निर्णय नं. १४२४ - सन्धी हक निखनाई पाउं
निर्णय नं. १४२४ ने.का.प. २०३७
डिभिजन बेञ्च
माननीय न्यायाधीश श्री हेरम्बराज
माननीय न्यायाधीश श्री सुरेन्द्रप्रसाद सिंह
सम्वत् २०३६ सालको देवानी नम्बर ६१
फैसला भएको मिति : २०३७।१२।१८।३ मा
पुनरावेदक : प्यूठान जि.मरठाना गा.पं.वडा नं. ५ बस्ने चुमान सिंह बस्नेत क्षेत्री
विरूद्ध
विपक्षी : ऐ ऐ. बस्ने कुलबहादुर खड्का
मुद्दा : सन्धी हक निखनाई पाउं
(१) जुन कित्तामा सन्धीसर्पन पर्छ सो कित्ता सन्धीसर्पन पर्ने व्यक्तिले मात्र निखन्न पाउँछ तसर्थ सन्धीसर्पन नपरेको जग्गा निखन्न पाउने हुनसक्तैन ।
(प्रकरण नं. १३)
निवेदक तर्फबाट : विद्वान अधिवक्ता श्री हरिहरप्रसाद दाहाल
विपक्षी तर्फबाट : विद्वान अधिवक्ता श्री प्रकाश वस्ती
फैसला
न्या. हेरम्बराज : विपक्ष प्रतिवादीलाई देउमान विष्टले थैली रु.१० हजारमा मिति ०२९।६।२३ मा राजीनामा पारित गरी दिएको ५ कित्ता जग्गा मध्येको लम्बाई हात १९ चौडाई हात ११ ढुङ्गाको गारो फुसको छाना भएको घर गोठ समेतको पाखो कित्ता १ रु.५ हजारमा र चुंदरी खोला रिपाई भन्ने खेत –१–७–४ को कित्ता १ रु.४ हजारमा लिएका २ कित्ता जग्गामा मलाई सन्धीसर्पन गर्ने भएकोले सम्बन्धित मालमा ०३०।१।२४ मा धरौटी राखी ०३१।१।२४ गते उजूर गरेको निखन्न पाउने ठहराई ०३०।११।२७ मा प्यूठान मालबाट फैसला भई अन्यायवालाले प्यूठान जिल्ला कार्यालयमा पुनरावेदन गर्दा हक निखन्न दिनुपर्नेले कारण देखाएमा इन्साफ दिनुपर्ने देखिए नालेश दिनु भनी सुनाई दिनुपर्ने सो नगरी फैसला गरेकोले सो फैसला बदर हुन्छ । म्यादभित्र नालेश दिनु भनी फैसला भएकोले म्यादभित्र उजूर गर्न बाध्य हुनु पर्यो खास सन्धीसर्पन पर्ने जग्गालाई हक निखनाई पाउँ भन्ने समेत चुमान सिंह बस्नेतले प्यूठान जिल्ला अदालतमा मिति ०३२।९।१६।४ मा दिएको फिरादी पत्र ।
२. निज देउमानबाट ०२९।६।२३ मा राजीनामा पारित गरी दिएको ५ कित्ता मध्ये घरवारी पाखो र रिपाई खेत फिरादीको सन्धीसर्पन पर्ने होइन घरवारीमा पूर्व दक्षिण चुमान सिंहको साँघ लेखिए पनि पूर्वतर्फ र उत्तरतर्फ समेत बाटो हुँदा सो बाटोबाट फिरादीको जग्गामा आवत जावत गर्ने गरेकोले राजीनामा गरी दिएको जग्गामा फिरादी आउँने टेक्ने हिंडने अवस्था नहुँदा सन्धीसर्पन पर्दैन खेतका हकमा सो खेतको २ तर्फ बाटो पर्छ सो बाटो मध्ये ठाडो बाटो मानिससम्म हिंडने गरेको बाटो र निज चुमान सिंहका घरवारीको बाटो फिरादीका खेत पाखाहरूमा आवत जावत गर्ने गरी आएको हुँदा मैले राजीनामा गरी लिएको खेत पाखो समेतबाट हिंड्नु नपर्ने हुँदा सन्धीसर्पन पर्छ भन्ने वादी झुठ्ठा हो भन्ने समेत कुलबहादुरले प्यूठान जिल्ला अदालतमा मिति ०३२।१२।१०।३ मा दिएको प्रतिउत्तर ।
३. वादी प्रतिवादीहरूका साक्षीहरूको बकपत्र समेत भएको रहेछ । ०३३।७।९ मा भएको नक्सा सरजमीन मुचुल्का ।
४. वादीका दावीमा लेखिएबमोजिम का.न.पं.२१।१ २१।२ २१।३ २१।४ २१।५ मा उल्लेख भएको प्रतिवादीको रु.५०००।– मोल परेको जग्गासम्म सन्धीसर्पन पर्ने देखिएको हुँदा सो चुंदरी खोला घरवारी भन्ने जग्गा मात्र वादीले सन्धी हक निखनाई पाउने ठहर्छ वादीले दावी गरेको अर्को चुंदरी खोला रिपाहा भन्ने खेत नक्सा नम्बर २०।१ २०।२ मा उल्लिखित मुरी –१–७–४ को कित्ता १ को हकमा वादीको घरबाट टाढा पर्ने देखिएकोले र नक्सा नं. १० ध्वजबहादुरको खेतसँग जोडिएकोले वादीको मात्र सन्धीसर्पन भन्न नमिलेकोले उक्त खेतको हकमा सन्धीहक निखनाई पाउँ भन्ने वादी दावी पुग्न सक्दैन र कुलबहादुरले लिएको सदर छ भन्ने ०३३।८।२९ को प्यूठान जिल्ला अदालतको फैसला ।
५. उक्त निर्णय फैसलामा मलाई घर पाखोबाट निष्कासन गरिएकोबाट मेरो चित्त बुझेन वादी दावी बमोजिम घर पाखो समेत मेरो हक सदर गरिपाउँ भन्ने समेत प्र.कुलबहादुरको पुनरावेदन ।
६. झगडा परेको खेत पनि सन्धीसर्पन पर्ने प्रष्ट छँदाछँदै पनि सो खेत सन्धीसर्पन निखनाई पाउँ भन्ने वादी दावा पुग्न सक्दैन भन्ने शुरू जिल्ला अदालतको फैसला बदर गरी मेरो वादी दावी बमोजिम जग्गा सन्धीसर्पन निखनाई पाउँ भन्ने समेत वादी चुमान सिंहको पुनरावेदन।
७. उक्त उल्लिखित नक्सा नं. २१।५ को जग्गाबाट बाटो देखि पश्चिम र उत्तरतर्फको प्रतिवादीको घर गोठ समेत भएको जग्गामा समेत सन्धीसर्पन पर्छ भन्न नमिल्ने हुँदा न.नं. २१।५ को जग्गासम्म वादीले निखनी लिन पाउने ठहर्छ उक्त उल्लिखित सम्पूर्ण जग्गा निखनी लिने वादी पुनरावेदकको दावी र सन्धीसर्पन पर्दै नपर्ने भन्ने प्रतिवादीको पुनरावेदन जिकिर समेत पुग्दैन शुरूको फैसला केही उल्टी ठहर्छ भन्ने समेत ०३४।१।१४ को राप्ती अञ्चल अदालतको फैसला ।
८. मेरो वादी दावी बमोजिमको पुरै जग्गा निखनाई पाउन सो फैसला उपर पुनरावेदन गर्ने र अनुमति पाउँ भन्ने समेत वादी चुमान सिंहको निवेदनपत्र ।
९. अञ्चल अदालतको फैसला न्यायप्रशासन सुधार ऐन, २०३१ को दफा १३(३) बमोजिमको कानुनी व्याख्या सम्बन्धी प्रत्यक्ष कानुनी त्रुटि देखिन आएकोले पुनरावेदनको अनुमति दिइएको छ भन्नेसमेत ०३४।७।१७ को सु.प.क्षे.अ.को आदेश ।
१०. यसमा अञ्चल अदालतबाट सन्धीसर्पन ठहर्याएको नक्सा नं. २१।५ का हकमा प्रतिवादीको पुनरावेदन नपरेको हुँदा त्यसतर्फ विचार गरी रहनु परेन पुनरावेदन जिकिर अनुसार नक्सा २१।१ २१।२ २१।३ २१।४ र २०।१ र २०।२ समेत सन्धीसर्पन ठहर्नु पर्छ भन्ने वादी पुनरावेदकको जिकिरतर्फ विचार गर्दा न.नं. १५,१६ मा दक्षिणतर्फ वादीको घर भएको त्यसको उत्तर पश्चिमतर्फ न.नं. ८ बाटो र सोही बाटोमा जोडिएको न.नं. १८ को गोरेटो बाटो समेत देखिन्छ न.नं. २०।१ र न.नं. २१।१ २१।२ २१।३ २१।४ समेतका जग्गाहरू न.नं. १८ को गोरेटो बाटो पश्चिम र न.नं. ८ को बाटो उत्तरतर्फ पर्न आई वादीको घर गोठ देखि धेरै उत्तरमा रहेको देखिन्छ । न.नं. २०।१ को जग्गाको उत्तरमा न.नं. १२ को जग्गा वादीको भन्ने नक्साबाट देखिएको दक्षिणको न.नं. २१।५ को जग्गा सन्धीसर्पन ठहरिएकोमा प्र.ले चित्त बुझाई बसेको समेत देखिएको र वादीका न.नं. ९।१ ९।२ का जग्गाहरू न.नं. २१।५ सँग पूर्व जोडिएको समेत देखिएकोबाट न.नं. २०।२ को जग्गाको तीनैतर्फ वादीको जग्गा पर्नआएकोबाट नं. २०।२ लाई सन्धी नपर्ने ठहर्याएको अञ्चल अदालतको फैसला नमिलेको हुँदा न.नं. २०।२ को जग्गा सन्धीसर्पन पर्ने ठहर्छ अञ्चल अदालतबाट न.नं. २१।५ को बिगो कायम गर्दा दामासाहीले भनी कायम गरेको देखिएकोले सो नमिलेको हुँदा सो न.नं. २१।५ को कित्ताको नाप गराई थैलीको हिसावले मोल कायम गरी दिनुपर्ने सो नगरेकोले न.नं. २१।५ मोल कायम गरेको अञ्चल अदालतको तपसील खण्ड नमिलेको हुनाले सो बदर हुने ठहर्छ अब न.नं. २१।५ को र न.नं. २०।२ को कित्ताको समेत नापी गराई थैलीका दामासाहीको हिसावले मोल कायम गरी दिनु भनी हाजिर रहेका पक्षलाई तारेख तोकी मिसिल राप्ती अञ्चल अदालतमा पठाइदिनु भन्ने समेत ०३६।३।१९।३ को सुदूर पश्चिमाञ्चल क्षेत्रीय अदालतको फैसला ।
११. उक्त फैसलामा चित्त बुझेन इन्साफ जाँच गरिपाउँ भन्ने समेत वादी चुमान सिंहले चढाएको विन्तिपत्रमा इन्साफ जाँची कानुन बमोजिम गरी छिनी दिनु भन्ने समेत बक्स भइआएको हुकुम प्रमांगी मुताविक देवानी विविधमा दर्ता भई अ.बं.२०२ नं. बमोजिम प्र.कुलबहादुरलाई झिकाउनु भन्ने ०३७।१।२ मा डिभिजन बेञ्चबाट आदेश समेत भई यस बेञ्च समक्ष पेश हुनआएको रहेछ ।
१२. प्रस्तुत मुद्दामा वादी निवेदक तर्फबाट उपस्थित हुनुभएको विद्वान अधिवक्ता श्री हरिहरप्रसाद दहाल र विपक्षी प्रतिवादी कुलबहादुर तर्फबाट उपस्थित हुनुभएको विद्वान अधिवक्ता श्री प्रकाश वस्तीले गर्नु भएको बहस समेत सुनियो मुख्यत सुदूर प.क्षे.अदालतले गरेको फैसला ठिक वेठिक के रहेछ सो को निर्णय दिन परेको छ ।
१३. देउमान विष्टले कुलबहादुर खड्का क्षेत्रीलाई ०२९।६।२३ मा रु.१०,०००।–मा राजीनामा गरेको मध्ये रु.५०००।– र रु.१०००।– मा लिइराखेको कित्ता २ मेरो जग्गाको आँठो पर्ने र सो जग्गाहरूमा मानिस गोरु आउँनेजाने बाटो समेत हुँदा निखनाई पाउँ भनी थैली धरौट राखेको हुनाले हक निखनाई पाउँ भन्ने दावी गर्दै उक्त कित्तामा सन्धीसर्पन पर्ने भनी वादीले जिकिर गरेकोलाई प्रतिवादीहरूले मेरो सन्धी पर्ने भनी दावी गरेको झुठ्ठा हो भनी प्रतिवादीले जिकिर गरेको कलमका हकमा नक्साको रूपबाट न.नं. २०।२ र २१।५ लाई सन्धीसर्पन ठहर गरी प.क्षे.अ.बाट ठहर गरेकोमा १८ नं. गोरेटो बाटोको साँधैमा रहेका उक्त २ कित्तालाई सन्धीसर्पन भनी ठहर गरेको र २१।५ को हकमा अञ्चल अदालतले सन्धीसर्पन ठहर गरेकामा पुनरावेदन नपरेको हुँदा त्यस कलममा विचार गर्न परेन । २०।२ का हकमा २१।५ को लगावमा रहेकोले समेत सन्धीसर्पन ठहर गरेको क्षेत्रीय अदालतको फैसला मनासिव नै देखिन्छ । निवेदकको जिकिरमा ०३४ साल पौष २७ गते भन्दा अघि दायर भएको यस मुद्दामा सन्धीसर्पन गर्ने अरू व्यक्तिले निखन्न पाउने भएकोले कुनै जग्गा सन्धीसर्पन पर्ने भनी व्याख्या भएको भन्ने हकमा जुन कित्तामा सन्धीसर्पन पर्छ त्यसैको नाताले सन्धीसर्पन पर्ने व्यक्ति हुनाले सन्धीसर्पन नपरेको जग्गा निखन्न पाउने हुनसक्तैन । उक्त क्षेत्रीय अदालतको फैसला बमोजिम गर्न मिसिल राप्ती अञ्चल अदालतमा पठाइदिनु ।
उक्त रायमा म सहमत छु ।
न्या. सुरेन्द्रबहादुर सिंह
इति सम्वत् २०३७ साल चैत्र १८ गते रोज ३ शुभम् ।