिपूर्ति रकम पाउनुपर्ने सो गा.पं.मा धरौटी जम्मा नै छ उक्त रकम उठाउन आउनु भनी मोहिलाई गा.पं.ले सूचना गरेकै छ । अतः आफ्नो अधिकार क्षेत्रभित्र रही गरेको निर्णय कानुनसंगत हुनाले रिट निवेदन खारेज हुन अनुरोध गरिन्छ भन्ने समेत प्रत्यर्थी भूमिसुधार कार्यालय बाराको लिखितजवाफ ।

६. भूमिसम्बन्धी ऐन, २०२१ को दफा २७ ले स्थानीय पञ्चायतलाई दिएको अधिकार प्रयोग गरी मोही सम्बन्धमा स्थानीय पञ्चायतले गरेको आदेश उपर यस सचिवालयमा पुनरावेदन लाग्ने तथा सो आदेशलाई सचिवालयले बदर गर्न पाउने समेत होइन । गा.पं.ऐन, ०१८ को दफा ६९ बमोजिम जिल्ला पञ्चायत समक्षको पुनरावेदन नभएबाट जिल्ला पञ्चायतको सचिवको नाताले गरेको आदेश न्यायिक वा अर्धन्यायिक नभई एक कार्यकारी आदेश हुँदा उत्प्रेषणको आदेश जारी हुन सक्ने स्थिति छैन । अतः रिट निवेदन खारेज गरिपाउँ भन्ने समेत प्रत्यर्थी जिल्ला पञ्चायत सचिवालय वाराको लिखितजवाफ ।

७. विपक्षी निवेदकले मिति २०४२।५।१५।६ को निर्णय बदर गरिपाउँ भनी माग दावी गरेको निर्णय पिपरा गा.पं.को वैठकले गरेको निर्णय होइन । भूमिसम्बन्धी ऐन, २०२१ को दफा २७(१) बमोजिम विपक्षी निवेदकको मोहियानी जग्गा झिक्ने भन्ने मिति २०४१।५।१३।४ मा निर्णय गरेको सो निर्णय बदर गरिपाउँ भन्ने विपक्षी रिट निवेदकले माग दावी नगरेकोले सो २०४१।५।१३।४ को छाता पिपरा गा.प.को निर्णय बदर हुन सक्ने प्रश्‍न नै नआउने र जुन मिति २०४१।५।१६।६ को निर्णय बदर गरिपाउँ भनी रिट निवेदन माग छ, सो निर्णय प्रधानपञ्चले उक्त मिति २०४१।५।१३।४ को गा.पं.को निर्णयको आधारमा दिएको आदेश सम्म भएको हुनाले उक्त मिति २०४१।५।१३।४ को मूल निर्णय बदर गर्ने माग दावी नभएको रिट निवेदन खारेज हुनुपर्छ भन्ने समेत प्रत्यर्थी अमलाप्रसाद कलवारको लिखितजवाफ ।

८. प्रत्यर्थी गाउँ पञ्चायत कार्यालय छाता पिपर जिल्ला बाराका नाममा मिति २०४२।३।२५ मा रीतपूर्वकको म्याद तामेल भएको र उक्त कार्यालयबाट लिखितजवाफ प्राप्त नभएको ।

९. रिट निवेदकतर्फबाट रहनु भएका विद्वान अधिवक्ता श्री अर्जूनप्रसाद लम्सालले घर बासको लागि मोहिबाट जग्गा झिकी पाउँ भन्ने जग्गा धनीको दावी नै छैन । त्यस्तो दावी नै नभएको कुराको उजूरी भू.सु.का.ले पञ्चायतमा सारी पञ्चायतले निर्णय गरेको त्रुटि छ । पुनरावेदनमा ठहर निर्णय नगरेको पनि त्रुटिपूर्ण भएको हुँदा बदरभागी छ भन्ने समेत र प्रत्यर्थी कार्यालयतर्फबाट बहस गर्न उपस्थित विद्वान सहन्यायाधिवक्ता श्री भैरवप्रसाद लम्सालले रिट निवेदक मोही भएको जग्गा घडेरी लायक भएकोले मोही लगत कट्टा गरिपाउँ भन्ने निवेदन सम्बन्धित गा.पं.अधिकार क्षेत्रभित्र पर्ने भएकोले पठाएकोमा कानुन विपरीत नभएको भन्ने समेत र प्रत्यर्थी अमलाप्रसाद कलवार तर्फबाट रहनु भएका विद्वान वरिष्ठ अधिवक्ता श्री मोतिकाजी स्थापितले रिट निवेदन विलम्ब गरी पर्न आएको हुँदा खारेज हुनु पर्दछ । गा.पं.बाट  मिति २०४१।५।१३ मा निर्णय गरेको हो सो निर्णय बदर गरिपाउँ भन्ने माग छैन । प्रधानपञ्चले उक्त निर्णयको आधारमा मिति २०४१।५।१५ मा दिएको आदेश सम्म हो । तसर्थ रिट खारेज हुनु पर्दछ भन्ने समेत बहस गर्नुभयो ।

१०. प्रस्तुत निवेदनमा निवेदकको माग अनुसारको आदेश जारी हुनुपर्ने हो होइन सो कुराको निर्णय दिनुपर्ने हुन आएको छ ।

११. यसमा निर्णयतर्फ हेर्दा जग्गावालाले बसोवासको लागि घरबारी गर्न जग्गा झिक्न पाउँ भन्ने उजूरी  दावी नै छैन दावी नै नभएको कुरामा गैरकानुनी निर्णय गरेको विपक्षी गाउँ पञ्चायतको मिति २०४१।५।१५ को र त्यस उपर पुनरावेदन गरेकोमा ठहर निर्णय गर्नुपर्नेमा नगरी मोही झिकी सकेको प्रमाण पेश भएकोले तारिख टुटाउने फायल गर्ने गरेको जिल्ला पञ्चायतको आदेश समेत गैरकानुनी छ । विपक्षीहरूबाट भए गरेको कारवाही निर्णय तथा आदेश सम्पूर्ण उत्प्रेषणको आदेश जारी बदर गरिपाउँ भन्ने समेत रिट निवेदन जिकिर देखिन्छ ।

१२. प्रत्यर्थी गाउँ पञ्चायत कार्यालय छाटा पिपराले भूमिसम्बन्धी ऐन, २०२१ अन्तर्गत घरबारीको लागि मोहिबाट जग्गा झिक्ने फैसला आदेश गरे उपर जिल्ला पञ्चायतमा पुनरावेदन गर्ने व्यवस्था भएको देखिँदैन ।

१३. प्रत्यर्थी भूमिसुधार कार्यालयमा अमलाप्रसाद कलवारले मेरो जग्गा मेरो घरको काम धन्दा गर्ने विपक्षी हरिहर सा तेलीले मोही लेखाउनु भएकोमा भूमिसम्बन्धी ऐनको दफा २५ को उपदफा (५)(क) अनुसार घरबारी जग्गामा मोही लाग्न नसक्ने मोही लगत कट्टा गरिपाउँ भन्ने निवेदन परेकोमा सो कार्यालयबाट घरबास जग्गाको मोही झिक्न सक्ने सम्बन्धमा गाउँ पञ्चायतलाई अधिकार हुँदा सम्बन्धित गाउँ पञ्चायतमा मिसिल पठाई दिने भनी मिसिल गाउँ पञ्चायतमा पठाएको देखिन्छ । त्यसमा हरिहर साहको मोही उक्त घरबारी जग्गाबाट झिकी मोही लगत कट्टा गरी दिने आदेश गरियो मोहिले क्षतिपूर्ति लिन आएमा कानुन बमोजिम निजलाई दिनुपर्ने आदेश गरिएको छ भनी प्रत्यर्थी गाउँ पञ्चायतले मिति २०४१।५।१५ मा निर्णय गरेको पाइन्छ । प्रस्तुत मुद्दामा प्रत्यर्थी अमलाप्रसाद कलवारको भूमिसम्बन्धी ऐन, २०२१ को दफा २५ को उपदफा (५) को (क) अनुसारको दावी लिई उजूर परेकोमा दावी नै नभएको कुरा प्रत्यर्थी गाउँ पञ्चायत कार्यालयले गरेको मिति २०४१।५।१५ को निर्णय कानुनको त्रुटिपूर्ण हुनुको साथै प्रत्यर्थी भूमिसुधार कार्यालयले भू.सु.अधिकारीको अधिकार क्षेत्रभित्र पर्ने उजूरीलाई गाउँ पञ्चायत कार्यालयमा पठाएको काम कारवाही समेत कानुनको त्रुटिपूर्ण देखिन आयो ।

१४. अतः उपर्युक्त उल्लिखित कारणबाट प्रत्यर्थी गाउँ पञ्चायत कार्यालय छाता पिपरा जिल्ला बाराले गरेको मिति २०४१।५।१५ को त्रुटिपूर्ण निर्णय उत्प्रेषणको आदेशद्वारा बदर हुने ठहर्छ । उजूरी निवेदनमा कानुन बमोजिम निर्णय गर्नु भनी प्रत्यर्थी भू.सु.कार्यालयका नाममा परमादेशको आदेश जारी गरिएको छ । जानकारीको लागि यो आदेशको प्रतिलिपि प्रत्यर्थी कार्यालयमा पठाउन महान्यायाधिवक्ताको कार्यालयमा पठाई फायल नियम बमोजिम गरी बुझाइदिनू ।

 

उक्त रायमा म सहमत छु ।

न्या. हरिहरलाल राजभण्डारी

 

इति सम्वत् २०४३ साल ज्येष्ठ १२ गते रोज २ शुभम् ।