निर्णय नं. ९९९६ - उत्प्रेषण / परमादेश
सर्वोच्च अदालत, संयुक्त इजलास
माननीय न्यायाधीश श्री मीरा खड्का
माननीय न्यायाधीश श्री तेजबहादुर के.सी.
फैसला मिति : २०७४।११।३०
०६९-CI-१०७१
मुद्दा: उत्प्रेषण / परमादेश
पुनरावेदक / विपक्षी : पर्सा जिल्ला, अलौ गा.वि.स. वडा नं. २ बस्ने लक्ष्मी साह कानु
विरूद्ध
प्रत्यर्थी / रिट निवेदक : पर्सा जिल्ला, अलौ गा.वि.स. वडा नं. २ बस्ने रामज्योति कनुइन
कुनै जग्गाको जग्गाधनीले सो जग्गाको मोही लगत कट्टा गरिपाउँ भनी दिएको निवेदनमा निर्णय गर्ने अधिकारप्राप्त निकाय वा अधिकारीले निर्णय गर्नुपूर्व सो जग्गाको मोही वा निजको हकवालालाई सुनुवाइ र प्रतिवाद गर्ने मौका दिई दुवै पक्षका कुरा सुनी निर्णय गर्नुपर्दछ । मोही वा निजको हकवालालाई सुनुवाइको मौका नदिई केबल जग्गाधनीको निवेदनको आधारमा मात्र एक पक्षीयरूपमा मोही लगत कट्टा हुने गरी भूमिसुधार कार्यालयले गरेको निर्णयबाट मोहीको मोहीयानी हकमा प्रतिकूल असर पर्ने हुँदा त्यस्तो निर्णय प्राकृतिक न्यायको सिद्धान्तविपरीत भई बदरभागी हुने ।
(प्रकरण नं.८)
पुनरावेदकका तर्फबाट :
प्रत्यर्थीका तर्फबाट :
अवलम्बित नजिर :
सम्बद्ध कानून :
सुरू तहमा फैसला गर्ने :
मा. न्यायाधीश डा.श्री आनन्दमोहन भट्टराई
मा. न्यायाधीश श्री सत्यमोहन जोशी थारू
पुनरावेदन अदालत हेटौंडा
आदेश
न्या. मीरा खड्का : तत्कालीन न्याय प्रशासन ऐन, २०४८ को दफा ९ बमोजिम यस अदालतमा पुनरावेदन पर्न आएको प्रस्तुत मुद्दाको संक्षिप्त तथ्य र ठहर यसप्रकार छः-
कृष्णा कुमारीको नाउँमा सर्वे नापी दर्ता रहेको कि.नं. ४४ को ज.वि. १-१-० को दर्तावाला विधिवत् मोही म निवेदकको स्व.ससुरा बली साह हुनुभई वहाँले जोतभोग गरी मोहीको १ नं. लगत भरी ३ नं. प्रमाणपत्रसमेत प्राप्त गरी भोगचलन गर्दै आउनु भएको थियो । ससुराको २०३१ सालमा मृत्यु भयो भने वहाँकी पत्नीको सोअगावै मृत्यु भएको थियो । ससुरा बली साहको मृत्युपश्चात् वहाँका ४ भाइ छोराहरूले घरसारमा चुलो मानो अलग गरी भएको पैतृक सम्पत्ति र मोही हकको जग्गा जमिनसमेत मौखिक रूपमा बन्डा लगाई भोगचलन गरेका थियौं । उल्लिखित कि.नं. ४४ बाट कित्ताकाट भई विपक्षी लक्ष्मी साहको नाउँमा कायम भएको कि.नं. २३८ को ०-१०-० जग्गा म निवेदकका पतिले मोहीको हैसियतले जोतभोग गर्ने र मोही हकसमेत मेरा पतिले नै नामसारी गराउने सहमति भएकोले सोहीबमोजिम म निवेदकसमेतले भोगचलन गरी आउने क्रममा पति मगरू साह कानुको २०४१।७।१० मा निधन भयो । उक्त जग्गा म निवेदकले आजसम्म मोहीको हैसियतले भोगचलन गरी कुत बालीसमेत बुझाउँदै आएकोमा विपक्षी भूमिसुधार कार्यालय पर्साबाट मिति २०६८।१२।२१ मा सुनुवाइको मौका नदिई मोही लगत कट्टा गर्ने गरी भएको निर्णय प्राकृतिक न्यायको सिद्धान्तविपरीत हुँदा उक्त निर्णय बदर गरी मोहीयानी हक यथावत् राख्नु भनी विपक्षीहरूका नाउँमा उत्प्रेषणलगायत परमादेशको आदेश जारी गरिपाउँ भन्ने रामज्योती कनुइनको निवेदनपत्र ।
यसमा के कसो भएको हो ? निवेदकको मागबमोजिमको आदेश किन जारी गर्नु नपर्ने हो ? आदेश जारी गर्नु नपर्ने कुनै आधार प्रमाण र कारण भए साथै राखी बाटोको म्यादबाहेक १५ दिनभित्र पुनरावेदन सरकारी वकिल कार्यालय नेपालगञ्जमार्फत लिखित जवाफ पेस गर्नु भनी आदेश र निवेदन पत्रको प्रतिलिपि साथै राखी विपक्षीहरूका नाममा म्याद सूचना जारी गरी लिखित जवाफ परेपछि वा अवधि व्यतित भएपछि नियमानुसार पेस गर्नू । निवेदकले अन्तरिम आदेशसमेतको माग गरेको सम्बन्धमा विचार गर्दा दुवै पक्षलाई राखी छलफल गराउन उपयुक्त देखिँदा मिति २०६९।५।५ गते छलफलको दिन तोकी विपक्षीहरूलाई सूचना दिई नियमानुसार पेस गर्नु भन्ने पुनरावेदन अदालत हेटौंडाको मिति २०६९।४।२९ को आदेश ।
निवेदकले दाबी लिएको साबिक कि.नं. ४४ को मोही निवेदकको स्व.ससुरा बली साह भएको मोहियानी हकको प्रमाण पत्रबाट देखिएको छ । सोही जग्गा कित्ताकाट भई कि.नं. २३८ को जगामा निवेदकले मोहीको हैसियतमा जोतपोत, भोगचलन गर्न हस्तक्षेप नगर्नु भनी पुनरावेदन अदालत नियमावली, २०४८ को नियम ३३क(१) बमोजिम प्रत्यर्थी लक्ष्मी साह कानूको नाउँमा अन्तरिम आदेश जारी गरिदिएको छ । सोको जानकारी विपक्षी लक्ष्मी साहलाई दिई नियमानुसार पेस गर्नु भन्ने पुनरावेदन अदालत हेटौंडाको मिति २०६९।५।५ को आदेश ।
सुनर साह, हरि साह, बली साह र नन्दु साह सगोलमा रहँदाको अवस्थामा २०२३।११।४ का दिन दाबीको जग्गा कृष्णकुमारीबाट खरिद गरेको र उक्त जग्गामा बली साह मोही हुनुभएको हुँदा ४ अंशियार सगोलमा नै रहेको हुँदा भूमिसुधार कार्यालय, पर्साबाट प्रमाणसमेतको मूल्याङ्कन गरी मोही लगत कट्टा हुने गरी निर्णय भएको छ । विपक्षी रामज्योतीसमेतको नाउँमा दर्ता रहेको जिल्ला पर्सा गा.वि.स. अलौ वडा नं. ३ कि.नं. ४३ को ज.वि. १-१-० जग्गाको मोही बली साहका भाइ नन्दु साह कानू हुनुभएकोमा विपक्षीहरूले श्री भूमिसुधार कार्यालय, पर्सामा सगोलको मोही लगत कट्टा गरिपाउँ भनी दिएको निवेदनको आधारमा मिति २०६८।९।२७ मा नन्दु साहको नाउँको मोही लगत कट्टा हुने निर्णय भइसकेको छ । सत्य कुरा लोप गरी दायर गरेको निवेदन खारेज गरिपाउँ भन्नेसमेत बेहोराको लक्ष्मी साह कानूनको लिखित जवाफ ।
निवेदकले दाबी लिनु भएको लक्ष्मी साह कानूको नाममा दर्ता कायम रहेको जिल्ला पर्सा गा.वि.स. अलौ वडा नं. ३ कि.नं. २३८ को ज.वि. ०-१०-० जग्गाको मोही बली साह कानूको नाम भूमिसुधार कार्यालय, पर्साको च.नं. ७३५ मिति २०६८।१२।२१ को पत्रानुसार मोहीको नाउँ कट्टासम्म गर्ने कार्य यस कार्यालयबाट भए गरेको हो । रिट निवेदन खारेज गरिपाउँ भन्नेसमेत बेहोराको मालपोत कार्यालय, पर्साको लिखित जवाफ ।
भूमिसुधार कार्यालय, पर्साको नाउँमा जारी भएको सूचना म्याद मिति २०६९।४।३२ मा तामेल भएकोमा लिखित जवाफ परेको नदेखिएको ।
बली साह र राधा साहको बाबु हरि साह दाजुभाइ भई विवादित कि.नं. २३८ को जग्गाधनी हक प्राप्त हुँदा सगोलमा रहेको भन्ने कुरा स्थापित गर्ने सबुद प्रमाण पेस गर्न नसकेको स्थितिमा बली साह वा निजको हक खाने निवेदिकालगायतका हकवालाहरू कसैलाई नबुझी निजहरूलाई आफ्नो कुरा भन्ने मौका नदिई मोही लगत कट्टा गर्ने गरी भूमिसुधार कार्यालय पर्साबाट भएको मिति २०६८।१२।२१ को टिप्पणी आदेश प्राकृतिक न्यायको सिद्धान्तविपरीत देखिँदा उत्प्रेषणको आदेश जारी भई बदर हुने ठहर्छ । भूमिसुधार कार्यालयको उक्त निर्णय बदर हुने ठहरेकाले कि.नं. २३८ को मोहियानी हक यथावत् कायम गरिदिनु भनी विपक्षी भूमिसुधार कार्यालयका नाउँमा परमादेशको आदेशसमेत जारी गरिदिएको छ भन्ने पुनरावेदन अदालत हेटौंडाको मिति २०६९।८।१३ को आदेश ।
नक्छेद साह कानूको ४ छोरा सुनर साह, हरि साह, बलि साह र नन्दु साह भएकोमा हरि साहको छोरा राधा साह र राधा साहको छोरा म पुनरावेदक लक्ष्मी साह कानु हुँ र विपक्षी रामज्योती कनूईन बली साहका छोरा मगर साहकी पत्नी हुन् । साबिक जग्गाधनी स्व. कृष्णकुमारीका नाउको कि नं. ४३ र कि न ४४ जग्गा हाम्रो बाजेहरू सगोलमा रहँदाको अवस्थामा परिवारको संयुक्त श्रमले जोती कमाई आएकोमा भूमिसम्बन्धी ऐन, २०२१ को दफा २(क) बमोजिम कि नं ४४ मा विपक्षीका ससुरा बली साह र कि नं. ४३ मा कान्छा बाजे नन्दु साह मोही भएकोमा मिति २०२३।११।४ मा कि.नं. ४४ को जग्गा कृष्णकुमारीबाट म पुनरावेदकको पिता राधा साह कानूले खरिद गरी कित्ताकाट हुँदा कि.नं. २३८ कायम भएको हो । उक्त कि.नं. २३८ को जग्गाको मोही विपक्षीको ससुरा बली साह र पति मगरू साहको समेत मृत्यु भइसकेको र विपक्षीले मोही नामसारी नगराएको तथा सगोलको अंशियार भएकोले प्रमाणसमेतको मूल्याङ्कन गरी कानूनबमोजिम भूमिसुधार कार्यालय पर्साबाट मोही लगत कट्टा हुने गरी मिति २०६८।१२।७ मा निर्णय भएको अवस्था हुँदा पुनरावेदन अदालत हेटौंडाबाट भएको फैसला एकासगोलको परिवार मोही हुँदैन भनी सर्वोच्च अदालतबाट प्रतिपादित सिद्धान्तसमेतको विपरीत हुँदा बदर गरिपाउँ भन्ने बेहोराको लक्ष्मी साह कानूको मिति २०६९।१२।१८ मा यस अदालतमा परेको पुनरावेदन पत्र ।
यसमा भूमिसुधार कार्यालय, पर्साबाट भएको मिति२०६८।१२।२१ को टिप्पणी आदेश बदर भएको अवस्थामा पुनरावेदकलाई प्रतिवादको मौका दिई पुनः निर्णयार्थ पठाउनु पर्नेमा मोहीयानी हक यथावत कायम गरिदिनु भनी परमादेशको आदेश जारी भएको पुनरावेदन अदालत हेटौंडाको मिति २०६९।८।१३ को आदेश फरक पर्नसक्ने देखिँदा अ.बं. २०२ नं. बमोजिम विपक्षीलाई झिकाई नियमानुसार पेस गर्नु भन्ने मिति २०७३।५।२६ को यस अदालतको
आदेश ।
नियमबमोजिम दैनिक पेसी सूचीमा चढी निर्णयार्थ यस इजलाससमक्ष पेस हुन आएको प्रस्तुत मुद्दामा पुनरावेदन पत्रसहितको सम्पूर्ण मिसिल अध्ययन गरी प्रस्तुत मुद्दामा पुनरावेदन अदालत हेटौंडाबाट रिट जारी गर्ने गरी भएको मिति २०६९।८।१३ को आदेश मिलेको छ, छैन ? पुनरावेदकको पुनरावेदन जिकिर पुग्नसक्छ, सक्दैन ? सोही विषयमा निर्णय दिनुपर्ने देखिन आयो ।
२. निर्णयतर्फ विचार गर्दा कृष्णा कुमारीको नाउँमा सर्वे नापी दर्ता रहेको कि.नं. ४४ को ज.वि. १-१-० को दर्तावाला विधिवत् मोही म निवेदकको स्व.ससुरा बली साह हुनु भई वहाँले जोतभोग गरी मोहीको १ नं. लगत भरी ३ नं. प्रमाण पत्रसमेत प्राप्त गरी भोगचलन गर्दै आउनु भएको थियो । कि.नं. ४४ बाट कित्ताकाट भई विपक्षी लक्ष्मी साहको नाउँमा कायम भएको कि.नं. २३८ को ०-१०-० जग्गा म निवेदकका पतिले मोहीको हैसियतले जोतभोग गर्ने र मोही हकसमेत मेरा पतिले नै नामसारी गराउने सहमति भएकोमा सुनुवाइको मौका नदिई भूमिसुधार कार्यालय पर्साबाट मिति २०६८।१२।२१ मा मोही लगत कट्टा गर्ने गरी भएको निर्णय प्राकृतिक न्यायको सिद्धान्तविपरीत हुँदा उक्त निर्णय बदर गरी मोहीयानी हक यथावत् राख्नु भनी विपक्षीहरूका नाउँमा उत्प्रेषणलगायत परमादेशको आदेशद्वारा जारी गरिपाउँ भन्ने निवेदन दाबी रहेको देखियो ।
३. सुनर साह, हरि साह, बलि साह र नन्दु साह सगोलमा रहँदाको अवस्थामा मिति २०२३।११।४ मा कृष्णकुमारीबाट खरिद गरेको दाबीको जग्गाको मोही एकासगोलको अंशियार विपक्षीको ससुरा बलि साह भएको र एकासगोल अंशियार मोही हुन नसक्ने हुँदा प्रमाणको मूल्याङ्कन गरी मोही लगत कट्टा भएकोले रिट निवेदन खारेज गरिपाउँ भन्ने लिखित जवाफ रहेको प्रस्तुत मुद्दामा निवेदन मागबमोजिम उत्प्रेषणलगायत परमादेशको आदेश जारी हुने ठहर्याएको पुनरावेदन अदालत हेटौंडाको आदेशउपर विपक्षी लक्ष्मी साह कानूको चित्त नबुझी प्रस्तुत पुनरावेदन पर्न आएको रहेछ ।
४. पुनरावेदन पत्रमा प्रस्तुत मुद्दामा विवादित कि नं २३८ को मोही विपक्षी रामज्योती कनूईनका सुसुरा बली साह एकासगोलको अंशियार भएको र एकासगोलको परिवार मोही हुँदैन भनी सर्वोच्च अदालतबाट प्रतिपादित सिद्धान्तसमेतको विपरीत हुँदा बदर गरिपाउँ भनी मुख्य जिकिर लिएको देखिन्छ ।
५. पुनरावेदन पत्रको बेहोराबाट नक्छेद साह कानूको ४ छोरा सुनर साह, हरि साह, बलि साह र नन्दु साह भएकोमा हरि साहको छोरा राधा साह र राधा साहको छोरा यी पुनरावेदक लक्ष्मी साह कानू र प्रत्यर्थी रामज्योती कनूईन बली साहका छोरा मगर साहकी पत्नी हुन् भन्ने देखिन्छ । कृष्णकुमारीका नाउँमा दर्ता रहेको साबिक कि.नं ४४ को मोही प्रत्यर्थी / रिट निवेदकका ससुरा बली साह भएको र निजले मोहीयानी हकको प्रमाण पत्रसमेत प्राप्त गरेको कुरामा विवाद देखिँदैन ।
६. मिसिल संलग्न भूमिसुधार कार्यालय, पर्साको मिति २०६८।१२।२१ को टिप्पणी आदेशको प्रतिलिपिबाट कृष्णकुमारीका नाउँमा दर्ता रहेको साबिक कि.नं ४४ बाट कित्ताकाट गरी कि.नं २३८ यी पुनरावेदकका पिता राधा साह कानूले मिति २०२३।११।०४ खरिद गरी लिएको र उक्त जग्गाको मोही बली साह नै रहेको भन्ने तथ्य यी पुनरावेदकले लिखित जवाफमा समेत स्वीकार गरेको देखियो ।
७. पुनरावेदकका पिता राधा साह कानूले कि.नं २३८ को जग्गा खरिद गरेपछि यी पुनरावेदकले उक्त जग्गाको मोही सगोलको अंशियार भएकोले मोही लगत कट्टा गरिपाउँ भनी मिति २०६८।१२।७ मा भूमिसुधार कार्यालय, पर्सामा निवेदन दिएको र सो निवेदनको आधारमा मिति २०६८।१२।२१ मा मोही महलमा रहेको बली साहको नामको मोही लगत कट्टा गर्ने निर्णय गरेको देखिन्छ । यसरी कि नं २३८ को मोही बली साहको नाउँको मोही लगत कट्टा गर्ने निर्णय गर्नुअघि भूमिसुधार कार्यालयले मोही बली साहका हक खाने छोरा बुहारीलाई सुनुवाइको मौका दिएकोसमेत देखिँदैन ।
८. कुनै जग्गाको जग्गाधनीले सो जग्गाको मोही लगत कट्टा गरिपाउँ भनी दिएको निवेदनमा निर्णय गर्ने अधिकार प्राप्त निकाय वा अधिकारीले निर्णय गर्नुपूर्व सो जग्गाको मोही वा निजको हकवालालाई सुनुवाइ र प्रतिवाद गर्ने मौका दिई दुवै पक्षका कुरा सुनी निर्णय गर्नुपर्दछ । मोही वा निजको हकवालालाई सुनुवाइको मौका नदिई केबल जग्गाधनीको निवेदनको आधारमा मात्र एक पक्षीय रूपमा मोही लगत कट्टा हुने गरी भूमिसुधार कार्यालयले गरेको निर्णयबाट मोहीको मोहीयानी हकमा प्रतिकूल असर पर्ने हुँदा त्यस्तो निर्णय प्राकृतिक न्यायको सिद्धान्तविपरीत भई बदरभागी हुन्छ ।
९. प्रस्तुत मुद्दामा बली साहको हक खाने छोरा बुहारी रिट निवेदिकालगायतका हकवालालाई नबुझी निजहरूलाई सुनुवाइको मौका नदिई बली साहको नामको मोही लगत कट्टा गर्ने गरी भूमिसुधार कार्यालय, पर्साबाट भएको मिति २०६८।१२।२१ को निर्णय प्राकृतिक न्यायको सिद्धान्तविपरीत देखिन आएकोले पुनरावेदन अदालत हेटौंडाबाट उत्प्रेषण र परमादेशको आदेश जारी गर्ने गरी भएको फैसलालाई अन्यथा भन्न मिल्ने नदेखिँदा पुनरावेदकको पुनरावेदन जिकिरसँग सहमत हुन सकिएन ।
१०. अतः माथि विवेचित तथ्य, आधार र प्रमाणबाट पुनरावेदन अदालत हेटौंडाबाट मिति २०६९।८।१३ मा भएको आदेश मिलेको देखिँदा सदर हुने ठहर्छ । पुनरावेदक लक्ष्मी साह कानूको पुनरावेदन जिकिर पुग्न सक्दैन । प्रस्तुत मुद्दाको दायरीको लगत कट्टा गरी मिसिल नियमानुसार गरी बुझाई दिनू ।
उक्त रायमा सहमत छु ।
न्या. तेजबहादुर के.सी.
इजलास अधिकृतः भगवती शर्मा ढुङ्गाना
इति संवत् २०७४ साल फागुन ३० गते रोज ४ शुभम् ।