निर्णय नं. २५०७ - उत्प्रेषण वा जो चाहिने आज्ञा, आदेश वा पुर्जी जारी गरिपाउँ
निर्णय नं. २५०७ ने.का.प. २०४२ अङ्क १०
डिभिजन बेञ्ज
इजलाश
सम्माननीय प्रधान न्यायाधीश श्री धनेन्द्र बहादुर सिंह
माननीय न्यायाधीश श्री जोगेन्द्रप्रसाद श्रीवास्तव
सम्वत् ०४१ सालको रिट नं. १७३२
विषय : उत्प्रेषण वा जो चाहिने आज्ञा, आदेश वा पुर्जी जारी गरिपाउँ ।
निवेदक :सर्लाही जिल्ला हरिपुर आदर्श गा.पं.वडा नं.१ जगतपुर बस्ने जगरुपकी श्रीमती पनिया थरुनी ।
विरुद्ध
विपक्षी :ऐ.ऐ.बस्ने रामशरण चौधरी ।
भुमि सुधार कार्यालय,सर्लाही जिल्ला ।
आदेश भएको मिति:०४२।१०।४।६ मा
मोहीको नामको लगत कट्टा गर्दा मोहीका हक खानेलाई बुझी प्रतिवादको मौका दिई निजको कथनको समेत बिचार गरी मात्र निर्णय गर्नु पर्ने हुन्छ, तर निर्णय गर्दा निवेदिकालाई प्रतिवादको मौका दिई निर्णय गरेको नदेखिँदा प्राकृतिक न्याय सिद्धान्तको विपरीत निर्णय गरेको भु.सु.का.सर्लाहीको त्रुटिपूर्ण निर्णय उत्प्रेषणको आदेशद्वारा बदर हुने ।
(प्रकरण नं. ८)
निवेदक तर्फबाट: विद्वान अधिवक्ता श्री हरिशंकर निरौला
विपक्षी तर्फबाट :विद्वान सह–न्यायाधीवक्ता श्री भैरवप्रसाद लम्साल र विद्वान वरिष्ठ अधिवक्ता श्री शम्भुप्रसाद ज्ञवाली
उल्लेखित मुद्दाःX
आदेश
प्र.न्या.धनेन्द्र बहादुर सिंह: भूमि सुधार कार्यालय सर्लाहीको ०४१।८।१९ को आदेश बदर गरिपाउँ भनी नेपालको संविधानको धारा ७१ अन्तर्गत पर्न आएको प्रस्तुत रिट निवेदनको तथ्य यसप्रकार छ :
२. हरिपुर आदर्श गा.पं.वडा नं.८ कि.नं. १८८ ज.वि.०–१७–१० को साविकमा जग्गाधनी उदयबहादुर क्षेत्रीय हाल प्रत्यर्थी रामशरण चौधरी थारु भई मोही रिट निवेदिकाको पति जगरुप चौधरी हुनुहुन्थ्यो । पति ०४०।७।२६ गते परलोक हुनु भयो । जग्गा मैले अद्यापि भोगचलन गरी आएको छु । पति स्वर्गे भए पछि नामसारी गरिपाउँ भनी प्रत्यर्थी भू.सु.का.समक्ष लिखित निवेदन साथ सम्पर्क राख्दा । तिम्रो लोग्नेको नाममा हाल मोहियानी लगत कट्टा भई सक्यो यो निवेदन लिने छैनौं भनी जवाफ पाई बुझ्दै जाँदा प्रत्यर्थी भू.सु.का.बाट ०४१।८।१९ मा गरेको आदेशको नक्कल ०४१।८।२२ मा प्राप्त गरी हेर्दा मूल पूर्खा डुंगर सा को जेठा सरयुग, माहिलो कलयुग, साहिंलो जगरुप काइलो रामरुप, ठाइलो म रामशरण कान्छो शिवचरण ६ दाजु भाइमा विपक्षी मेरो एकासगोलको दाजु जगरुप चौधरी भएको मेरो नाउँ दर्ताको जि.स.हरिपुर गा.पं.वार्ड नं.८(क) कि.नं.१८८ को ०–१७–१० जग्गाको सगोलको दाजु जगरुप चौधरीको नाम मोही महलबाट कट्टा गरिपाउँ भनी रामशरणले दिएको निवेदनमा मोही लगत कट्टा गरिदिनु भन्ने गा.पं.का.को सिफारिश भएको सरजमीन हुँदा जगरुप कर निवेदक दाजुभाइ देखिएको निवेदकले जग्गा जोती आएको साथै जगरुपले निवेदक रामशरण चौधरी उपर अंश मुद्दा दायर गरेको देखिएको, निवेदक र जगरुप एकासगोलको दाजुभाइ देखिन आएकोले उक्त जग्गाको मोही महलबाट जगरुप चौधरीको नाम कट्टा गरी दिन मालपोत कार्यालय सर्लाहीमा समेत लेखी पठाउने भनी आदेश भएको रहेछ।
३. उजूर परेका व्यक्तिलाई प्रतिवादको मौका दिनुपर्नेमा स्व.पति जगरुप चौधरी तथा उहाँको स्वर्गे भएपछि पनि भू.सं.ऐन, २०२१ को दफा २६(१) अन्तर्गत मोहियानी हक पाउने गरी रिट निवेदिका समेतलाई दिएको छैन । प्राकृतिक न्याय सिद्धान्त विपरीत मोही लगत कट्टा गर्ने भन्ने आदेश बदरभागी छ । मेरो रोहवरमा नभएको सिफारिश सरजमीन मेरो विरुद्ध प्रमाण लगाउन देख्न सुन्न पाउनु पर्दछ । एकलौटी प्रमाणबाट न्यायको मर्म नबुझी न्यायिक मनको प्रयोग नगरी भएको आदेश प्रमाण ऐनको दफा ५४ को प्रतिबन्धात्मक वाक्यांश र अ.बं.१८४ तथा १८९ नं.समेतको प्रत्यक्षत त्रुटि छ । प्रत्यर्थी रामशरण मेरा स्व.पति संगका अंशियार होइनन् सो कुरा अंश मुद्दाको ४०–७–१३ को सर्लाही जि.अ.को मिलापत्रले प्रष्ट छ । रामशरणका दाताका दाता लिलाबहादुर तामाङ जग्गाधनी हुँदा रामरुप मोही हुनुहुन्थ्यो । यो सम्पत्ति सगोलको अंशियारहरू मध्येको होइन । प्रत्यर्थीको आदेशबाट निवेदकको मौलिक हक समेत अवरुद्ध भएकोले उत्प्रेषण उपयुक्त आज्ञा, आदेश वा पुर्जी जारी गरी प्रत्यर्थी भू.सु.का.को आदेश बदर गरी हक प्रचलन गरिपाउँ भन्ने समेत रिट निवेदन ।
४. विपक्षीसँग लिखिन जवाफ लिने भन्ने समेत सर्वोच्च अदालत सिंगल बेञ्जको ०४१।९।२८।६ को आदेश ।
५. निवेदकका पति जगरुप मेरा एकासगोलका दाजु हुन् भन्ने कुरा निज जगरुपले म समेत उपर अंश पाउँ भनी दायर गरेको फिराद लेखले स्पष्ट गर्दछ । ०३९।१२।२८ सम्म सगोलमा रहेको निर्विवाद हुन आउँछ । अंश मुद्दाको दावी लेखले निवेदिका स्वतः विबन्धित छन् तसर्थ यो निवेदन प्रमाण ऐन, ०३१ को दफा ३४(१) को प्रतिकूल छ । विवादित जग्गा सगोल रहेको अवस्था ०२९।१२।२३ मा उदयबहादुरबाट लिएको हुँ । अंश मुद्दाको कागज प्रमाण समेतको आधारमा मोहियानी लगत कट्टा गरेकोलाई प्राकृतिक न्याय सिद्धान्तको विपरीत भयो भन्न मिल्दैन । भू.सु.का.सर्लाहीको निर्णयमा कुनै त्रुटि नहुँदा रिट खारेज गरिपाउँ भन्ने समेत रामशरण चौधरीको लिखिन जवाफ ।
६. गा.पं.को सिफारिश, अंश मुद्दाको फिराद नक्कलबाट र सरजमीन समेतबाट रामशरण चौधरी र जगरुप चौधरी सगोलको दाजुभाइ देखिनुको साथै जग्गा समेत रामशरणले जोती आएको देखिएकोले मोही महलमा लेखिएको जगरुप चौधरीको नाम मोहीबाट कट्टा गरी यस कार्यालयबाट ०४१।८।१९ मा भए गरेको आदेशबाट रिट निवेदिकाको हक हनन् नभएकोले रिट निवेदन दावी खारेज गरी पाउन अनुरोध छ भन्ने समेत भूमि सुधार कार्यालय, सर्लाहीको लिखिन जवाफ ।
७. निवेदक तर्फबाट उपस्थित विद्वान अधिवक्ता श्री हरिशंकर निरौलाले जगरुपको नाममा दर्ता भएको मोही हकको लगत कट्टा गर्ने निर्णय गर्दा मेरो पक्षलाई बुझी भन्ने मार्फतका दिई निर्णय गर्नु पर्नेमा सो नगरी गरेको भू.सु.का.को निर्णय त्रुटिपूर्ण हुँदा उत्प्रेषणको आदेशद्वारा बदर हुनुपर्छ भन्ने समेत बहस गर्नु भयो । विपक्षी भू.सु.का.को तर्फबाट उपस्थित विद्वान सह–न्यायाधीवक्ता श्री भैरवप्रसाद लम्साल तथा विपक्षी रामशरण चौधरीको तर्फबाट उपस्थित विद्वान वरिष्ठ अधिवक्ता श्री शम्भुप्रसाद ज्ञवालीले जगरुप रामशरणको एकासगोलको दाजु भन्ने कुरा निजले जगरुपले दिएको अंश मुद्दाको फिरादबाट देखिएको छ एकासगोलको व्यक्ति मोही कायम हुन नसक्ने कुरा भू.सं.ऐन, २०२१ को दफा २(ख) बाट नै स्पष्ट हुँदा रिट निवेदन खारेज हुनुपर्छ भन्ने समेत बहस गर्नु भयो ।
८. यसमा निर्णयतर्फ हेर्दा जिल्ला सर्लाही हरिहरपुर गा.पं.वडा नं.८(क) कि.नं.१८८ को जग्गाको निवेदिकाको पति जगरुप दर्तावाला मोही भएकोमा विवाद देखिँदैन । जगरुपका नामको उक्त जग्गाको मोहीको लगत कट्टा गरिदिने भन्ने भू.सु.का.सर्लाहीबाट २०४१।८।१९ मा आदेश भएको देखिन्छ । दर्तावालाको मोहीको नामको लगत कट्टा गर्दा मोहीको हक खाने निवेदिका पनिया थरुनीलाई बुझी प्रतिवादीको मौका दिई निजको कथनको समेत बिचार गरी मात्र निर्णय गर्नु पर्ने हुन्छ । तर भू.सु.का.बाट २०४१।८।१९ मा निर्णय गर्दा निवेदिकालाई प्रतिवादको मौका दिई निर्णय गरेको नदेखिँदा प्राकृतिक न्याय सिद्धान्तको विपरीत निर्णय गरेको भू.सु.का.सर्लाहीको २०४१।८।१९ को त्रुटिपूर्ण निर्णय उत्प्रेषणको आदेशद्वारा बदर हुने ठहर्छ । जो बुझ्नु पर्ने बुझी पुनः कानुन बमोजिम निर्णय गर्नु भनी विपक्षी भू.सु.का.का नाममा परमादेशको आदेश समेत जारी हुने ठहर्छ । सो आदेशको एक प्रतिलिपि विपक्षी कार्यालयमा पठाउन महान्यायाधीवक्ताको कार्यालयमा पठाई दिनु ।
उक्त रायमा मेरो सहमति छ ।
न्या.जोगेन्द्रप्रसाद श्रीवास्तव
इतिसम्वत् २०४२ साल माघ ४ गते रोज ६ शुभम् ।