निर्णय नं. ७०५१ - उत्प्रेपण लगायत जो चाहिने आज्ञा आदेश पुर्जी जारी गरी पाउँ ।
निर्णय नं. ७०५१ ने.का.प.२०५८ अङ्क ११/१२
संयुक्त इजलास
माननीय न्यायाधीश श्री गोबिन्दबहादुर श्रेष्ठ
माननीय न्यायाधीश श्री केदारप्रसाद गिरी
संवत् २०५७ सालको रि.नं. ..........२९०९
आदेश मितिः २०५८।१।२१।६
विषयः उत्प्रेपण लगायत जो चाहिने आज्ञा आदेश पुर्जी जारी गरी पाउँ ।
निवेदक : जिल्ला सप्तरी महादेवा गा.वि.स. वडा नं. ९ वस्ने हिरियादेवी धनुकाइन
विरुद्ध
प्रत्यर्थीः श्री पुनरावेदन अदालत राजविराज सप्तरी समेत
§ पुनरावेदन अदालत राजविराजबाट भएको मिति २०५७।४।२६ को विवादित आदेश, शुरु सप्तरी जिल्ला अदालतमा यिनै निवेदक र विपक्षीहरु वीच चलेको सत्य डगाउने सम्बन्धी मुद्दामा निवेदिका प्रतिवादीबाट अ.वं. २०८ नं. बमोजिम परेको वेरितको म्याद तामेली वदर गरी प्रतिउत्तर दर्ता गरी पाउँ भन्ने निवेदनबाट शुरु सप्तरी जिल्ला अदालतले गरेको आदेश उपर अ.वं. १७ नं. बमोजिम परेको विपक्षी वादीको निवेदनको कारवाइको क्रममा भएको आदेश देखिन्छ । अ.वं. २०८ नं. वमोजिम शुरु जिल्ला अदालतमा परेको निवेदनमा सोही नम्वरमा उल्लेख भए मुताविक शुरु जिल्ला अदालतले पहिले मिसिल सामेल रहेको तामेली म्याद अहेरी रीत वेरीत जाँची वेरीत देखिएमा सोही व्यहोराको पर्चा लेखि प्रतिवादी दर्ता गरी ऐन वमोजिम बुझ्नु पर्ने प्रमाण बुझी मुद्दा फैसला गर्न सक्ने देखिन्छ । प्रस्तुत विवादमा पनि सोही वमोजिम जिल्ला अदालतबाट प्रतिवादी दर्ता गरी मुद्दाको कारवाही शुरु गर्ने गरी सप्तरी जिल्ला अदालतबाट आदेश भएको र सो ओदेश उपर वादी तर्फबाट पुनरावेदन अदालत राजविराजमा अ.वं. १७ नं. बमोजिम निवेदन परेको पाइन्छ । उक्त अ.वं. १७ नं. को निवेदनमा कारवाहीको क्रममा पुनरावेदन अदालतबाट मुद्दा चलेको थाहा पाएको मिति वारे विवेचना गरी मिति किटान गरी सोही आधारमा शुरु सप्तरी जिल्ला अदालतको आदेश वदर गर्ने गरी आदेश भएको पाइन्छ ।
§ यसरी शुरु जिल्ला अदालतले गरेको आदेश उपर अ.वं. १७ नं. वमोजिमको निवेदनबाटै मुद्दा चलेको थाहा पाएको मिति किटान वारे विवेचना गरी पुनरावेदन तहबाट निर्णय गर्नु त्रुटीपूर्ण हुने हुन्छ । पुनरावेदन अदालतलाई त्यस्तो निर्णय गर्ने क्षेत्रधिकार पुनरावेदन तहबाट मुद्दाको सुनुवाई गर्ने अवस्थामा मात्र हुन्छ । अ.वं. १७ नं. बमोजिमको निवेदनबाटै त्यस प्रकारको आदेश गर्दा शुरु न्यायकर्ताको स्वतन्त्र निर्णयमा प्रभाव पर्दछ ।
§ अ.वं. १७ नं. को निवेदनबाटै पुनरावेदन तहबाट मुद्दाको सुनुवाई गर्दा जस्तै मुद्दा चलेको थाहा पाएको मिति किटान बारे विवेचना गरी शुरु सप्तरी जिल्ला अदालतको मिति ०५६।११।६ को आदेश वदर गरेको पु.वे.अ. राजविराजको मिति २०५७।४।२६ को आदेश त्रुटीपूर्ण देखिँदा उत्प्रेषणको आदेशबाट वदर हुने ।
(प्र.नं. १२ देखि १४)
निवेदक तर्फबाट : विद्वान अधिवक्ता श्री वावुराम राई
विपक्षी तर्फबाट : विद्वान अधिवक्ता श्री सुनिलकुमार पोखरेल
अवलम्वित नजिरः
आदेश
न्या.केदारप्रसाद गिरीः नेपाल अधिराज्यको संविधान, २०४७ को धारा ८८ (२) अन्तर्गत परेको प्रस्तुत रिट निवेदनको संक्षिप्त व्यहोरा एवं तथ्य यस प्रकार रहेको छ ।
२. स्व. खोनाई मण्डलका ३ वटी श्रीमती मध्ये जेठी विपक्षी नथरी देवीको आमा मुगियादेवी, माइली राम सुनैरदेवी र कान्छी म हिरियादेवी भएकोमा हामीहरु कसैबाट पनि छोराको जाय जन्म भएको छैन । मुगियादेवी र राम सुनैर देवीले म निवेदिका र पनि खोनोइ मण्डलका उपर २०४३ सालमा सप्तरी जिल्ला अदालतमा अंश मुद्दा दायर गरेकोमा वादीले कोर्ट फि वुझाउन नसकेकोमा मुद्दा तामेलीमा रहेको २०४४ सालमा विपक्षी नथरी देवीकी आमा मुगियाको मृत्यु भयो । रामसुनैर देवीले २०४९ सालमा कोर्ट फि बुझाई उक्त अशं मुद्दा जागेको र २०५०।१०।२६ मा सो मुद्दामा फैसला हुँदा मुगियाको मृत्यु भै सकेको देखिएकोले वांकि ३ अंशियार वीच वण्डा भाग लाग्ने भै १ भाग राम सुनैरले पाउने ठहर्छ भन्ने फैसला भएकोमा सो पश्चात पति खोनाई मण्डलको मिति २०५१।५।४ मा मृत्यु भयो । विपक्षी नथरी देवीले म समेत उपर अंश अपुताली, लिलाम वदर, जालसाजी आदि धेरै मुद्दाहरु सप्तरी जिल्ला अदालतमा दायर गरेकी थिइन । सो मुद्दाहरु म वृद्ध भएको कारणले वारेश मार्फत मुद्दाको पुर्पंक्ष गर्दै आएकी थिएँ । यस्तैमा विपक्षी नथरीदेवीले मेरो ठेगाना जिल्ला सप्तरी झुटकी गा.वि.स. वडा नं. २ वस्ने खोनाई मण्डलकी पत्नी हाल जिल्ला सप्तरी वेल्ही चपेना गा.वि.स. वडा नं. ९ मा पोइला गई वसेकी भनी त्यहाँको ठेगाना लेखि मिति २०५२।३।४ मा रामेश्वर मण्डलसँग पोइला गएकिले आफ्नो लोग्नेको सत्यमा नवसेकिले सो लोग्नेका तर्फबाट पाएको अंश र सोबाट वढे वढाएको सम्पत्ति समेत र्फिता पाउँ भनी सप्तरी जिल्ला अदालतमा मेरो विरुद्ध झुठा फिरादपत्र दायर गरेकी रहिछन् सो कुरा मलाई थाहा थिएन । उक्त सत्य डगाउने मुद्दामा मेरो नाउँको म्याद विपक्षी नथरीदेवी समेतको मिलेमतोबाट वेली चपेना गा.वि.स. वडा नं. ९ मा २०५३।३।३१ मा तामेल गराइएको र सो को तामेली व्यहोरामा यसमा लेखिएको हिरियादेवी, मधैया धनुकाइन र निजको घरद्धार जहान परिवार समेत यस वढा नं. ९ मा नभएकोले यो बमोजिमको एक प्रति समाव्हान समेत सवैले देख्ने ठाउँ सार्वजनिक स्थान ऐ गा.वि.स.को कार्यालयमा टाँसिदिएको ठिक साँचो हो भनी उल्लेख गरेको रहेछ सो पछि सप्तरी जिल्ला अदालतबाट उक्त म्याद वदर भै पुनः ऐ गा.वि.स.वडा नं. ९ मा मिति २०५३।९।१२ र २०५४।५।३० मा म्याद जारी भै तामेली हुँदा पनि सार्वजनिक स्थल ऐ. गा. वि. स. को कार्यालयमा टांस गरी तामेल गरीएको रहेछ । विपक्षी रामेश्वर मण्डललाई अ. वं. १३९ नं. बमोजिम झिकाउने म्याद बुझी अदालतमा हाजिर भएका रहेछन् । सप्तरी जिल्ला अदालतबाट सत्य डगाएको ठहर्याई २०५६।४।२ मा फैसला भएको रहेछ ।
३. सत्य डगाउने मुद्दाको फैसलाको नक्कल मिति २०५६।९।१३ मा मैले लिई विपक्षीले मेरो नाउँको म्याद अर्कै गा. वि. स. मा वेपत्ते तामेल गराई फैसला समेत भै सकेकोमा सो कुरा मैले ६ महिना भित्रै थाहा पाएकोले सो को ३५ दिन भित्र अ. वं. २०८ नं बमोजिम सप्तरी जिल्ला अदालतमा मेरो नाउँमा जारी भएको वेरीतका म्यादहरु वदर गरी प्रतिउत्तर दर्ता गरी पाउँ भनी सप्तरी जिल्ला अदालतमा निवेदन दिंदा सो म्याद वदर गरी मेरो प्रतिउत्तर दर्ता गर्ने आदेश सप्तरी जिल्ला अदालतबाट मिति २०५६।१०।११ गते भएको सो सप्तरी जिल्ला अदालतको आदेश वदर गरी पाउँ भनी विपक्षी नथरीदेवीको श्री पुनरावेदन अदालत राजविराजमा निवेदन गरेको मिति २०५६।१०।११ मा परेको निवेदनबाट माग बमोजिमको कारवाही गर्ने अवस्था विद्यमान नहुँदै हचुवाको आधारमा म्याद वेरीत भनी वदर गरी प्रतिउत्तरु दर्ता गरी दिने गरेको आदेश वेरीतको देखिंदा वदर गरिदिएको छ भन्ने पुनरावेदन अदालत राजविराजको मिति २०५७।४।२६ को आदेश ।
४. सप्तरी जिल्ला अदालतबाट मुलुकी ऐन अ. वं. २०८ नं. को प्रयोग गरेकोमा सो आदेशलाई वदर गर्ने गरी श्री पुनरावेदन अदालत राजविराजबाट भएको आदेशबाट म निवेदिकाको नेपाल अधिराज्यको संविधान, २०४७ को धारा ११, १२ र १३ ले प्रदान गरेको अधिकारका साथै प्राकृतिक न्यायको सिद्धान्तले प्रदान गर्ने गरेको प्रतिवाद गर्ने अधिकार समेत हरण भएको हुनाले श्री पुनरावेदन अदालत राजविराजको उक्त आदेश वदर गर्न अन्य कुनै प्रभावकारी उपचार नहुनाले यो निवेदन लिई आएको छु । श्री पुनरावेदन अदालत राजविराजको मिति २०५७।४।२६ को आदेशलाई नेपाल अधिराज्यको संविधान, २०४७ को धारा ८८ (२) नं. बमोजिम उत्प्रेषणको आदशेद्धारा वदर गरी पाउँ साथै सप्तरी जिल्ला अदालतको मिति २०५६।११।६ को आदेश वदर गर्ने गरेको पुनरावेदन अदालत राजविराजको सो आदेश कार्यान्वयन भएमा प्रस्तुत रिट निवेदनको औचित्य नै नरहने हुनाले श्री पु. वे. अ. राजविराजको मिति २०५७।४।२६ को आदेश यो रिट निवेदनको अन्तिम किनारा नभए सम्म कार्यान्वयन नर्गनु नगराउनु भनी सर्वोच्च अदालत नियमावली, २०४९ बमोजिम अन्तिरिम आदेश समेत जारी गरी पाउँ भन्ने समेत निवेदन जिकिर।
५. यसमा के कसो भएको हो ? निवेदकको माग वमोजिमको आदेश प्राप्त भएका मितिले वाटोको म्याद वाहेक १५ दिन भित्र सम्बन्धित मिसिल साथ राखी महान्याधिवक्ताको कार्यालय मार्फत लिखित जवाफ पठाउनु भनी रिट विपक्षी पु.वे.अ. समेतलाई सुचना पठाई त्यसको जानकारी महान्यायाधिवक्ताको कार्यालयलाई दिनु । निवेदकको माग वमोजिमको आदेश किन जारी हुन नपर्ने हो ? यो आदेश प्राप्त भएका मितिले वाटाको म्याद वाहेक १५ दिन भित्र लिखित जवाफ लिई आफै वा आफ्नो प्रतिनिधिद्धारा उपस्थित हुन रिट निवेदनको १ प्रति नक्कल साथै राखी विपक्षी नथरी देवी धनुकाइन समेतलाई सम्वन्धित जिल्ला अदालत मार्फत सूचना पठाई लिखित जवाफ आएपछि वा अवधि नाघेपछि पेश गर्नु । यो रिटको टुङ्गो नलागेसम्म पु.वे.अ. राजविराजको मिति २०५७।४।२६ को आदेश कार्यान्वयन नर्गनु भन्ने अन्तरिम आदेश ।
६. निवेदन माग वमोजिमको कारवाई गर्ने अवस्था विद्यमान नहुँदै हचुवाको आधारमा म्याद वेरीत भनी वदर गरी प्रतिउत्तर दर्ता गरी दिने गरेको सप्तरी जिल्ला अदालतको २०५६।११।६ को आदेश वेरीतको देँखिदा वदर गरी दिएको छ । कानून वमोजिम गर्नु भनी आदेश गरी दिएको हो । रिट खारेज गरी पाउँ भन्ने समेत पुनरावेदन अदालत राजविराजको लिखित जवाफ ।
७. विपक्षी हिरियादेवी धनुकाइन आफ्नो लोग्ने खोनोइको सत्य सिन्दुरमा नै वसेकी छन् । म वृद्धा व्यक्तिले हिरिया देवीलाई पत्नी तुल्याएको छैन भन्ने समेत रामेश्वर मण्डलको लिखित जवाफ ।
८. विपक्षी निवेदिका र म लिखित जवाफकर्ताको वीचमा सम्तरी जिल्ला अदालतमा अंश अपुताली, जालसाजी, सत्य डगाउने, लिखित वदर दर्ता वदर र ज.खि मुद्दाहरु चली रहेको विपक्षीले सत्य डगाउने मुद्दामा वाहेक अन्य मुद्दाहरुमा प्रतिवादी गरी आएको सत्य डगाउने मुद्दामा वादी दावी स्वीकार गरी बसे प्रश्चात सम्पूर्ण मुद्दाहरु मिति २०५६।४।२४ गते सप्तरी जिल्ला अदालतवाट फैसला भएको सो कुरा विपक्षीलाई थाहा भएकोमा सत्य डगाउने मुद्दाको नक्कल मिति २०५६।९।१३ मा लिई थाहा पाएको, सोही आधारमा सत्य डगाउने मुद्दामा अ.वं.२०८ नं. वमोजिम विपक्षी निवेदन सहित प्रतिउत्तर दिई सप्तरी जिल्ला अदालतबाट प्रतिउत्तर दर्ता गर्ने गरी गरेको आदेश हुँदा निवेदिकाको माग बमोजिम आदेश जारी गरी पाउँ भन्ने समेत नथरी देवी धनुकाइनको लिखित जवाफ रहेको ।
९. स्त्री अंशधनको ६ नं. वमोजिम प्र. हिरियादेवीले स्व. लोग्ने खोनाइको सत्य डगाएको ठहरी फैसला भएको साथै २०५७।५।२५ मा आदेश हुँदा २०५६।४।२४ को फैसला भएको अवस्था देखिएको कुनै कारवाही गरी रहनु परेन मुद्दाको लगत कट्टा गरी दिनु भन्ने आदेश समेत भएको छ भन्ने समेत सप्तरी जिल्ला अदालतको लिखित जवाफ ।
१०. नियम वमोजिम आजको दैनिक मुद्दा पेशी सुचीमा चढि पेश हुन आएको प्रस्तुत मुद्दामा निवेदकतर्फबाट उपस्थित विद्वान अधिवक्ता श्री वावुराम राइले निवेदिकाको वास्तविक ठेगाना महादेवा ९ मा म्याद जारी नगरी अर्कै ठाउँ वेल्ही चपेना ९ मा म्याद जारी नगरी अर्कै ठाउँ वेल्ही चपेना ९ मा म्याद जारी गरी वेपत्ते तामेल गराई सत्य डगाउने सम्बन्धी मुद्दामा एकतर्फि फैसला भएकोमा निवेदिकाले थाहा पाई अ.वं. २०८ नं. वमोजिम म्याद वदर गरी प्रतिउत्तर दर्ता गरी पाउन निवेदन दिएकोमा शुरु सप्तरी जि.अ. वाट म्याद वदर गरी प्रतिउत्तर दर्ता गरी दिने आदेश भए उपर विपक्षीको अ.वं. १७ नं. वमोजिम परेको निवेदनमा कारवाई हुँदा पु.वे.अ. राजविराजबाट शुरु जि.अ. को उक्त अ.वं. २०८ नं. वमोजिमको आदेश वदर गर्ने गरी भएको निर्णय त्रुटीपूर्ण र प्राकृतिक न्याय सिद्धान्त समेतको विपरित भएको तथा ने.का.प २०४७, पृ ३२६, नि.नं. ४११८ मा वास्तविक ठाउँमा तामेल गरेकोमा विलम्ब भन्न नमिल्ने भनी सिद्धान्त समेत प्रतिपादित भएको परिप्रेक्ष्यमा उक्त त्रुटीपूर्ण निर्णय उत्प्रेषणको आदेशद्धारा वदर हुनु पर्छ भनी र विपक्षी नथरी देवी धनुकाइन तर्फाबाट उपस्थित विद्वान अधिवक्ता श्री सुनील कुमार पोख्रेलले सत्य डगाउने मुद्दासँगै परेको अंश अपुताली मुद्दामा विपक्षीले उक्त वतनमा तामेल भएको म्यादको आधारमा प्रतिउत्तर दिई आफ्नो वतन वेल्ही चपेना भनी स्वीकार गरी सकेकोमा पछि आएर अ.वं. २०८ नं. को सुविधा लिन नपाउने हुँदा पु. वे.अ. को आदेश कानून अनूरुप नै हुँदा रिट निवेदन खारेज हुनु पर्छ भनी गर्नु भएको वहस जिहिर समेत सुनियो ।
११. विद्वान कानून व्यवसायीहरुको वहस जिकिर समेत सुनी मिसिलसंलग्न कागज प्रमाणहरुको अध्ययन गर्दा निवेदन माग वमोजिम उत्प्रेषणको आदेश जारी हुन पर्ने हो, होइन निर्णय दिनु पर्ने देखियो ।
१२. निर्णयतर्फ विचार गर्दा पुनरावेदन अदालत राजविवराजबाट भएको मिति २०५७।४।२६ को विवादित आदेश, शुरु सप्तरी जिल्ला अदालतमा यिनै निवेदक र विपक्षीहरु बीच चलेको सत्य डगाउने सम्वन्धी मुद्दामा निवेदिका प्रतिवादीबाट अ.वं. २०८ नं. वमोजिम परेको वेरीतको म्याद तामेली वदर गरी प्रतिउत्तर दर्ता गरिपाउँ भन्ने निवेदनबाट शुरु सप्तरी जिल्ला अदालतले गरेको आदेश उपर अ.वं. १७ नं. वमोजिम परेको विपक्षी वादीको निवेदनको कारवाइको क्रममा भएको आदेश देखिन्छ । अ.वं. २०८ नं. वमोजिम शुरु जिल्ला अदालतमा परेको निवेदनमा सोही नम्वरमा उल्लेख भए मुताविक शुरु जिल्ला अदालतले पहिले मिसिल सामेल रहेको तामेली म्याद हेरि रीत वेरीत जाँची वेरीत देखिएमा सोही व्यहोराको पर्चा लेखि प्रतिवादी दर्ता गरी ऐन वमोजिम वुझ्नु पर्ने प्रमाण वुझी मुद्दा फैसला गर्न सक्ने देखिन्छ । प्रस्तुत विवादमा पनि सोही वमोजिम जिल्ला अदालतबाट प्रतिवादी दर्तागरी मुद्दाको कारवाही शुरु गर्ने गरी सप्तरी जिल्ला अदालतबाट आदेश भएको र सो आदेशउपर वादीतर्फबाट पुनरावेदन अदालत राजविराजमा अ.वं. १७ नं. वमोजिम निवेदन परेको पाइन्छ । उक्त अ.वं. १७ नं. को निवेदनमा कारवाहीको क्रममा पुनरावेदन अदालतबाट मुद्दा चलेको थाहा पाएको मिति वारे विवेचना गरी मिति किटान गरी सोही आधारमा शुरु सप्तरी जिल्ला अदालतको आदेश वदर गर्ने गरी आदेश भएको पाइन्छ ।
१३. यसरी शुरु जिल्ला अदालतले गरेको आदेश उपर अ.वं. १७ नं. वमेजिमको निवेदनवाटै मुद्दा चलेको थाहा पाउको मिति किटान वारे विवेचना गरी पुनरावेदन तहवाट निर्णय गर्नु त्रुटीपूर्ण हुने हुन्छ । पुनरावेदन अदालतलाई त्यस्तो निर्णय गर्ने क्षेत्राधिकार पुनरावेदन तहवाट मुद्दाको सुनुवाई गर्ने अवस्थामा मात्र हुन्छ । अ.वं.१७ नं. वमोजिमको निवेदनबाटै त्यस प्रकारको आदेश गर्दा शुरु न्यायाकर्ताको स्वतन्त्र निर्णयमा प्रभाव पर्दछ ।
१४. तसर्थ अ.वं. १७ नं. को निवेदनवाटै पुनरावेदन तहवाट मुद्दाको सुनुवाई गर्दा मुद्दा चलेको थाहा पाएको मिति किटान वारे विवेचना गरी शुरु सप्तरी जिल्ला अदालतको मिति ०५६।११।६ को आदेश वदर गरेको पु.वेअ. राजविराजको मिति २०५७।४।२६ को आदेश त्रुटीपूर्ण देखिंदा उत्प्रेषणको आदेशबाट वदर गरी दिएको छ । मिसिल नियमानुसार वुझाई दिनु ।
उक्त रायमा सहमत छु ।
न्या. गोविन्दवहादुर श्रेष्ठ
संवत् २०५८ साल वैशाख २१ गते रोज ६ शुभम् .............