निर्णय नं. ६४९३ - मोही लगत कट्टा ।
निर्णय नं. ६४९३ ने.का.प. २०५५ अङ्क १
संयुक्त इजलास
माननीय न्यायाधीश श्री लक्ष्मण प्रसाद अर्याल
माननीय न्यायाधीश श्री नरेन्द्र बहादुर न्यौपाने
संवत् २०५१ सालको दे.पु. नं. -२७५९
फैसला मितिः- २०५४।६।१४।३
मुद्दाः- मोही लगत कट्टा ।
पुनरावेदक/ प्रतिवादीः झापा जिल्ला गरामुनी गाउँ विकास समिति वडा नं. ७ बस्ने वालु सिंह राजवंशी ।
विरुद्ध
विपक्षी/वादीः ऐ. ऐ. बस्ने नन्दलाल आचार्य ।
§ नुनवतीको विवाह पश्चात निजको पति उजारुको नाममा जग्गा दर्ता रहे पनि सो पूर्व एकै परिवारका दिदी भाई भूमि सम्बन्धी ऐन, २०२१ को उल्लेखित दफा २(ख) वमोजिम जग्गा धनी र मोही कायम हुन नसक्ने हुंदा वादी दावी वमोजिम प्रतिवादी वालु सिंह राजवंशीका नामको विवादका कि.नं. ७०५ कि.नं. ६७६ र कि.नं. ६७७ जग्गाको मोही लगत कट्टा हुने ठहर्याएको पुनरावेदन अदालत इलामको फैसला मिलेको देखिंदा सदर हुने ।
(प्र.नं. ८)
पुनरावेदनक प्रतिवादी तर्फबाटः x
विपक्षी वादी तर्फबाटः x
अवलम्वित नजिरः x
फैसला
न्या. लक्ष्मण प्रसाद अर्यालः पुनरावेदन अदालत इलामको फैसला उपर प्रतिवादीको न्याय प्रशासन ऐन, २०४८ को दफा ९(१)(ग) वमोजिम पुनरावेदन परी पेश हुन आएको प्रस्तुत मुद्दाको संक्षिप्त व्यहोरा यस प्रकार छः-
२. झापा गरामनी गा.पं. वडा नं. ७(क) कि.नं. २० को ज.वि. ३-१-१६ को जग्गा कित्ताफोड भै कि.नं. ६७६ को ज.वि. ०-१३-७ कि.नं. ६७७ को ज.वि. १-१-० कि.नं. ७०५ को ज.वि. १-७-८ र कि.नं. ७०४ को ज.वि. १-१०-० जग्गा २०२१ सालको सर्भे नापीमा जग्गा धनी विपक्षीका एकाघरको वहिनी नुनमंतीका नाममा र मोहीमा एकाघरको भाई वर्ष १४ को नावालक विपक्षीका नामा दर्ता गराएको रहेछ । नुनमतीको मृत्यु पछि असर्फिले केर्कु समेतलाई केर्कू समेतले निवेदकलाई राजीनामा दिएको कि.नं. ६२७ को ज.वि. १-१७-८ मध्ये ज.वि. १-१०-० जग्गा निवेदकले वेदनिधिलाई राजीनामा दिंदा कित्ताफोड भई कि.नं. ७०४ र ७०५ कायम भएको छ । सो कि.नं. ७०४ को जग्गामा वेदनिधिसंग विपक्षीको जग्गा मुद्दा परेको मोही नठहरी मिति २०४४।४।२६ गते त्कालिन मेची अंचल अदालतबाट अन्तिम फैसला भएको छ । सोही जग्गाको मोही हुं भनी २०४२ सालको धान ठेक्का विपक्षीले जिल्ला भूमि सुधार कार्यालय झापामा धरौट राखेकोमा सव धरौट वुझ्न पर्ने भनूमि सुधार कार्यालय झापाको निर्णय उपर श्री सर्वोच्च अदालतमा रिट निवेदन परी हकै नभएको व्यक्तिले राखेको धरौट जग्गा धनीले वुझ्नु पर्ने ठहर गरेको भूमी सुधार कार्यालय झापाको मिति २०४२।८।३० गतेको निर्णय त्रुटीपूर्ण देखिदा उत्प्रेषणको आदेशद्वारा वदर हुने ठहराई मिति २०४४।३।२५ मा फैसला भएकोले साविक कि.नं. २० को जग्गा कित्ताफोड भई केही भाग जग्गा वेदनिधिको उजुर परेको जतिमा विपक्षीको मोही वदर भई रहेकोले सोही जग्गा कित्ताफोड भई वांकि रहेको उक्त कि.नं. ६७६, ६७७ र ७०५ को ज.वि. २-१-१४ को विपक्षीको नामको मोही स्वतः वदर भागी हुंदा मोहीहक लगत कट्टा गरी पाउं भन्ने समेत व्यहोराको फिराद दावी ।
३. नुनमति राजवंशीका नाममा दर्ता रहेको कि.नं. १६ र २० नं. को जग्गा कमाउदै आएको र जग्गावालाको कि.नं. १२ को जग्गा वालुले कमाउदै आई भूमि सम्बन्धी ऐन, २०२१ वमोजिम वेग्ला वेग्लै अनुसूचि भरी आएको थियो । उक्त मोहीयानी जग्गा वाहेक अन्य सम्पत्ति हाम्रो छैन । नुनमतिको मृत्यु भई निजको लोग्ने उजारुलाई कानून वमोजिम कुत तिरो भोग्दै आएको छु । कि.नं. २० को जग्गाबाट ०-१७-८ जग्गा विन्दी राजवंशीलाई विक्री गरी कित्ताफोड भएको कि.नं. ६३७, ६३८ कायम हुन गई कि.नं. ६३७ रेपकीराजवंशीको नाममा गएछ । हामी कोर्कु र वालुसिंह २०२८ सालमा भिन्न भई व्यवहार गर्दै आएको र कि.नं. ६३७ को जग्गा रैपकी राजवंशीसंग किनेर लिएकोले उनलाई वाली बुझाई भोगि आइरहेकोमा नन्दलाल आचार्यले ०-७-८ लिई कित्ताफोड हुंदा ७०५ कायम भएको उजारुका नामको २० नं. कित्ताफोड भई वांकि रहेको कि.नं. ६३८ को २-४-८ मध्ये ०-१०-२ जग्गा दुर्गा माध्यमिक विद्यालयका नाममा कायम भई कि.नं. ६४० को १-१४-६ जग्गा उजारुसंग रहेको र सो कित्ताफोड भई ज.वि. ०-१३-६ नन्दलालले खरिद गर्नु भएकोले कि.नं. ६७६ नन्दलालको नाममा दर्ता भई ६७७ को जग्गा उजारुकै नाममा रहेकोमा सो जग्गा पनि नन्दलाले नै खरिद गरेकोमा सो जग्गा भोग गर्दै आउंदा कि.नं. ७०५ को जग्गा पनि वालु केकुसंग खरीद गरी लिएपछि मलाई वाली खान नदिइ मोहिबाट हटाउन खोजेको मात्र हो भन्ने समेत व्यहोराको प्रतउत्तर पत्र ।
४. वावु जग्गा धनी भई विक्री गरेको जग्गामा छोरी मोही हुन नस्कने हुंदा वादीको नाममा दर्ता रहेको कि.नं. ७०५ बाट प्रतिवादीको मोहीहकको लगत कट्टा गर्ने र कि.नं. ६७६, ६७७ जग्गाको हकमा मिसिल संलग्न रहेको रजिष्ट्रेशनबाट मिति २०४५।८।९ मा कार्यालयमा गरेको कागज अनुसार केर्कु राजवंशीको नाममा दर्ता नभई उजारुको नाममा दर्ता भई निजको नामबाट मिति २०३८।१२।२३ र २०३७।१२।२४ को रजिष्ट्रेशनबाट वादीको नाममा दर्ता हुन आएको र निज उजारु वालु सिंह एकाघरको परिवार भएको कुनै प्रमाणबाट नदेखिएको हुंदा कि.नं. ६७६, ६७७ मा वादी दावी पुग्न नसक्ने हुंदा उक्त कित्ताको हकमा वादी भाग अनुसार मोही लगत कट्टा हुन नसक्ने ठहर्छ भन्ने मिति २०४६।७।१० को भूमि सुधार कार्यालय झापाको फैसला ।
५. यसै लगाउको फौ.पु.नं. १७३ को वाली लुटपिटको मुद्दामा सवही विवादीत कि.नं. ६७६ र ७०५ को जग्गाको वाली लुटपिट गरेको ठहराएको शुरु झापा जिल्ला अदालतको फैसला यसै इजलासबाट सदर भएको र उक्त कि.नं. का जग्गाहरुमा मुल स्रोतको रुपमा रहेको कि.नं. २० वाटै क्रमशः ६३७, ६३८ भै ६३७ वाट कत्ताफोड भै ७०५ नन्दलाल कि.नं. ६३८ वाट कित्ताफोड हुदै कि.नं. ६४० उजारुवाट कि.नं. ६७६, ६७७ नन्दलालको नाममा आएको देखियो । उक्त मुल कि.नं. २० विवाद हुनु पूर्वको अवस्थामा नुनवतीको नाममा दर्ता रही एकाघर परिवारका पुनरावेदक प्रत्यर्थी वालुसिंह राजवंशीका नाममा मोहियानी महलमा दर्ता जनिए पनि नुनवती र वालुसिंह केर्कुका छोरा छोरी नाता र सगोलका व्यक्ति रही नुनवतीको विवाह पश्चात निजको पति उजारुको नाममा जग्गा दर्ता रहेपनि सो पूर्व वालुसिंह भूमि सम्बन्धी ऐन, २०२१ को दफा २ को परिभाषाले मोही हुन नसक्ने हुंदा श्री सर्वोच्च अदालतको २०४२ सालको नि.नं. २१८७ वेदनिधि पौडेल विरुद्ध भूमि सुधार कार्यालय झापा समेत भएको उत्प्रेषणको मुद्दामा मिति २०४४।३।२५ मा किनारा हुंदा एका सगोलका परिवारका नाममा रहेको जग्गाको मोही सगोलको परिवार हुन नसक्ने भूमि सम्बन्धी ऐन, २०२१ को दफा २(ख) को परिभाषा भित्र पर्नु पर्ने भइ अर्काको जग्गा कुनै शर्तमा कमाउन पर्ने वाध्यता दर्साउको छ भन्ने व्याख्या पनि भएको हुंदा र एकाघर सगोलको वहिनी नुनवतीको नामको जग्गा पुनरावेदक वालुसिंह मोही हुन नसक्ने भएकाले दावी वमोजिम उक्त कि.नं. ६७६ र ६७७ को जग्गाको मोहियानी लगतबाट छुटी हुने समेत देखिएको छ अतः विवादीत कि.नं. ६७६,६७७ र ७०५ को जग्गा मध्ये कि.नं. ७०५ मा पुनरावेदक प्रतिवादी वालुसिंह राजवंशीको मोही कायम नहुने ठहराएको इन्साफ मिलेकै देखिएको र वांकि कि.नं. ६७६ र कि.नं. ६७७ को जग्गामा पुनरावेदक प्रतिवादी वालुसिंह राजवंशीको नामको मोहि लगत कट्टा नहुने ठहराएको हदसम्मको शुरुको निर्णय मिलेको नहुंदा सो हदसम्मको शुरुको मिति २०४५।७।१० गतेको निर्णय केहि उल्टी हुने ठहर्छ पुनरावेदक प्रतिवादीको पुनरावेदन जिकिर पुग्न सक्दैन भन्ने समेत व्यहोराको पुनरावेदन अदालत इलामको फैसला ।
६. विवादीत जग्गाको साविक देखिको म मोहि हुंदा हुदै भूमि सम्बन्धी ऐन, २०२१ को दफा २(ख) को गलत व्याख्या गरी मोही लगत कट्टा गर्ने गरेको पुनरावेदन अदालत इलामको फैसला कानून प्रतिकूल हुंदा वदर गरी मेरो पुनरावेदन जिकिर वमोजिम गरी पाउं भन्ने प्रतिवादीको यस अदालतमा पर्न आएको पुनरावेदन पत्र ।
७. नियम वमोजिम पेशी सूचीमा चढी इजलास समक्ष पेश हुन आएको प्रस्तुत मुद्दामा पुनरावेदन सहितकव मिसिल अध्ययन गरी हेर्दा वादी दावी वमोजिम प्रतिवादीका नामको मोहि लगत कट्टा हुने ठहर्याएको पुनरावेदन अदालत इलामको फैसला मिलेको छ छैन भन्ने कुरामा निर्णय गर्नु पर्ने देखिन्छ ।
८. यसमा यसै लगाउको वाली लुटपिट मुद्दामा विवादका कि.नं. ६७६ र ७०५ को जग्गाको वाली लुटपिट गरेको ठहराएको शुर जापा जिल्ला अदालतको फैसलालाई पुनरावेदन अदालत इलामले सदर गरेको र उल्लेखित लुटपिट मुद्दा फैसला हुंदा प्रतिवादीको मोहि हक कायम हुन नसकि निजको नाम कट्टा हुने ठहरिएको कुरालाई आधार लिई लुटपिट ठहराएको सो उपर प्रतिवादीको दोहर्याउने निवेदन नपरी लुटपिट मुद्दा अन्तिम भएको देखिन्छ। विवादको कि.नं. ६७६, ६७७ र ७०५ को जग्गाहरु साविक मुल कि.नं. २० बाट क्रमशः कित्ता फोड भइ आएको र मुल कि.नं. २० नुनवतीको नाममा दर्ता रही मोहि महलमा प्रतिवादी वालुसिंहको नाम जनिएको पाइन्छ । नुनवती र वालुसिंह एकै परिवारका दिदी भाइनाताका व्यक्ति देखिन्छन् । भूमि सम्बन्धी ऐन, २०२१ को दफा २(ख) को परिभाषा अनुसार मोही हुनको निमित्त अर्काको जग्गा कुनै शर्तमा कमाउनु पर्ने कानूनी व्यवस्था भएको पाइन्छ । नुनवतीको विवाह पश्चात निजको पति उजारुको नाममा जग्गा दर्ता रहे पनि सो पूर्व एकै परिवारका दिदी भाई भूमि सम्बन्धी ऐन, २०२१ को उल्लेखित दफा २(ख) वमोजिम जग्गा धनी र मोही कायम हुन नसक्ने हुंदा वादी दावी वमोजिम प्रतिवादी वालुसिंह राजवंशीका नामको विवादका कि.नं. ७०५ कि.नं. ६७६ र कि.नं. ६७७ जग्गाको मोही लगत कट्टा हुने ठहर्याएको पुनरावेदन अदालत इलामको फैसला मिलेको देखिंदा सदर हुने ठहर्छ पुनरावेदक प्रतिवादीको पुनरावेदन जिकिर पुग्न सक्दैन । धरौटी पुनरावेदन हुंदा फैसलाको जनाउ पुनरावेदकलाई दिई मिसिल नियमानुसार बुझाई दिनु ।
उक्त रायमा म सहमत छु ।
न्या. नरेन्द्र बहादुर न्यौपाने
इति सम्बत् २०५४ साल असोज १४ गते रोज ३ शुभम् ------------।