निर्णय नं. २६८१ - उत्प्रेषण लगायत उपयुक्त आज्ञा, आदेश वा पुर्जी जारी गरिपाउँ
निर्णय नं. २६८१ ने.का.प. २०४३ २०४३ अङ्क – ४
डिभिजनबेञ्च
सम्माननीय प्रधान न्यायाधीश श्री धनेन्द्रबहादुर सिंह
माननीय न्यायाधीश श्री जोगेन्द्रप्रसाद श्रीवास्तव
सम्वत् २०४२ सालको रि.नं. २२५३
आदेश भएको मिति : ०४३।४।१७।६ मा
निवेदक : जिल्ला रौतहट प्रेमपुर गौनाही गा.पं.वा.नं. बस्ने मुखाहजरा दुसादसमेत
विरुद्ध
विपक्षी : भूमिसुधार अधिकारी, भूमिसुधार कार्यालय रौतहटसमेत
विषय : उत्प्रेषण लगायत उपयुक्त आज्ञा, आदेश वा पुर्जी जारी गरिपाउँ
(१) चेला छोरालाई छोराको परिभाषा भित्र पर्छ भन्न कानुन व्याख्या सम्बन्धी ऐनले मिल्ने देखिँदैन ।
(प्रकरण नं. १०)
(२) भूमिसम्बन्धी ऐनको दफा २६ को उपदफा (१) ले चेला छोराले मोही हक प्राप्त गर्न सक्ने व्यवस्था गरेको नदेखिने ।
(प्रकरण नं. १०)
(३) ऐनले छोरा भनेकोमा चेला छोरालाई छोरा भनी अर्थ गर्न नमिल्ने ।
(प्रकरण नं. १०)
निवेदिकातर्फबाट : विद्वान अधिवक्ता श्री यादवप्रसाद खरेल
विपक्षीतर्फबाट : विद्वान मुख्यन्यायाधिवक्ता श्री केदारप्रसाद शर्मा
आदेश
प्र.न्या.धनेन्द्रबहादुर सिंह : नेपालको संविधानको धारा ७१ अन्तर्गत दर्ता भई निर्णयार्थ पेश हुन आएको प्रस्तुत रिट निवेदनको संक्षिप्त व्यहोरा यसप्रकार छ :
२. भागीरथ दास वैरागी नाम दर्ताको प्रेमपुर गौनाही गा.पं.वडा नं.६ कि.नं. ५६४ को २–९–० जग्गाको मोही मेरो गुरुबाबु रामसुरत दास वैरागी मिति ०३४।४।१५ मा परलोक भई निजको हकवाला चेला छोरा मैले मोहीमा कमाई आएको, उक्त जग्गा भागीरथ दास बाहेक चार जनाले खरीद गर्दा कि.का.भई कि.नं.५८७ को ०–२–० मुखा हजराको नाउँमा, कि.नं. ५८८ को ०–१–१५ जग्गा सितल हजराको नाउँमा, कि.नं. ५८९ को ०–०–१२ जलेसर हजराको नाममा, कि.नं. ५८० को हरदेव हजराको नाममा, कि.नं.६१८ को १–१०–१६ भागीरथ दासका नाममा कायम रहेको मलाई पत्याई कमाउन दिनु भएकोले मोही नामसारी गरिपाउँ भन्ने विपक्षी सियराम दासले दावी लिएकोमा रामसुरत दास वैरागी भएकोले विवाद भएको छैन । सियारामलाई चेला बनाई राखेको मात्र हो छोरा होइन मोही नामसारी हुने होइन भन्ने म मुखा हजरा र भागीरथ दासको बयान भयो । विपक्ष भूमिसुधार अधिकारीज्यूबाट ०४१।११।९ मा रामसुरत दास वैरागीले छोरा चेला भनी आफ्नो नाउँको जग्गा समेत सियाराम दास वैरागीको नाममा ०३३।४।२४।१ मा बकसपत्र समेत गरी दिएको आधारमा मरुवा मोही रामसुरत दास वैरागीको कि.नं.५९०, ५८८, ५८९, ५८७ र ६१८ समेतको जग्गाको मोही निजको चेला छोरा सियाराम दास वैरागीको नाममा भू.सं. ऐन, २०२१ को दफा २६(१) बमोजिम मोही नामसारी गरी दिने ठहर्छ भनी निर्णय भयो ।
३. चेला छोरा छोराको परिभाषा भित्र आउन नसक्ने भई उक्त फैसला कानुन व्याख्या सम्बन्धी ऐन, २०१० को दफा २(म) र भू.सं.ऐन, ०२१ को दफा २६(१) को प्रतिकूल छ । मठमा पूजा गरी भिक्षाटन आदि गरी जीवन गुजारा गर्ने फकिर भू.सं.ऐन, ०२१ को दफा २(ख) मा गरिएको परिभाषा भित्र पर्न सक्दैन । विपक्षीको गुरुको भू.सं.नियम, ०२१ को दफा ३, ६, ९ अनुरुपको १ नं. २ नं.आदि लगत प्रकाशन नै छैन । शेषपछिको बकसपत्रको आधारमा मोहीयाी नामसारी हुन नसक्ने अर्थात् अपुतालीको रुपमा मोहियानी जान नसक्नुको साथै मोहीले इच्छाएको व्यक्तिलाई प्राप्त हुन नसक्ने हुनाले उक्त निर्णय ने.का.प. ०२९ फु.बे.नि.नं.९६७ मा प्रतिपादित सिद्धान्तको विपरीत छ । उपरोक्त बमोजिम नेपालको संविधानको धारा १०(१), ११(२)(ङ) र १५ ले प्रदत्त हकमा समेत आघात पुग्न गएकोले विपक्षी अधिकारीज्यूको निर्णय उत्प्रेषण वा जो चाहिने आज्ञा वा आदेश जारी गरी बदर गराई पाउँ भन्ने समेत रिट निवेदन ।
४. विपक्षीहरूबाट लिखितजवाफ मगाई आएपछि वा अवधि नाघेपछि पेश गर्नु भने ०४२।२।१०।५ को सिंगलबेञ्चको आदेश ।
५. मिति ०४१।११।९ मा भएको फैसला ऐन कानुनको परिधिभित्र रही अधिकार प्राप्त अधिकारीबाट नै भएकोले रिट निवेदन खारेज हुन अनुरोध गर्दछु भन्ने समेत विपक्षी भूमिसुधार कार्यालय रौतहटको लिखितजवाफ ।
६. प्रत्यर्थी सियाराम दासले तामेल भएको म्यादभित्र लिखितजवाफ पेश नगरी गुजारी बसेको ।
७. निवेदकतर्फबाट रहनु भएका विद्वान अधिवक्ता श्री यादवप्रसाद खरेलले प्रत्यर्थी सियाराम दास वैरागी, रामसुरतको छोरा होइन । चेलासम्म हो । चेलालाई छोरा भन्न मिल्दैन । साथै भू.सं.ऐनको दफा २६(१) ले चेलामा मोही हक सर्न सक्दैन । तसर्थ मोही नामसारी गर्ने गरेको भू.सु.का.को बदरभागी छ भन्ने समेत र प्रत्यर्थी कार्यालय तर्फबाट बहस गर्न उपस्थित विद्वान मुख्यन्यायाधिवक्ता श्री केदारप्रसाद शर्माले मर्ने रामसुरत दासको चेला छोरा सियाराम दास वैरागी देखिएको आधारमा मोही नामसारी गर्ने गरेको निर्णयमा कुनै त्रुटि छैन भन्ने समेत बहस गर्नुभयो ।
८. प्रस्तुत रिट निवेदनमा निवेदकका माग अनुसारको आदेश जारी हुनुपर्ने हो होइन ? सो कुराको निर्णय दिनुपर्ने हुन आएको छ ।
९. यसमा निर्णयतर्फ हेर्दा रामसुरत दास वैरागीले छोरा चेला भनी आफ्नो नामको जग्गा समेत सियाराम दास बैरागीका नाउँमा ०३३।४।२४ मा पारीत बकस पत्र समेत गरी दिएको देखिएको समेत आधारमा मरुवा मोही रामसुरत दास वैरागीको नामबाट चेला छोरा निवेदक सियाराम दास वैरागीको नाममा भू.सं. ऐन, २०२१ को दफा २६(१) बमोजिम मोही नामसारी गरी दिने ठहर्छ भनी प्रत्यर्थी भूमिसुधार कार्यालय रौतहटबाट मिति ०४१।११।९ मा निर्णय गरेको देखिन्छ ।
१०. भूमिसम्बन्धी ऐन, २०२१ को दफा २६ को उपदफा (१) मोही सम्बन्धी हक निजपछि पती, पत्नी वा छोराहरू मध्ये जग्गावालाले पत्याएको व्यक्तिलाई प्राप्त हुनेछ भन्ने लेखिएको । यसबाट मोहीको छोराहरू मध्ये जग्गावालाले पत्याएको व्यक्तिलाई मात्र मोही हक प्राप्त हुने व्यवस्था गरेको पाइन्छ । प्रस्तुत मुद्दामा प्रत्यर्थी भूमिसुधार कार्यालयले निर्णय गर्दा मर्ने मोही रामसुरत दासको चेला छोरा प्रत्यर्थी सियाराम दासका नाउँमा मोही नामसारी गरी दिने ठहराएको छ । तर चेला छोरालाई छोराको परिभाषा भित्र पर्छ भन्न कानुन व्याख्या सम्बन्धी ऐनले मिल्ने देखिँदैन । उक्त भूमिसम्बन्धी ऐनको दफा २६ को उपदफा (१) ले पनि चेला छोराले मोही हक प्राप्त गर्न सक्ने व्यवस्था गरेको देखिँदैन । ऐनले छोरा भनेकोमा चेला छोरालाई छोरा भनी अर्थ गर्न मिल्ने हुँदैन । तसर्थ रिट निवेदकहरूका नाउँ दर्ताको जग्गामा सम्म मर्ने रामसुरत दास वैरागीको नामबाट चेला छोरा प्रत्यर्थी सियाराम दास वैरागीको नाममा मोही नामसारी गरी दिने ठहराएको प्रत्यर्थी भूमिसुधार कार्यालय रौतहटको मिति ०४१।११।९ को निर्णय त्रुटिपूर्ण देखिन आयो ।
११. अतः उपर्युक्त उल्लेख भए अनुसार रिट निवेदकहरूका नाउँको दर्ताको जग्गामासम्म मोही नामसारी गर्ने ठहराएको हदसम्मको प्रत्यर्थी भूमिसुधार कार्यालय रौतहटको मिति ०४१।११।९ को त्रुटिपूर्ण निर्णय उत्प्रेषणको आदेशद्वारा बदर हुने ठहर्छ । जानकारीको लागि यो आदेशको प्रतिलिपि प्रत्यर्थी कार्यालयमा पठाउन महान्यायाधिवक्ताको कार्यालयमा पठाई फायल नियम बमोजिम गरी बुझाइदिनू ।
उक्त रायमा म सहमत छु ।
न्या. जोगेन्द्रप्रसाद श्रीवास्तव
इति सम्वत् २०४३ साल श्रावण १७ गते रोज ६ शुभम् ।