निर्णय नं. १९११ - उत्प्रेषण वा अन्य उपयुक्त आज्ञा, आदेश वा पूर्जि जारी गरिपाउँ
निर्णय नं. १९११ ने.का.प. २०४१ अङ्क २
डिभिजन बेञ्च
इजलाश
माननीय न्यायाधीश श्री पृथ्वीबहादुर सिंह
माननीय न्यायाधीश श्री जोगेन्द्रप्रसाद श्रीवास्तव
सम्वत् २०३९ सालको रि.नं. ९३७
विषय : उत्प्रेषण वा अन्य उपयुक्त आज्ञा, आदेश वा पूर्जि जारी गरिपाउँ
निवेदक : का.जि. आदर्श गा.पञ्चायत वा.नं. ७ बस्ने कृष्णप्रसाद उपाध्याय आचार्य
विरूद्ध
विपक्षी : भूमिसुधार कार्यालय, काठमाडौं
जोरपाटी अदर्श गा.पं. जोरपाटी
का.जि. का.न.पं. वार्ड नं. १० भिमसेन गोला बस्ने हरिमान सिंह बस्नेत क्षेत्री
आदेश भएको मिति : २०४१।२।२१।१ मा
§ हनन भएको आफ्नो हकको संरक्षणको लागि उचित समयभित्रै अदालतको सहयोग गुहार्न आउनु पर्ने ।
(प्रकरण नं. ११)
निवेदक तर्फबाट : विद्वान अधिवक्ता श्री दमन ढुङ्गाना
विपक्षी तर्फबाट : विद्वान सरकारी अधिवक्ता श्री भैरवप्रसाद लम्साल र विद्वान अधिवक्ता श्री रोहीणीराज सिग्देल
उल्लेखित मुद्दा : x
आदेश
न्या. पृथ्वीबहादुर सिंह : नेपालको संविधानको धारा ७१ अन्तर्गत उत्प्रेषणको आदेश जारी गरिपाउँ भन्ने समेत रिट निवेदनको तथ्य एवं जिकिर संक्षेपमा यस प्रकार रहेछ ।
२. ज.ध.हरिमान सिंहको का.जि. जोरपाटी गाउँ पञ्चयात वा.नं. ७ (ग) कि.नं. ८४ क्षेत्रफल ४–२–० जग्गा मेरो बाबुको पालादेखि कमाउँदै आएको र अस्थायी जोताहा निस्सा प्राप्त भई आजसम्म भोग गर्दै आएकोमा ०३० सालको बाली नबुझाएकोले बाली भराई मोही निष्कासन समेत गरिपाउँ भनी ज.ध.ले विपक्षी कार्यालयमा उजूर गरेकोमा फिरादीले तारेख छाडेकोले डिसमिस फैसला हुन्छ भन्ने भू.सु.का.बाट मिति ०३८।९।१२ मा डिसमिस फैसला भएको थियो । २०३९।३।१५।३ का दिन जग्गावालाले यस जग्गामा तिम्रो मोहियानी समाप्त गराई सकेको छु, पञ्चायतबाट पनि निष्कासन गर्न आदेश गरी सकेकोले अब तिमीलाई यस जग्गामा खेती गर्ने अधिकार छैन भनेबाट गा.पं.गई निर्णय नक्कल सार्न ०३९।४।२३ मा निवेदन गर्दा बुझ्दा पञ्चायतको मौजुद रेकर्डबाट त्यस्तो पत्रहरू देखिँदैन भनी ०३९।५।६ मा दिएको पत्र दाखिल छ । विपक्षी हरिमान सिंह बस्नेतले पाएको जग्गाधनी प्रमाण पूर्जाको नक्कल पाउन मा.का.मा ०३९।५।१५ मा दिई नक्कल सारी हेर्दा ०३१।३।१७ को निर्णय अनुसार कि.नं. ८४ को मोही कृष्णप्रसादको नाम कट्टा गरी जग्गाधनी हरिमान सिंहको नाउँमा मोही कायम भएको उल्लेख भएको र तर मोहीको नाम कट्टा गरेको कारण लेखिएको छैन । जग्गाधनी दर्ता प्रमाण पूर्जामा के कारणले म मोहीको नाम कट्टा गरेको हो सो कुरा म निवेदकलाई थाहा नदिई प्रतिवाद गर्ने मौका समेत केही नदिई विनाकारण मोहीको नाम जग्गाधनी प्रमाण पूर्जाबाट कट्टा गर्नु प्राकृतिक न्याय सिद्धान्त विपरीत हुँदा नेपालको संविधानको धारा ७१ अन्तर्गत उत्प्रेषणको आदेशद्वारा त्यस्तो मोहियानी लगत कट्टा गर्ने गरेको मिति ०३१।३।१७ को अनाधिकृत तथा गैरकानूनी निर्णय बदर गरी मोहीको हक सुरक्षित गरिपाउँ भन्ने समेत रिट निवेदन रहेछ ।
३. विपक्षीहरूबाट लिखितजवाफ मगाई पेश गर्नु भन्ने सिङ्गलबेञ्चको आदेशानुसार प्राप्त लिखितजवाफको जिकिर संक्षेपमा यस प्रकार रहेछ ।
४. जोरपाटी गा.पं. वा.नं. ७(ग) कि.नं. ८४, ११३, ११४, ११५, ११६, १२०, १२२ र १२३ समेत जम्मा आठ कित्ता जग्गा भूमिसम्बन्धी ऐन, २०२१ को दफा २८ अन्तर्गत जोरपाटी गाउँ पञ्चायतको मिति ०३१।१।१० को बैठकबाट मोही झिक्ने निर्णय भएको र सोही आधारमा यस कार्यालयबाट भूमिसम्बन्धी ऐन, २०२१ को दफा २६(ग) अनुसार मोही दर्ता किताब सच्याउने भनी ०३१।३।१७ मा यस कार्यालयबाट आदेश भएकोले रिट निवेदकले दावी गरेको कि.नं. ८४ को ४–२–० जग्गा समेत जोरपाटी पञ्चायतबाट ०३१।१।१८ को निर्णयबाट भूमिसम्बन्धी ऐन, २०२१ को दफा २८ अन्तर्गत झिकेको देखिएको र सोही आधारमा श्रेस्ता सच्याइएकोले रिट निवेदकले अनाधिकृत तथा गैरकानूनी निर्णय बदर गरिपाउँ भन्ने रिट निवेदन खारेज होस् भन्ने समेत भू.सु.का.काठमाडौंको लिखितजवाफ रहेछ ।
५. मिति ०३१।१।१० जोत लगत कट्टा गर्ने गा.पं.ले निर्णय गरेको कुरा विपक्षी रिट निवेदकलाई पूर्ण रूपले जानकारी थियो । विपक्षी रिट निवेदकले मिति ०३१।२।२१ मा गा.पं.ले मोही निष्कासन गरेको सूचना विपक्षी रिट निवेदकलाई बुझाएको छ । गा.पं.को मिति ०३१।१।१० को निर्णय उपर चित्त नबुझी भूमिसम्बन्धी ऐन, २०२१ को दफा २८(३) बमोजिम रिट निवेदकले पुनरावेदन गर्न पाउने कानूनी व्यवस्था भएकोमा चित्त बुझाई बस्नुभएको छ । अब ९ वर्षपछि रिट क्षेत्र गुहार्न आउनुभएको छ यसरी कानूनमा अन्य उपचारको व्यवस्था हुनुको अतिरिक्त यति लामो अवधि पछि पर्न आएको रिट निवेदन खारेज होस् भन्ने समेत हरिमान सिंहको लिखितजवाफ ।
६. यस पञ्चायतबाट ०३१ सालमा मोही निष्कासन हुने गरी निर्णय भए गरेको पञ्चायतमा कुनै रेकर्ड छैन, श्री ५ महाराजाधिराजबाट हुकुम प्रमांगी भएको पनि कुनै रेकर्ड छैन । रिकर्ड तथा सबूत प्रमाणको अभावमा भूमिसम्बन्धी ऐन विरूद्ध ज.ध.ले मोही निष्कासन भइसकेको भन्ने एक तर्फी काल्पनिक दावी गर्न पाउने छैन । निवेदकको मोहियानी हक सुरक्षा सम्बन्धमा कानून बमोजिम होस् भन्ने समेत जोरपाटी आदर्श गा.पं.को लिखितजवाफ ।
७. निवेदक तर्फबाट रहनुभएको विद्वान अधिवक्ता श्री दमन ढुङ्गानाले रिट निवेदक (मोही) को लगत कट्टा गरेको प्राकृतिक न्याय सिद्धान्त विपरीत हुँदा त्यस्तो निर्णय बदर गरिपाउँ भन्ने समेत र विपक्षी कार्यालयतर्फबाट खटिई उपस्थित हुनुभएका विद्वान सरकारी अधिवक्ता श्री भैरवप्रसाद लम्साल र विपक्षी जग्गावालातर्फबाट रहनुभएको विद्वान अधिवक्ता श्री रोहिणीराज सिग्देलले मिति ०३१।१।१० को गा.पं.जोरपाटीका मोही लगत कट्टा गर्न निर्णयानुसार भू.सु.का.बाट ०३१।३।१७ मा लगत सच्याएको हो । उक्त निर्णय बदर गराउन ९ वर्षपछि अति विलम्ब गरी ०३९।६।१० मा मात्र पर्न आएको हुँदा विलम्बको सिद्धान्तले बदर हुनुपर्छ भन्ने समेत बहस प्रस्तुत गर्नुभयो ।
८. अब निवेदकको माग बमोजिम आदेश जारी गर्नुपर्ने नपर्ने के हो ? सो को निर्णय गर्नु परेको छ ।
९. निर्णयतर्फ विचार गर्दा यसमा मोहियानीबाट झिक्दा एवं मोही लगत कट्टा गर्दा हामीलाई जानकारी नदिई गरेको निर्णय प्राकृतिक न्याय सिद्धान्त विरूद्ध हुँदा बदर गरिपाउँ भनी मुख्य रिट निवेदन जिकिर देखिन्छ ।
१०. मोहीयानीबाट निवेदकलाई हटाउने जोरपाटी गाउँ पञ्चायतको ०३१।१।१० को निर्णय बमोजिम लगत सच्याउने गरेको भू.सु.का.काठमाडौंको ०३१।३।१७ को निर्णय बदर गरिपाउँ भन्ने रिट निवेदन मिति ०३९।६।१० मा पर्न आएको देखिन्छ ।
११. यसरी प्रस्तुत रिट निवेदक आफ्नो हक सुरक्षित गराई माग्न अत्यन्त विलम्ब गरी ९ वर्षपछि मात्र आएको देखिन्छ यस्तो अनुचित विलम्ब हुनुभएको मनासिब माफिकको कारण रिट निवेदकले उल्लेख गर्न सक्नुभएको छैन । हनन भएको आफ्नो हकको संरक्षणको लागि उचित समय भित्रै अदालतको सहयोग गुहार्न पाउनु पर्ने सामान्य कानूनी सिद्धान्त हो ।
१२. तसर्थ यसरी अत्यन्त विलम्ब गरी पर्र्न आएको रिट निवेदन विलम्बको सिद्धान्त अनुसार खारेज हुने ठहर्छ । फाइल नियम बमोजिम गरी बुझाई दिनु ।
उक्त रायमा म सहमत छु ।
न्या. जोगन्द्रप्रसाद श्रीवास्तव
इति सम्वत् २०४१ साल ज्येष्ठ २१ गते रोज १ शुभम् ।