निर्णय नं. १४२६ - उत्प्रेषण लगायतका रिट आज्ञा, आदेश वा पूर्जि जारी गरी मोहियानी बदर गरिपाउं
निर्णय नं. १४२६ ने.का.प. २०३७
डिभिजन बेञ्च
माननीय न्यायाधीश श्री बासुदेव शर्मा
माननीय न्यायाधीश श्री सुरेन्द्रप्रसाद सिंह
सम्वत् २०३६ सालको रिट नम्बर १०५०
आदेश भएको मिति : २०३७।१२।४।३ मा
निवेदक : जि. धनुषा रघुनाथपुर गा.पं.हाल वडा नं. ४ उत्तर बारी बस्ने बाबुलाल साहू सुडी
विरूद्ध
विपक्षी : ऐ.ऐ. बस्ने भवानीप्रसाद शर्मा, भूमिसुधार कार्यालय धनुषाका भु.सु.अ.
विषय : उत्प्रेषण लगायतका रिट आज्ञा, आदेश वा पूर्जि जारी गरी मोहियानी बदर गरिपाउं
(१) भूमिसम्बन्धी ऐन, २०२१ बमोजिम मोही हुनलाई अरूको जग्गा कमाउनुपर्ने व्यवस्था उल्लेख छ । विपक्षीले पाएको ४ नं. जोताहा अस्थाई निस्साबाट अरूको जग्गा कमाएको भन्ने देखिँदैन तसर्थ निजलाई उक्त जग्गाको मोहियानी प्रमाणपत्र बनाइदिने गरी गरेको निर्णयमा भू.सं.ऐन, २०२१ को दफा २(ख) को त्रुटि गरेको देखिएकोले उक्त विपक्षी भू.सु.का.धनुषाको निर्णय उत्प्रेषणको आदेश जारी गरी बदर हुने ।
(प्रकरण नं. ९)
निवेदक तर्फबाट : विद्वान वरिष्ठ अधिवक्ता श्री कुञ्ज विहारीप्रसाद सिंह
विपक्षी तर्फबाट : विद्वान सरकारी अधिवक्ता श्री पन्नामान तुलाधर र विद्वान अधिवक्ता श्री सूर्यप्रसाद सुवेदी
आदेश
न्या. बासुदेव शर्मा : विपक्षी अधिकारीले विपक्षी भवानीप्रसादलाई मोहियानी हकको प्रमाणपत्र दिने गरी ०३६।८।२ मा गर्नु भएको निर्णय बदर गराई पाउँ भनी नेपालको संविधानको धारा ७१ अन्तर्गत पर्नआएको प्रस्तुत रिट निवेदनको संक्षिप्त तथ्य तथा निवेदन जिकिर यस प्रकार छ :
२. विपक्षी नाउँको साविक दर्ता रहेको शिवपुर मौजाको कि.नं. ६ का ३–०–० जग्गा हाल रघुनाथपुर गा.पं.वार्ड नं. ५(ग) कि.नं. ९ र १७ कायम भएको जग्गाको मैले ४ नं. जो.अ.नि.प्राप्त गरी २ नं. लगत समेत प्रकाशित भएको जग्गामा १४ नं. फाराम भरेको हुँ र ०२२ सालको बाली देखि विपक्षीले लुटपिट गरी आएकोले मोहीको प्रमाणपत्र पाउँ भन्ने ०३०।१।१८ मा रलह टोली गा.पं.अन्तर्गत मौजे बढमझिया बिपलाको कि.नं. ३ को २–११–१७ को हाल कि.नं. ८६ समेतका जग्गा मैले जोती ४ नं. जो.अ.नि.प्राप्त गरी २ नं. अनुसूची समेत प्रकाशित भएको जग्गाको मोहीको प्रमाणपत्र पाउँ भन्ने समेत विपक्षी भवानीप्रसाद शर्माको निवेदन माग र विपक्षीले दावी लिएको जग्गा मध्ये कि.नं. ९,१७,११३ मेरो नगदी दर्ता हो यसमा कसैको मोहियानी हक छैन विपक्षीले जो.अ.नि.मा अर्काको जग्गा मोहियानीमा कमाएको नभई आफ्नो जति उल्लेख भएको र अन्य दावीका जग्गा विपक्षीको दावी अनुसार कि.नं. मा दर्ता छैन र साविक कि.नं. ९३ हाल कि.नं. ११३ को जग्गा निज वादीसँग २०२१।७।९ मा रजिष्ट्रेशन पास गराई लिएको मोही मेरो आमा शिवर्ति सुडिन हो र १ नं. लगत भराई ४ नं. , जो.अ.नि.प्राप्त गरेको हुँ भन्ने समेत निवेदक बाबुलालको बयान भएकोमा दावी बमोजिम रघुनाथपुर गा.पं.वा.नं. ५(ग) कि.नं. ९ को २–१०–३ र कि.नं. १७ को ०–१५–८ जग्गामा निवेदक भवानीप्रसाद शर्मा मोही देखिँदा मोहीको प्रमाणपत्र पाउने ठहर्छ भन्ने समेत भूमिसुधार कार्यालय धनुषाले निर्णय गरे उपर प्रस्तुत रिट निवेदन पर्नआएको रहेछ ।
३. मैले विपक्षीबाट ०२१।७।९ मा साविक मौजे शिवपुरको कि.नं. ६ को ११–१४–१० मध्ये ३–०–० र वरमझियाकी सर्जि देखि पूर्व २–११–१७ जग्गा रु.६७९८।– मा राजीनामा गराई लिएको उक्त जग्गा आमा शिवर्तिले १ नं. अनुसूची भरी २ नं. लगत प्रकाशित भई जो.अ.नि.समेत लिनु भयो, विपक्षीले आफूलाई ज.ध.देखाई ४ नं. जो.अ.नि.लिनु भयो मलाई पास गरी दिएको उक्त राजीनामाको ऋण निश्चित गराई बालीको शान्ति सुरक्षा गराई पाउँ भनी निवेदन दिनु भएकोमा तेरो मेरोमा विवाद हुँदा तामेलीमा राख्ने पर्चा भयो । हाल कायम भएको कि.नं. ९ र १७ को उक्त जग्गामा सुरक्षा पूर्वक बाली कटाई पाउँ भनी विपक्षीले अञ्चलाधिशमा निवेदन दिनु भएकोमा जिम्मा लगाएको बाली समेत मैले पाउने गरी पर्चा भयो २०२४ सालको लागेको बाली लुटपिट गरेकोले मैले दिएको बिगो रु.१८००।– को फिरादमा विपक्षी समेतले लुटपिट गरी लगेको ठहराई ०३४।९।११ मा धनुषा जिल्ला अदालतबाट फैसला भयो यति हुँदा हुँदै ०३३।२।१५ मा मोही हकको प्रमाणपत्र पाउँ भनी विपक्षीले दिएको निवेदनमा उक्त जग्गामा मोहियानी हकको प्रमाणपत्र दिने गरी गरेको निर्णय विपक्षीले अरूको जग्गालाई आफ्नो स्वामित्व अधिकार देखाई जो.अ.नि.लिए तापनि ऐनको २(ख) अन्तर्गत मोहीको परिभाषा भित्र पर्न नसकेको र त्यसबाट नियमावलीको नियम ७(१) अन्तर्गतको विधायिकाको मनसाय पूरा हुन नसकेकोले ऐनको २(ख) २५(१) नियम ३(२) ६,७(१) ९(२) समेतको विपरीत भएकोले पूर्णतया अवैध छ । जग्गा नाप जाँच ऐन, २०१९ को दफा ६ अन्तर्गत मोहियानी हक फिल्डबुकमा लेखाउन नसक्नुको साथै म्यादभित्र संशोधन गराउन नसकेको हुनाले मोही नै नभएको व्यक्तिलाई सबूत प्रमाण समेत नबुझी न्यायिक मन समेत प्रयोग नगरी मोही कायम गर्ने ठहर्याएको अ.बं.१८४(क) १८५, १८९ तथा प्रमाण ऐन, ०३१ को दफा ५४ को प्रतिबन्धात्मक वाक्यांश समेतको विपरीत भएको छ । २०२४ सालको बाली लुटपिट गरेको सन्दर्भमा मैले दायर गरेको लुटपिट मुद्दा चल्दा मोही नै नभएको जग्गामा मोहियानी भनी लुटपिट गरेको हुनाले वादी दावी बमोजिम बिगो भराई पाउने ठहर्याई ०३४।९।११ मा फैसला भई अन्तिम रूपमा रहेको अभिलेखको प्रतिकूल गरी र विपक्षीले बाली शान्ति सुरक्षा पूर्वक कटाई पाउन भनी अञ्चलाधिश समक्ष निवेदन दिएको निवेदनमा विपक्षी मोही नभएको भनी रोक्का रहेको बाली समेत मैले पाउने ठहरी ०३२।१२।१५ मा भएको पर्चा समेतको प्रमाण छँदाछँदै सोको विपरीत गरिएको निर्णय अ.बं.८५ नं. समेतको विपरीत छ साथै ऐनको दफा ३४(१) अन्तर्गत कबुलीयत समेत नभएको व्यक्तिलाई मोही कायम गर्नु गैरकानुनी हचुवा एवं प्रमाण विहिन छ भन्ने समेत निवेदकको निवेदन जिकिर रहेछ ।
४. विपक्षीहरूबाट लिखितजवाफ झिकाउनु भन्ने समेत ०३६।९।१७ को डिभिजन बेञ्चको आदेश ।
५. विवादित जग्गा रिट निवेदकले प्रतिरक्षीबाट खरीद गरी लिएको र ७ नं. फाँटवारी समेत दुवैले भरी पेश गर्नुको साथै ४ नं. जो.अ.नि.समेत प्राप्त गरेको र सो जग्गा निवेदककै हकभोगमा रहेको देखिएको र प्रतिरक्षीले प्राप्त गरेको जो.अ.नि.र लगत लिने अवस्थामा निजले नै जोतेको र निवेदकले ज.ध.कै परिपारको नाउँमा जो.अ.नि. प्राप्त गरेको देखिँदा प्रतिरक्षी मोही प्रमाणपत्र पाउन नसक्ने नदेखिँदा ०३६।८।२ को निर्णय कानुन अनुकूल छ रिट निवेदन खारेज हुनुपर्ने व्यहोरा अनुरोध छ भन्ने समेत विपक्षी भूमिसुधार कार्यालय धनुषाको लिखितजवाफ ।
६. भूमिसम्बन्धी ऐन लागू हुनुअघि विपक्षीको नाममा जग्गा भएको भन्ने कुरा मैले ७ नं. फाराममा लेखेको हुँ यसरी अघि देखि कमाइआएको भए पछि ऐन ३४(१) को व्यवस्था लाग्नुपर्ने होइन मोहियनी हक प्राप्त गरेको जो.अ.नि.मात्र मैले प्राप्त गरेको हो २ नं. अनुसूचीमा मेरो नाम प्रकाशित भई अन्तिम भएको समेत आधारमा सम्पूर्ण प्रमाण बुझी न्यायिक मनको प्रयोग गरी अधिकार प्राप्त अधिकारीले गरेको निर्णय कानुन बमोजिम भएको निवेदन खारेज होस भन्ने अनुरोध छ भन्ने समेत व्यहोराको विपक्षी भवानीप्रसाद शर्मा कृषकको लिखितजवाफ ।
७. निवेदकतर्फका विद्वान वरिष्ठ अधिवक्ता श्री कुञ्ज विहारीप्रसाद सिंह तथा विपक्षी भूमिसुधार कार्यालय धनुषाका तर्फबाट खटिई उपस्थित हुनुभएका विद्वान सरकारी अधिवक्ता श्री पन्नामान तुलाधर र विपक्षी भावानीप्रसाद शर्माका तर्फका विद्वान अधिवक्ता श्री सूर्यप्रसाद सुवेदीको बहस समेत सुनियो ।
८. निवेदकको माग बमोजिम आदेश जारी गर्न मिल्ने नमिल्ने तर्फ निर्णय दिनुपर्ने भएको छ ।
९. यसमा विपक्षी भवानीप्रसाद शर्माले मोही प्रमाणपत्र पाउँ भनी दिएको निवेदनमा विवादित कि.नं. ९ र १७ को जग्गाको मोहीको प्रमाणपत्र विपक्षी भवानीप्रसादले पाउने ठहराई भूमिसुधार कार्यालयले गरेको निर्णय बदर गराई पाउँ भनी निवेदकको माग भएकोमा त्यसतर्फ विचार गर्दा भूमिसम्बन्धी ऐन, २०२१ बमोजिम मोही हुनलाई अरूको जग्गा कमाउनुपर्ने व्यवस्था उल्लेख छ । विपक्षी भवानीप्रसाद शर्माले पाएको ४ नं. जोताहा अस्थाई निस्साबाट अरूको जग्गा कमाएको भन्ने देखिँदैन तसर्थ निजलाई उक्त जग्गाको मोहयानी प्रमाणपत्र बनाई दिने गरी विपक्षी भूमिसुधार अधिकारीले गरेको निर्णयमा भू.सं.ऐन, २०२१ को दफा २(ख) को त्रुटि गरेको देखिएकोले उक्त विपक्षी भूमिसुधार कार्यालय धनुषाको ०३६।८।२३ को निर्णय उत्प्रेषणको आदेश जारी गरी बदर हुने ठहर्छ । विपक्षी कार्यालयलाई यो आदेशको जानकारी दिन एक प्रति प्रतिलिपि महान्यायाधिवक्ताको कार्यालयमा पठाई नियमानुसार गरी फाइल बुझाई दिनु ।
उक्त रायमा म सहमत छु ।
न्या. सुरेन्द्रप्रसाद सिंह
इति सम्वत् २०३७ साल चैत्र ४ गते रोज ३ शुभम् ।