निर्णय नं. ३११९ - उत्प्रेषण लगायत उपयुक्त आज्ञा, आदेश वा पुर्जी जारी गरिपाउँ

निर्णय नं. ३११९ ने.का.प. २०४४ अङ्क ६

 

संयुक्त इजलास

माननीय न्यायाधीश श्री पृथ्वी बहादुर सिंह

माननीय न्यायाधीश श्री गजेन्द्र केशरी वास्तोला

सम्वत् २०४३ सालको रि.नं. १५६३

मुद्दा : उत्प्रेषण लगायत उपयुक्त आज्ञा, आदेश वा पुर्जी जारी गरिपाउँ ।

 

निवेदक   : जि.सप्तरी त्रिर्कोल गा.पं. वा.नं. ६ बस्ने अनुपलाल सुतिहार ।

विरुद्ध

विपक्षी    : भूमिसुधार कार्यालय, सप्तरी ।

    जि.स.त्रिर्कोल गा.पं.वा.नं.२ बस्ने विश्वनाथ प्रसाद रौनियार ।

आदेश भएको मिति: २०४३।३।२३।३ मा

    नियम ६ मा भूमिसुधार टोलीले कुनै गाउँ वा नगर पञ्चायतको कुनै एक वार्डको लगत अनुसूची २ बमोजिमको ढाँचामा तयार गरिसकेपछि सो लगत वार्डको यथासम्भव सबै व्यक्तिहरूलाई एकत्रित गरी सुनाउनु पर्दछ भन्ने व्यवस्था गरेबाट त्यस्तो लगत सम्बन्धित वार्डबाटै प्रकाशन हुनु पर्ने बाध्यात्मक व्यवस्था भएको पाइन्छ तसर्थ  लगत प्रकाशन कानून बमोजिम भएको नदेखिएकोले त्यसलाई मान्यता दिन नमिल्ने ।

(प्रकरण नं. १२)

    एउटा व्यक्ति (जग्गाधनी) को नामबाट प्रकाशन भएको लगतका आधारमा अर्को व्यक्तिको नामको जग्गाको मोही कायम हुन सक्ने अवस्था नहुँदा दावीको जग्गामा रिट निवेदकलाई मोही कायम हुन नसक्ने गरी भू.सु.का. बाट भएको निर्णयमा कुनै कानूनको त्रुटि भएको नदेखिने ।

(प्रकरण नं. १४)

निवेदकतर्फबाट  : विद्वान अधिवक्ता श्री शिवानन्ददास सरस

विपक्षीतर्फबाट  :विद्वान सह-न्यायाधिवक्ता श्री राजकिशोर सिंह र विद्वान वरिष्ठ अधिवक्ता श्री शम्भुप्रसाद ज्ञवाली

उल्लेखित मुद्दाःX

आदेश

न्या.पृथ्वी बहादुर सिंहः  नेपालको संविधानको धारा १६।७१ अन्तर्गत पर्न आएको प्रस्तुत रिट निवेदनको तथ्य जिकिर यस प्रकार रहेछ ।

२.   जि. सप्तरी, त्रिकोल गा.पं. वा.नं. ७(क) को कि.नं. २१६ को ०–१६–३ तत्कालीन जमीनदार इश्वरी थापाको भई मैले धेरै अघि देखि मोहियानीमा कमाई आएकोले भूमिसुधार लागू हुँदा १ नं. लगत भरी २ अनुसूची प्रकाशित भई ४ नं. जो.अ.नि. प्राप्त गरी कमाउँदै साल सालको वाली कारिन्दालाई बुझाई भोग्दै आएकोमा हाल सर्भे अवस्थामा म अनुपस्थित रहेकोले सर्भे श्रेस्तामा मोही लेखाउन नपाएकोले जमीदारको कारिन्द सौखितलाल छिटान यादवले जग्गा खोस मोस गर्न खोज्दा मोही स्थापित गरिपाउँ भनी मिति २०३५।३।२० मा उजूरी गर्दा जग्गा इश्वरी थापाका नाममा सर्भेमा दर्ता नभएकोले पछि दर्ता भएपछि दर्तावालाको नाम समेत पत्ता लगाई उजूरी परेका बखत कारवाही गर्ने गरी मिति ०३८।१२।४ मा मुलतवी आदेश भयो । पछि सोही जग्गा इश्वरी थापाले दर्ता गराई विपक्षी विश्वनाथ प्रसादलाई बिक्री गरिदिएको कुरा थाहा पाई मैले मोहियानीमा कमाएको जग्गा मेरो नाममा मोहियानी दर्ता गरी प्रमाणपत्र पाउँ भनी उजूरी गर्दा मोही होइन, १ र २ नं. लगत रीतपूर्वक छैन, जग्गा धनीको प्रतिउत्तर परेको जग्गा रहेको वा.नं. बाट २ नं. लगत प्रकाशन भएको नदेखिएको जमिदारको नामबाट जग्गाको स्वामित्व सरेको प्रमाण नभएकोले मोही कायम गर्न नमिल्ने, दावी खारेज हुने ठहर्छ भनी २०४३।२।२५ मा विपक्षी कार्यालयबाट निर्णय भयो ।

३.   भूमिसम्बन्धी ऐन, २०२१ को दफा २५(१) अन्तर्गतको मोही हुन ऐनको दफा ३० र नियम ३ बमोजिम १ नं. लगत भरेको २ नं. अनुसूची नियम ६ बमोजिम प्रकाशित भई नियम ९(२) बमोजिम ४ नं. जो.अ.नि. प्राप्त गर्नु पर्ने कानूनी व्यवस्थानुसार निवेदकले २०२२ सालमा भूमिसुधार लागू हुँदा तत्कालीन जमीनदारको परिवारका सम्पूर्ण सदस्यहरूको नाम थाहा नभएकोले (काठमाडौंमा भएकाबाट) जमीनदारको नाममा मोहीको १ नं. लगत भरी २ नं. अनुसूची प्रकाशित भई ४ नं. जो.अ.नि. भूमिसुधार टोलिबाट प्राप्त गरेको र नियम ७ बमोजिम त्यसमा कसैको उजूर नपरी नियम ९(३) बमोजिम गरी मोहियानी  अकाट्य भएकोमा उपरोक्त कानूनी व्यवस्थाहरूको विपरीत मेरो मोहियानी हक अपहरण हुने गरी निर्णय भएको छ । जहाँसम्म जग्गाको वडा नं. को प्रश्न छ त्यो कुरा सर्भे अवस्थामा छुट्न गएको हो । अघि वडा नं. को कुरा नभई मौजा अनुसारको श्रेस्ता थियो । सप्तरी जिल्लामा भूमिसुधार २०२२ साल मार्ग १ गते लागू भई मोही लगत तयार भएको र हाल सर्भे २०२७।२८ सालमा भएको हाल श्रेस्तानुसारको जग्गाको वा.नं. र मोही लगत हुँदाको अवस्थाको वा.नं. मिल्नै पर्ने भन्ने कुनै स्थिति हुँदैन । २ नं. लगत सम्बन्धित ठाउँ (१ नं. लगतको वडा) मा प्रकाशित भई गा.पं. मा रेकर्ड छ, छैन भन्ने कुरा यहाँ निर्णायक विषय हो । यस सम्बन्धमा सम्बन्धित स्थानीय पञ्चायत बुझ्दै नबुझी जग्गा भएको वडाबाट २ नं. लगत प्रकाशन भएको नदेखिएको भन्ने हचुवा विनिश्चय गरी भू.सु.का. बाट भएको निर्णय त्रुटिपूर्ण छ । तसर्थ भू.सु.का. सप्तरीको मिति २०४३।२।२५ को त्रुटिपूर्ण निर्णय उत्प्रेषणको आदेशद्वारा बदर गरी हनन् भएको हकको प्रचलन गराई पाउँ भन्ने समेत रिट निवेदन ।

४.   विपक्षीहरूबाट लितिजवाफ मगाउनु भन्ने सिंगल बेञ्जको आदेशानुसार प्राप्त लिखितजवाफको व्यहोरा संक्षेपमा यस प्रकार रहेछ ।

५.  निवेदकले सम्बन्धित जग्गा भएको वार्डबाट २ नं. लगत प्रकाशन गराउन पर्नेमा सो गराएको नदेखिएको र जग्गा धनी जिमिदार भनी अर्कै वार्डबाट २ नं. लगत प्रकाशन गराएको तर जिमिरदारको नाम उल्लेख नभएको देखिएको र ज.ध. जिमीनदारलाई मानेको खण्डमा पनि जिमीनदार नाउँबाट जग्गाको स्वामित्व सरी आएको प्रमाण रिटनिवेदकले पेश गर्न सकेको छैन । तसर्थ कानूनको परिधिभित्र रही ०४३।२।२५ मा भएको निर्णय बदर हुनुपर्ने होइन भन्ने समेत भू.सु.का. सप्तरी ।

६.   भू.सु.का. सप्तरीबाट ०४३।२।२५ मा भएको निर्णयमा कुनै कानूनको त्रुटि नहुँदा निवेदकको मौलिक हक हनन् भएको छैन, तसर्थ रिट निवेदन खारेज गरिपाउँ भन्ने समेत विश्वनाथप्रसाद रौनियार ।

७.  नियम बमोजिम पेश भएको प्रस्तुत रिट निवेदनको फाइल समेत अध्ययन गरी निवेदक तर्फबाट रहनु भएको विद्वान अधिवक्ता श्री शिवानन्द दास, सरस विपक्षी कार्यालयको तर्फबाट खटिई उपस्थित हुनु भएको विद्वान सह न्यायाधिवक्ता श्री राजकिशोर सिंह र विपक्षी विश्वनाथ प्रसादका तर्फबाट रहनु भएका विद्वान वरिष्ठ अधिवक्ता श्री शम्भुप्रसाद ज्ञवालीले प्रस्तुत गर्नु भएको बहस जिकिर समेत सुनियो ।

८.   अब निवेदकको माग बमोजिमको आदेश जारी गर्न मिल्ने नमिल्ने के रहेछ सो को निर्णय दिनु परेको छ ।

९.   निर्णयतर्फ विचार गर्दा यसमा रिट निवेदकको नाममा प्रकाशित १ नं. लगत तथा २ नं. अनुसूची कानून बमोजिम नभएकोले रिट निवेदकले दावी गरेको जग्गाको मोही कायम हुन सक्दैन भनी भु.सु.का. बाट निर्णय भएको देखिन्छ ।

१०.  निवेदकले जिकिर लिएको २ नं. अनुसूची प्रकाशन साविक जग्गा धनी इश्वरी थापाको नामबाट नभई जिमिदारको नामबाट प्रकाशन भएको देखिन्छ । यसरी एउटा व्यक्तिको नामबाट प्रकाशन भएको लगतको आधारमा अर्काे व्यक्तिको जग्गाको मोहियानी दावी गर्नु कानूनसंगत भएन ।

११.  जहाँसम्म प्रकाशित लगतको सम्बन्धमा कुनै उजूर नपरेको भन्ने निवेदकको भनाई छ उक्त लगत दावीको जग्गा भएको वा.नं. ७ बाट प्रकाशन नभई वा.नं. ६ बाट प्रकाशन भएकोबाट विरोध गर्ने अवस्था पर्न आउने देखिएन । साविकमा इश्वरी थापाको नाममा रहेको जग्गाको क्षेत्रफल ज.वि. ०–१६–० मात्र देखिएकोले जग्गाको क्षेत्रफल पनि फरक देखिन आएको छ।

१२.  भूमिसम्बन्धी नियमहरू, २०२१ को  नियम २ मा आफ्नो जग्गा आफैं कमाउने जग्गावालाहरू र अरुको जग्गा कमाउने मोहीहरूको लगत भूमिसुधार टोलीले प्रत्येक वार्डमा गई अनुसूची १ बमोजिमको ढाँचामा तयार गर्ने भन्ने र ऐ. नियम ६ मा भूमिसुधार टोलीले कुनै गाउँ वा नगरपञ्चायतको कुनै एक वार्डको लगत अनुसूची २ बमोजिमको ढाँचामा तयार गरी सकेपछि सो लगत वार्डको यथासम्भव सबै व्यक्तिहरूलाई एकत्रित गरी सुनाउनु पर्दछ भन्ने समेत व्यवस्था गरेबाट त्यस्तो लगत सम्बन्धित वार्डबाटै प्रकाशन हुनुपर्ने बाध्यात्मक व्यवस्था भएको पाइन्छ । तसर्थ उक्त लगत प्रकाशन कानून बमोजिम नदेखिएकोले त्यसलाई मान्यता दिन मिलेन ।

१३.  यसरी माथी उल्लेख भए बमोजिम दावी गरेको जग्गाधनीको नाम, जग्गाको क्षेत्रफल र लगत प्रकाशन भएको वा.नं. समेत फरक परेबाट रिट निवेदकले दावी लिएको जग्गा कि.नं. २१६ नै हो भनी मान्न सकिने अवस्था पनि रहेन ।

१४.  यस प्रकार एउटा व्यक्ति (जग्गाधनी) को नामबाट प्रकाशन भएको लगतको आधारमा अर्को व्यक्तिको नामको जग्गाको मोही कायम हुन सक्ने अवस्था नहुँदा दावीको जग्गामा रिट निवेदकलाई मोही कायम हुन नसक्ने गरी भू.सु.का. सप्तरीबाट २०४३।२।२५ मा भएको निर्णयमा कुनै कानूनको त्रुटि भएको नदेखिएकोले रिट निवेदन माग बमोजिमको आदेश जारी गरी त्यस्तो कानून बमोजिम भएको निर्णयलाई अन्यथा गर्न मिलेन । तसर्थ रिट निवेदन खारेज हुने ठहर्छ । फाइल नियम बमोजिम गरी बुझाई दिनु ।

 

उक्त रायमा म सहमत छु ।

 

न्या.गजेन्द्र केशरी बास्तोला

 

इतिसम्वत् २०४४ साल आषाढ २३ गते रोज ३ शुभम् ।

