निर्णय नं. ११९५ - उत्प्रेषणयुक्त परमादेशको आदेश जारी गरिपाउँ

निर्णय नं. ११९५     ने.का.प. २०३५

डिभिजन बेञ्च

माननीय न्यायाधीश श्री विश्वनाथ उपाध्याय

माननीय न्यायाधीश श्री सुरेन्द्रप्रसाद सिंह

सम्वत् २०३५ सालको रि.नं. १२७७

आदेश भएको मिति : २०३५।८।१९।२ मा

निवेदक : पर्सा जिल्ला औराहा गा.पं. वडा नं. ८ बस्ने बैजनाथ राउत कुर्मी

विरुद्ध

विपक्षी : श्री नारयाणी अं.कार्यालयका अञ्चलाधीश श्री नन्दबहादुर मल्लसमेत

विषय : उत्प्रेषणयुक्त परमादेशको आदेश जारी गरिपाउँ

(१)   मुद्दाको विषयवस्तुमा आवश्यक सबदुप्रमाण बुझी न्यायिक मनको प्रयोग गरी निर्णय गर्नुपर्ने ।

(प्र.नं. ८)

निवेदक तर्फबाट : विद्वान अधिवक्ता हरिहर दाहाल

प्रत्यर्थीतर्फबाट : विद्वान अतिरिक्त सरकारी अधिवक्ता श्री भैरवप्रसाद लम्साल

आदेश

            न्या. विश्वनाथ उपाध्याय : प्रत्यर्थी जिल्ला कार्यालय भूमिप्रशासन शाखा पर्साको ०३४।१२।९।४ को निर्णय र कारवाही बदर गरिपाउँ भनी नेपालको संविधानको धारा ७१ अन्तर्गत प्रस्तुत रिट निवेदन पर्न आएको छ ।

            २.    मुद्दाको संक्षिप्त तथ्य र निवेदन जिकिर यसप्रकार छ : विपक्षीमध्ये जगरनाथ र वैजनाथको बाबु जोखन भगत कुर्मीको नाममा दर्ता रहेको गा.पं.औराही बडा नं. ७ को कित्ता नं. १२८ को ज.वि.१–४–० को मेरो सगोलको बाबु गोखुल राउत कुर्मीको नाउँमा मोही भई कमाएको जोताहाको अस्थायी निस्सा र भू.प्र.का.पर्साबाट मोहियानी हकको प्रमणपत्रसमेत प्राप्त गरी आज ३० वर्षदेखि मोही भई कमाइआएको ०२९।०३० सालको बालीमा जग्गाधनीको छोरा विपक्षीहरुले बराबर झमेला खडा गरी हुलहुज्जत अशान्ती गरेको हुँदा जिउधन, शान्ति सुरक्षाको व्यवस्था गरिपाउँ भन्नेसमेत व्यहोराको नन्दलाल राउत कुर्मीले श्री ना.अ.मा द.नं. ५९६ को निवेदन दिई श्री ना.अं.बाट कारवाई चली बयान लिँदा निवेदकले उल्लेख गरेको जग्गा कि.नं. १२८ को ज.वि.१–४–० मा मैले नै सालसाल बाली लगाई आएको विपक्षीको बाबु गोखुल राउत मोही नभई मेरो बाबु जोखन राउत कुर्मीको नाउँमा दर्ता रहेको विपक्षीको बाबु गोखुल राउत कुर्मी कि.नं. २२१ को ज.वि.०।१९।० को मोही छ । कि.नं. १२८ को ज.वि.१–४–० मा जवरजस्ति दावा पुर्‍याउने प्रयास गरी उजुर दिएका हुन । गोखुल राउत कुर्मी मोही भएको जग्गामा म र मेरो परिवारको कुनैप्रकारले हस्तक्षेप अशान्ति गरेको छैन भन्ने समेत प्रतिवादी जगरनाथ राउत कुर्मीले श्री ना.अं.मा २०३३।८।२० गते बयान दिएको कारवाईको सिलसिलामा ७ दिन भित्र कारवाई टुङग्याई नतिजा जाहेर गर्नु भन्ने समेत श्री ना.अं.का.को प.सं.१०६६७ मिति ०३२।३।३२ को पत्र साथ मिसिल प्राप्त हुन आएकोमा गोखुल राउत माही भएको जग्गामा म र मेरो परिवारले कुनैप्रकारको हस्तक्षेप वा अशान्ति गरेको छैन भन्ने प्रतिवादीको बयान जिकिर देखिएकोले शान्ति सुरक्षा सम्बन्धी कारवाई यस कार्यालय क्षेत्र भित्र नहुँदा मिति २०३४।३।८।४ मा मिसिल तामेलीमा राखी दिने गरी यस भू.प्र.का.पर्साबाट कारवाई टुङग्याई सकेकोमा उक्त निर्णय उपर वादीले श्री ना.अ.का.मा निवेदन दिई मु.द.नं. १३७५ फा.द.नं. १०८९ मिति २०३४।३।२४।६ मा दर्ता भई श्री ना.अं.का.बाटै कारवाई चलाई पत्रसाथ मिसिल प्राप्त हुन आएको र उक्त पत्रमा औराहा गा.पं.वा.नं. ७ कित्ता नं. १२८ को ज.वि.१–४–० मेरो स्वर्गीय पिता गोखुल राउत कुर्मीका नाउँमा मोही भएको सो जग्गा मेरो नाउँमा मोही कायम गरी जग्गा कमाउनलाई आदेश गरिपाउँ भनी ऐ.बस्ने नन्दलाल राउत कुर्मीको यस कार्यालयमा निवेदन पर्न आएकोमा सम्बन्धीत मिसिल त्यस कार्यालयबाट प्राप्त हुन आएको र यस कार्यालयको सहअञ्चलाधीशज्यूको टुर मुकाम उक्त पञ्चायतमा जाँदा निज निवेदक नन्दलाल राउत कुर्मीले नै सो जग्गा मोहियानी कमाई आएको बुझिन आएकोबाट नन्दलाल राउत कुर्मीलाई नै यो ०३४ सालको जग्गा कमाउन लगाएको हुनाले नियम कानूनबमोजिम गर्नुहुन ता.फा.बमोजिमको कागज भएको मिसिल यसैसाथ पठाएको छ भनी ना.अं.को प.सं.५२६ मिति ०३४।१०।२६ को पत्रसाथ मिसिल प्राप्त हुन आएको यसमा अरु प्रमाण बुझी रहनु नपर्ने भई प्रस्तुत प्रमाणको आधारमा निर्णय गरिदिए हुने हुँदा वादी नन्दलाल राउत कुर्मीले नै औराहा गा.पं.औराहा गा.पं.वार्ड नं. ७ को कि.नं. १२८ को जग्गा विगाहा १।४।० जग्गा जोती रहेको र २०३४ सालको बालीसमेत निजलाई नै जोत्न लगाएको भन्ने श्री ना.अं.को प.सं.५२६ मिति २०३४।१०।२६ बाट प्रमाणित हुन आएकोले उक्त औराहा गा.पं.वा.नं. ७ को कित्ता नं. १२८ को जग्गा विगाहा १–४–० वादी नन्दलाल राउत कुर्मीकै नाउमा उपरोक्त ना.अं.का पत्रअनुसार मोहियानी हकको पत्र गरी निजको नाउँमा मोहियानी हकको प्रमाणपत्र समेत दिने ठहर्छ भन्नेसमेत ०३४।१०।९ को भू.प्र.शाखा पर्साको निर्णय पर्चा रहेछ ।

            ३.    मोहियानी हकको सम्बन्धमा विपक्षी नं. १ लाई प्रविष्ट हुने कुनै अधिकार कानूनले दिएको छैन । न्यायिक निर्णयमा प्रशासनिक निकायको निर्देशन दिएको परिचय पत्रलाई आधार लिन सकिन्न कानून सर्वोपरि छ । विपक्षी नं. ६ ले पहिले शान्ति सुरक्षा गरिपाउँ भनी दिएको निवेदन विपक्षी नं. ४ को कार्यालयमा प्रेषित गरिएकोमा विपक्षी नं. ४ ले कार्यालयको कार्यक्षेत्र भित्र नपर्ने निर्णय गरेपछि उक्त निर्णयमा चित्त नबुझे पछि विपक्षी नं. ६ ले अर्को मोही हक कायमको दावी लिई कारवाही विपक्षी नं. १ ले विपक्षी नं. ४ लाई निर्देशन गर्न कुनै कानूनले अख्तियार प्रदान रेको छैन । मेरो हक भोगको जग्गामा विपक्षी नं. ३ ले नन्दलाल राउत कुर्मीलाई आवाद गर्न खटाउनु र आवाद गर्न प्रहरीलाई आदेश दिनु पनि गैरकानूनी छ । उक्त कुरा विपक्षी नं. ३ ले मिति ०३४।२।१।४ मा लेखेको पत्रबाट बोध हुन्छ । त्यसैले विपक्षी नं. १,२,३ को सम्पूर्ण कारवाही अनाधिकारयुक्त छ । औ विपक्षी नं. १ को निर्देशनलाई अनुसरण गरी विपक्षी नं. २ ले गरेको निर्णय गैरकानूनी छ । अ.बं.३५ नं. बमोजिम बदरभागी छ । विपक्षी नं. ४ को निर्णय भूमिसम्बन्धी ऐन, ०२१ को दफा ५३ र ५४ तथा नेपाल विशेष अदालत ऐन, ०३१ को विपरित छ, किनभने अख्तियार नभएका निकायको प्रभावमा रही निर्णय गर्न कुनै व्यवस्था गरेको छैन । बाहन प्रभावमा आधारित विपक्षी नं. ४ को निर्णय त्रुटिपूर्ण छ । भूमिसम्बन्धी ऐन लागू भएपछि उक्त ऐनको दफा २५(२) बमोजिम मोहियानी प्राप्त गर्ने व्यक्तिले सोही ऐनको दफा ३४(१) अनुसार लिखत गर्नुपर्ने व्यवस्था छ । ०२१ सालमा सर्वे नापी हुँदा २ नं. अनुसूची लगत प्रकाशित हुँदा निज विपक्षीको नाम प्राप्त भएन । ऐ.ऐनको दफा ३४ (१) बमोजिम कबुलियतको अभाव छ । २ नं. अनुचूचि प्रकाशित हुँदा विपक्षीको नाम नहुनुबाट निजले ०२१ सालदेखि जग्गा जोतेको भन्ने कुरालाई मिथ्या सिद्ध गर्छ । साथै भूमिसुधार लागू भएपछि कबुलियत पनि नभएपछि निज कानूनबमोजिम मोही कायम हुन सक्तैन प्रमाणार्थ विपक्षी नं. ४ द्वारा विपक्षी नं. १ लाई मिति ०३१।९।४।५ मा लेखेको पत्रमा र मोठ श्रेस्तामा र फिल्डबुकसमेत श्रेस्तामा जग्गाधनी र मोहीको महलमा मेरो नाम लेखेको कुरा उल्लिखित छ साथै मलाई प्रदान गरिएको उक्त कि.नं. १२८ को जग्गाधनी जग्गा दर्ता प्रमाणपुर्जामा पनि मोही महलमा मेरो नाम उल्लिखित छ । विपक्षी नं. ४ को अभिलेखबाट नै आफ्नो जग्गाको मोहीसमेत रहेको पुष्टि हुँदाहुँदै पनि विपक्षी नं. ६ लाई मोही कायम गरिएको त्रुटिपूर्ण छ । मोहियानी हकको विषयमा प्रविष्ट गर्ने अञ्चलाधीश कार्यालयका अञ्चलाधीशसमेतलाई अधिकार छैन त्यसैले अनाधिकार छ, त्रुटिपूर्ण छ ।

            ४.    प्रत्यर्थी भूमिसुधार अधिकारीको लिखितजवाफमा भु.सं.ऐन, २०२१ को परिच्छेद ७ को उपदफा २५(२) मा मुख्य वार्षिक उब्जनीको एक बालीसम्म मोहीको हैसियतले कमाएमा मोही हक प्राप्त हुनेछ भन्ने उक्त भू.सं.ऐनमा व्यवस्था भएकोले वादी नन्दलाल राउत कुर्मी प्रतिवादी जगरनाथ राउत र वैजनाथ कुर्मीसमेत भएको मुद्दामा वादी नन्दलाल कुर्मीले नै औराहा गा.पं.वार्ड नं. ७ कि.नं. १२८ को ज.वि.१।४।० जग्गा रहेको र ०३४ सालको बालीसमेत निजलाई नै जोत्न लगाएको भन्ने श्री ना.अं.का.को प.सं.५२७ मिति ०३४।१०।२६ को पत्रबाट प्रमाणित हुन आएकाले उक्त औराहा गा.पं.वार्ड नं. ७ कि.नं. १२८ का ज.वि.१।४।० जग्गामा वादी नन्दलाल राउत कुर्मीकै नाउँमा उपरोक्त ना.अं.का.को पत्रानुसार मोहियानी हकको प्रमाणपत्र गरी निजको नाउँमा मोहियानी प्रमाणपत्र समेत दिने ठहराई यस कार्यालयबाट निर्णय भएको व्यहोरा न्यायोचित नै हुँदा रिट नं. १२७७ खारेज हुनुपर्छ भन्नेसमेत उल्लेख भएको रहेछ ।

            ५.    प्रत्यर्थी नारायणी अञ्चलाधीश र सहअञ्चलाधीशको लिखितजवाफमा जिल्ला पर्सा औराह गा.पं.वार्ड नं. ७ कि.नं. १२८ को ज.जि. १।४।० मा ज.ध.प्रमाण पुर्जाबाट जग्गाधनी र मोहीको अस्थायी निस्सामा गोखुल राउत कुर्मी मोही देखिन आई एउटै जग्गामा दुई जनाको नाम मोहीको महलमा उल्लेख भएको देखिएबाट एउटै जग्गामा दुई जना मोही भएको देखिएकोले त्यसको आपसी झै–झगडा भई अशान्ति हुने सम्भावना भएबाट अशान्ति नहोस भन्ने हेतुलेसम्म यस कार्यालयमा पर्न आएको निवेदनका सिलसिलामा नियमकानूनबमोजिम टुंगो लगाउन भूमिप्रशासन पर्सालाई ०३२।३।२२ मा लेखी गएको भन्नेसमेत उल्लेख भएको रहेछ ।

            ६.    प्रत्यर्थी नन्दलाल राउत कुर्मीको लिखितजवाफमा भू.प्र.शाखा पर्साले अञ्चलाधीश कार्यालयसमेतका विभिन्न प्रमाणहरुलाई हेरी मूल्याङ्कन गरी निर्णय गरेकोले रिट निवेदन खारेज हुनु भन्नेसमेत उल्लेख भएको रहेछ ।

            ७.    निवेदकतर्फका विद्वान अधिवक्ता श्री हरिहर दाहाल प्रत्यर्थी भूमिसुधार अधिकारीसमेत तर्फका विद्वान अतिरिक्त सरकारी अधिवक्ता श्री भैरवप्रसाद लम्साल प्रत्यर्थी नन्दलाल राउत कुर्मीतर्फका विद्वान वरिष्ठ अधिवक्ता श्री सर्वज्ञरत्न तुलाधरको वहससमेत सुनियो । निवेदकको मागबमोजिमको आदेश जारी गर्नुपर्ने नपर्ने के हो ? यो कुराको निर्णय दिनुपर्ने हुन आएको छ ।

            ८.    यसमा प्रत्यर्थी भूमिसुधार शाखा पर्साको विवादग्रस्त निर्णयमा वादीले नै औरहा गा.पं वार्ड नं. ७ कि.नं. १२८ को ज.वि.१–४–० जग्गा जोतिरहेको र २०३४ सालको बालीसमेत निजलाई नै जोत्न लगाएको भन्ने ना.अ.को प.सं.५२६ मिति २०३४।१०।२६ को पत्रबाट प्रमाणित हुन आएकोले उक्त औराहा गा.पं.वार्ड नं. ७ को कि.नं. १२८ को जग्गा विगाहा १–४–० वादी नन्दलाल राउत कुर्मीको नाउँमा उक्त ना.अ.का पत्रअनुसार मोहियानी हकको प्रमाणपत्र गरी निजको नाउँमा मोहियानी कायम गरी दिने भन्ने उल्लेख भएको पाइन्छ । उक्त ०३४।१०।२६ को अञ्चलाधीश कार्यालयको पत्रमा निवेदक नन्दलाल कुर्मीले नै सो जग्गा मोहियानी कमाई आएको बुझिन आएकोबाट निज नन्दलाल राउत कुर्मीलाई नै २०३४ सालमा सो जग्गा कमाउन लगाएको हुनाले नियम कानूनबमोजिम गर्नु हुन ता.फा.बमोजिम कागज भएको मिसिल यसैसाथ पठाई अनुरोध गरिन्छ भन्ने उल्लेख भएको देखिन्छ । यसप्रकार प्रत्यर्थी भूमिसुधार शाखाले मोहियानीको विवादमा कानूनबमोजिम भूमिसम्बन्धी नियमको अनुसूचि १ र २ बमोजिमको लगत इत्यादि सबूद प्रमाण बुझी मोहियानी हकको निर्णय नगरी सिर्फ अञ्चलाधीशको पत्रअनुसार सो कार्यालयले गरेको कारवाहीलाई नै सदर गरी उक्त निर्णय गरेको देखिन्छ । अधिकार प्राप्त अधिकारीले मुद्दाको विषय बस्तुमा आवश्यक सबूद प्रमाण बुझी न्यायिक मनको प्रयोग गरी निर्णय गर्नुपर्नेमा नगरी अरू कार्यालयले लेखेको पत्रको आधारमा मात्र निर्णय गरेको कानूनको दुष्टिमा त्रुटिपूर्ण हुँदा विवादग्रस्त निर्णय उत्प्रेषणको आदेशद्वारा बदर गरी कानूनबमोजिम सबूद प्रमण हेरी बुझी न्यायिक मन लगाई यो मुद्दाको कारवाई र निर्णय गरिदिनु भनी परमादेश जारी गरिएको छ । यो आदेशको प्रतिलिपि विपक्षीकहाँ पठाउन माहान्यायाधीवक्ताको कार्यालयमा पठाई नियमानुसार गरी फाईल बुझाई दिनुहोला ।

 

म सहमत छु ।

 

न्या. सुरेन्द्रप्रसाद सिंह

 

 

इति सम्वत् २०३५ साल मार्ग १९ गते रोज २ शुभम् ।