निर्णय नं. ६६०२ - बाली मोही निष्काशन
निर्णय नं. ६६०२ ने.का.प. २०५५ अङ्क ९
संयुक्त इजलास
माननीय न्यायधीश श्री कृष्णजंग रायमाझी
माननीय न्यायाधीश श्री राजेन्द्रराज नाख्वा
सम्वत् २०५२ सालको दे.पु.नं...... ३५५८
फैसला मिति : २०५४।९।२२।३
मुद्दाः बाली मोही निष्काशन ।
पुनरावेदक/प्रतिवादी : जिल्ला सप्तरी गा.वि.स. ओद्राहा वडा नं. ५ बस्ने जोखन यादव ।
विरुद्ध
प्रत्यर्थी/वादी : जिल्ला सप्तरी कञ्चनपुर गा.वि.स. वडा नं. २ बस्ने शेष नारायण लुइंटेल ।
§ बाली वापत रु.२१४८ बुझाउनु पर्नेमा रु.१८५१ मात्र धरौट राखेकोले बुझाउनु पर्ने बालीको ९० प्रतिशत भन्दा घटी धरौट राखेको देखियो । भूमी सम्बन्धि ऐन, २९२१ को दफा ३६(२) को प्रतिबन्धमा आफूले बुझाउनु पर्ने कुतको सयकडा ९० प्रतिशत भन्दा कम हुने ग री धरौट दाखिल गरेको देखिए मोहीले यस उपदफा बमोजिम कुत बुझाएको मानिने छैन भन्ने उल्लेख भइरहेकोले सो रु.१८५१। मात्र धरौट राखेकोलाई कुत बुझाएको मान्न नमिल्ने ।
(प्र.नं.९)
पुनरावेदक प्रतिवादी तर्फबाट : X
प्रत्यथी वादी तर्फबाट :X
अबलम्बित नजिरः X
फैसला
न्या. राजेन्द्रराज नाख्वां: न्याय प्रशासन ऐन २०४८ को दफा ९(१)(ग) अन्तर्गत यस अदालतमा पर्न आएको प्रस्तुत मुद्दाको संक्षिप्त तथ्य एवं ठहर यस प्रकार छ ।
२. मेरो नाममा दर्ता रहेको ओदाहा वडा नं. ६(ग) कि.नं.१२३ को ०–८–६ वडा नं. ५(क) कि.नं. १६ को ०–६–४ जग्गाको बाली मलाई नबुझाई एक्लै खाइदिने गरी आएको र ०४५।४६ सालको बाली नदिई धरौटी समेत नराखेको कारण मुघा चलिरहेको र ०४८ सालको कुत धान मन १०–३५–० मलाई नदिएकोले प्रचलित बजार भाउले हुन आउने उक्त १०-३५-० मन धानको नगद रु.२२८३।७५ धरौटी राख्नु पर्नेमा १८५१ मात्र धरौटी राखेको जुन धरौट ९०% भन्दा कम रहेका यसरी ९०% भन्दा कम धरौटी राखेको भु.सु.ऐन, २०२१ को दफा ३६(२) को प्रतिबन्धात्मक वाक्यांश बमोजिम कुत बुझाएको नमानिने हुनले कुत दिलाई मोही निष्काशन गरी पाउं भन्ने समेत व्यहोराको फिराद दावी ।
३. वादीलाई कुत बुझउन जादा नबुझेकोले भूमि सुधार कार्यालय सम्प्तरुमा धरौटी राखेको छु भन्ने समेत व्यहोराको प्रतिउत्तर जिकिर ।
४. मोहियानी हक यथावत कायम राखी मोही निष्काशन नहुने गरी वादी दावी अनुसार घटी हुन आएको कुत र राखेको घरौटी वादीले उठाई लिन पाउने ठहर्छ भन्ने समेत व्यहोराको भूमि सुधार कार्यालय सप्तरकिो निर्णय ।
५. प्रतिवादीले कुत धरौट राख्दा ९०% भन्दा कम राखेको भु.सु.ऐन, २०२१ को दफा ३६(२) बमोजिम कुत बुझाएको नमानिने भएबाछ मोही निष्काशन गर्ने गरी फैसला गर्नु पर्नेमा नगरेको साथै भु.सु. कार्यालयको निर्णयमा मोही निष्काशन नहुनु पर्ने कुराको न्यायिक आधारमा समेत नभएकोले वादी दावी बमोजिम मोही निष्काशन गरी पाउं भन्ने समेत व्यहोराको वादी शेष नारायण लुइटेलको पुनरावेदन अदालत राजविरामा परेको पुनरावेदन पत्र ।
६. मोही यथावत राखी निष्काशन नहुने ठहर्याइको शुरु भूमी सुधार कार्यालय सप्तरुको निर्णय भुमी सम्बन्धि ऐन, २०२१ को दफा २९(१) प्रतिकुल भई फरक पर्न सक्ने देखिदा अ.वं.२०२ नं. तथा पुनरावेदन अदालत नियमावली, २०४८ बमोजिम प्रत्यर्थी झिकाई पेश गर्नु भन्ने पुनरावेदन अदालतको आदेश ।
७. यसमा वादी दावीको बाली बापत रु २२८३।- देखिएकोमा प्रतिवादीले बाली बापत रु.१८५१।- मात्र धरौट राखेको देखिएको र सो धरौट ९०% भन्दा कम देखिएको हुंदा भूम सम्बन्धि ऐन, २०२१ को दफा ३६(२) ले ९०% भन्दा कम धरौट राखेकोलाई बाली बुझाएको मान्न मिल्ने अवस्था देखिदैन भने यि प्रतिवादीले २०४५।०४६ सालको वाल पनि वादीलार्य नबुझाई बालीमा मुद्दा परेको भन्ने फिराद पत्र र पुनरावेदन जिकिरबट देखिएको र सो लाई प्रतिवादीले अन्यथा भन्न सकेको नदेखिदा साल सालै जग्गा धनीलाई बाली भराउन मुद्दा गर्नु पर्ने अवस्था पारी कानूनले तोकिए आनुसार बाली नबुझाई आफ्नो दायित्व पुरा नगर्ने मोहीलाई मोहीहक यथावत कायम राख्नु न्यायोचित नदेखिदा वादी दावी बमोजिम मोही निष्काशन समेत गर्नु पर्नेमा माही निष्काशन नगरेको हदसम शुरु भूमी सुधार कार्यालयको निर्णय आंशक उल्टी भई वादी दावी बमोजिम मोही निष्काशन हुने समते ठहर्छ भन्ने समेत व्यहोराको पुनरावेदन अदालत राजविराजको फैसला ।
८. मैले दावीको दुई कित्ता जग्गाको ०४५।०४६ सालको कुत बाली म्यादभित्रै भु.सु. कार्यालय सप्तरीमा धरौट राखेको थिए । कि.नं. १६ को ०–६–४ जग्गाको कुत धरौट कानूनले तोकेको भन्दा कम छैन । मैले प्राप्त गरेको मोही हकको प्रमाणपत्रहरुमा जग्गाको किसिम उललेख नभएको र तथ्यगत रुपमा दावीको कि.नं. १२३ को जग्गा अबल किसिमको पनि छैन । म पुनरावेदकले २०४५।०४६ र ०४७ सालको अवल कि.नं. १२३ को जग्गाको राखेको कुत धरौटी विपक्षी भु.सु.का. सप्तरबाट बुझी लिएको आचरण व्यवहार तथा उल्लेखित तथ्यले गर्दा साल साथै जग्गाधनीलाई बाली भराउन मुद्दा गर्नु पर्ने दुःख हैरानी गर्ने अवस्था परी मोहीको दायित्व निर्वाह नगरेको भन्ने पू.वे.अ. को फैसलाले टेकेको आधार प्रमाण कानूनको विपरित भई फैसला त्रुटिपूर्ण भएकोले पुनरावेदन अदालत राजविराजले मोही निष्काशन हुने ठहर्याई गरेको फैसला उल्टी गरी मेरो उल्लेखित जग्गाको मोही हक यथावत कायम गरी पाउं भन्ने समेत व्यहोराको प्रतिवादी जोखन यादवको यस अदालतमा परेको पुनरावेदन पत्र ।
९. नियम बमोजिम दैनिक पेशी सूचीमा चढि पेश हुन आएको प्रस्तुत मुद्दाको मिसिल संलग्न कागजातहरु अध्ययन गरी पुनरावेदकले गरेको छलफल समेत सुनी पुनरावेदन अदालतको इन्साफ मिले नमिलेको के रहेछ निर्णय हुने पर्ने देखियो । त्यसतर्फ विचार गर्दा ओद्राहा वडा नं. ६(ग) कि.नं.१२३ को ०–८–६ र ऐ वार्ड न.. ५(क) कि.नं. १६ को ०–६–४ को ०४८ सालको कुत धान मन १०–३५–० को हुने रु.२२८३।७५ हुनु पर्नेमा ९०% भन्दा कम रु.१८५१।- मात्र धरौट राखेकोले कुत दिलाई मोही निष्काशन समेत गरी पाउं भन्ने फिराद दावी भएकोमा वादीले कुब बुझाउन जादां नबुझेकोले धरौट राखेको छु भन्ने समेत प्रतिउत्तर जिकिर देखिन्छ । प्रतिवादीले सो कि.नं. १२३ र १६ समेतको जम्मा ज.वि. ०–१४–१० को कुत वादी दावी अनुसार नपुग रु.२९७ प्रतिवादीबाट भरी पाउने र धरौट राखेको बाली बापतको रकम पनि वादीले उठाउन पाउने ठहर्याई भु.सु.का. सप्तरीबाट २०५०।८।२३ मा निर्णय भएको रहेछ । सो निर्णय उपर प्रतिवादीले पुनरावेदन नगरी चित्त बुझाई बसेको देखिन्छ । धरौट रु.१८५१। र नपुग रु.२९७। समेत ०४८ सालको वाली वापत जम्मा रु.२१४८।- बुझाउनु पर्ने भन्ने कुरामा प्रतिवादीले चित्त बुझाई सकेको यसरी वाली बापत रु.२१४८। बुझाउनु पर्नेमा रु.१८५१। मात्र धरौट राखेकोले बुझाउनु पर्ने बालीको ९०% भन्दा घटी धरौट राखेको देखियो । भूमी सम्बन्धि ऐन, २०२१ को दफा ३६(२) को प्रतिबन्धमा आफूले बुझाउनु पर्ने कुतको सयकडा ९० प्रतिशत भन्दा कम हुने गरी धरौट दाखल गरेको देखिए मोही यस उपदफा बमोजिम कुत बुझाएको मानिने छैन भन्ने उल्लेख भइरहेकोले सो रु.१८५१। मात्र धरौट राखेकोलाई कुत बुझाएको मान्न मिलेन । यसरी कानुनतः बुझाउनु पर्ने ०४८ सालको कुत बाली प्रतिवादी मोहीले जग्गा धनी वादीलाई बुझाएको नदेखिएकोले मोहीबाट समेत निष्काशन हुने ठहर्याएको पुनरावेदन अदालतको राजविराजको इन्साफ मनासिव हुंदा सदर हुने ठहर्छ । प्रतिवादीको पुनरावेदन जिकिर पुग्न सक्दैन । मिसिल नियमानुसार गरी बुझाई दिनु ।
उक्त रायमा सहमत छु ।
न्या.कृष्णजंग रायमाझी
इति सम्वत् २०५४ साल पौष २२ गते रोज ३ शुभम्.................................।