निर्णय नं. ८५९६ - उत्प्रेषण परमादेश
ने.का.प. २०६८, अङ्क ४, निर्णय नं. ८५९६
सर्वोच्च अदालत, संयुक्त इजलास
माननीय न्यायाधीश श्री रामकुमार प्रसाद शाह
माननीय न्यायाधीश श्री बैद्यनाथ उपाध्याय
२०६७–WO– १३६१
आदेश मितिः २०६८।३।१५।५
विषयः उत्प्रेषण परमादेश ।
निवेदकः नुवाकोट जिल्ला, थान्सिङ्ग गा.वि.स. वडा नं ७ वस्ने विनोदप्रसाद पाठक समेत
विरुद्ध
विपक्षीः नुवाकोट जिल्ला, थान्सिङ्ग गा.वि.स. वडा नं २ स्थित महेन्द्र उच्च मा.वि.समेत
§ विद्यालयको सञ्चालन रेखदेख र व्यवस्थापनको लागि प्रचलित कानूनबमोजिम विद्यालय व्यवस्थापन समितिको गठन गर्नुपर्ने हुँदा कानूनको उचित प्रक्रिया पूरा नगरी वा कानूनद्वारा निर्धारित योग्यता तथा शर्तको परिपालन नगरी गठन गरिएको विद्यालय व्यवस्थापन समितिले वैधता पाउन नसक्ने ।
§ अवैधानिक रुपमा गठन भएको वा तोकिएबमोजिम योग्यता नभएको विद्यालय व्यवस्थापन समितिले गर्ने कार्य अधिकारविहीन हुन जाने ।
(प्रकरण नं.७)
निवेदकका तर्फबाट विद्वान अधिवक्ता रामप्रसाद आचार्य
विपक्षी तर्फबाटः विद्वान उपन्यायाधिवक्ता रमेश शर्मा पौडेल, विद्वान अधिवक्ता विष्णुबहादुर गुरुङ्ग
अवलम्बित नजीरः
सम्बद्ध कानूनः
§ शिक्षा ऐन, २०२८ को दफा १२(१)(ख)
§ शिक्षा नियमावली, २०५९ को नियम २३ (१), (३), २९(ग)
आदेश
न्या.रामकुमार प्रसाद शाहः नेपालको अन्तरिम संविधान, २०६३ को धारा ३२ र १०७(२) ले यसै अदालतको क्षेत्राधिकारभित्र पर्ने प्रस्तुत रिट निवेदकको संक्षिप्त तथ्य र आदेश यस प्रकार छः –
विपक्षीमध्येको महेन्द्र उच्च मा.वि.२०१५ सालमा मिडिल स्कूल (नि.मा.वि) को रुपमा स्थापित भई २०४० सालमा मा.वि.र २०६३ सालमा उच्च मा.वि.को स्वीकृति लिई सञ्चालन भइरहेको सामुदायिक विद्यालय हो । विद्यार्थी संख्याको आधारमा हाल यस विद्यालयमा झण्डै ५४७ जना अभिभावकहरू रहेका छन् ।
सामुदायिक विद्यालयको सञ्चालन, रेखदेख, निरीक्षण एव व्यवस्थापनलगायतका कार्यहरू गर्न शिक्षा ऐन तथा शिक्षा नियमावलीले एक विद्यालय व्यवस्थापन समितिको व्यवस्था गरेको र त्यस प्रकारको व्यवस्थापन समितिका अध्यक्ष तथा सदस्यहरू अभिभावकहरू मध्येबाट छनौट गरिने र छनौटको प्रक्रियामा समेत सोही ऐन तथा नियमावलीमा स्पष्ट व्यवस्था भएकोमा विपक्षी उच्च मा.वि.को व्यवस्थापन समिति गठन गर्ने भनी मिति २०६७।२।२९ गते आयोजना गरिएको अभिभावकहरूको भेलामा शिक्षा ऐन तथा नियमावलीमा सो सम्बन्धमा रहेको व्यवस्थाविपरीत झण्डै ५४७ जना अभिभावकहरू रहेको विद्यालयको व्यवस्थापन समिति गठन गर्ने भेलामा उपस्थित १३२ जनामध्ये अभिभावकहरू जम्मा २५ जनाभन्दा बढी नरहेको र उपस्थित २५ जनामध्ये पनि निवेदकलगायतका केही अभिभावकलाई Y.C.L. ले नियन्त्रणमा लिई जवर्जस्ती रुपमा व्यवस्थापन समिति गठन गरेकोमा कानूनविपरीत जवर्जस्ती रुपमा गठन गरिएको त्यस प्रकारको अवैधानिक समितिलाई खारेज गरी शिक्षा ऐन, नियमावलीअनुसारको प्रक्रिया पुर्याई विद्यालय व्यवस्थापन समिति गठन गरियोस् भनी हामी निवेदकलगायतका अभिभावकहरूले जिल्ला शिक्षा कार्यालय नुवाकोटमा मिति २०६७।२।३० मा निवेदन दिएकोमा हालसम्म पनि उक्त निवेदनउपर कुनै कारवाही नगरी आलटाल गर्दै आएको छ ।
झण्डै ५४७ जना अभिभावक रहेको विद्यालयको व्यवस्थापन समिति गठन गर्दा गैरअभिभावकलाई उपस्थित गराएको र २५ जना जति मात्र अभिभावक उपस्थित रहेकोमा आफूसँग असहमति जनाउने अभिभावकलाई नियन्त्रणमा लिई आफ्नो विचारसँग सहमति जनाउने व्यक्तिहरूलाई मात्र समितिमा राख्ने गरी निर्णय भएको र उपस्थित अभिभावकहरू मध्येका शिक्षा नियमावली, २०५९ ले निर्दिष्ट गरेको शैक्षिक योग्यताभन्दा पनि माथिल्लो तहसम्मको शैक्षिक योग्यता रहेको अभिभावकको उपस्थित रहँदा रहँदै तोकिएको एस.एल.सी. शैक्षिक योग्यता नै नरहेको व्यक्ति धनेन्द्रबहादुर थापालाई अध्यक्षमा चयन गर्ने गरी भएको निर्णय शिक्षा नियमावलीको नियम २९(ग) विपरीत रहेको छ ।
शिक्षा ऐन, २०२८ को दफा १२(१)(ख) मुताबिक अभिभावकहरूले आफूहरू मध्येबाट एकजना महिला सदस्य छानी पठाउन सक्ने व्यवस्था रहेकोमा अभिभावक नै नरहेकी सुश्री रेखा भण्डारीलाई महिला सदस्य भनी गरिएको निर्णय उक्त कानूनी प्रावधानविपरीत रहेको छ ।
सामुदायिक विद्यालयको व्यवस्थापन समितिको अध्यक्ष र सदस्यहरू छान्ने सम्बन्धमा विद्यालय निरीक्षक समेत रहने गरी तीन सदस्यीय छनौट सहयोग समिति गठन गर्नुपर्ने व्यवस्था शिक्षा नियमावलीको नियम २३ को उपनियम (३) मा रहेको र उक्त व्यवस्थापन समिति गठन प्रयोजनार्थ छनौट समिति गठन गर्दा विद्यालय निरीक्षकको नामसम्म उल्लेख गरी उपस्थित नगराइएबाट गठन गरिएको भनिएको छनौट समिति नै उक्त कानूनी व्यवस्थाको विपरीत छ । स्रोत व्यक्तिलाई छनौट समितिमा राख्ने कानूनी व्यवस्था नरहेबाट त्यसप्रकारको छनौट समितिद्वारा गठन गरिएको भनिएको व्यवस्थापन समितिले वैधानिकता पाउन सक्ने अवस्था एकातर्फ छैन भने अर्कोतर्फ सो छनौट समितिले अध्यक्ष र सदस्यहरू छनौट सम्बन्धमा कुनै पनि कार्यविधि नबनाएको, निर्वाचनको कार्यक्रम प्रकाशित नगरेको एवं सर्वसम्मत निर्णय पनि नभएको परिप्रेक्ष्यमा समिति गठन गर्ने कार्य नियम २३(३) को विपरीत रहेको छ ।
विद्यालय व्यवस्थापन समिति गठन प्रयोजनका लागि कम्तिमा ७ दिनको सूचना दिई अभिभावकको भेला गराउनु पर्ने नियम २३(१) मा व्यवस्था रहेकोमा सोबमोजिम सूचना नदिई २०६७।२।२६ गते सूचना टाँस गरी २०६७।२।२९ मा अभिभावकको भेला बोलाई व्यवस्थापन समिति गठन गरिएकोले सो समिति गठन गर्ने कार्य उक्त नियमविपरीत छ । यसरी शिक्षा ऐन तथा नियमावलीले निर्दिष्ट गरेमुताबिक अभिभावकहरूको भेला बोलाई अभिभावकहरू मध्येबाटै कानूनी प्रक्रिया पूरा गरी योग्यता पुगेका व्यक्तिलाई अध्यक्ष र सदस्यमा छनौट गर्नुपर्नेमा कानूनले निर्दिष्ट गरेको कुनै पनि प्रक्रियामा सहभागी हुन नदिई उपस्थित गैरअभिभावक समेतका व्यक्तिले नियन्त्रणमा लिई जवर्जस्ती रुपमा व्यवस्थापन समिति गठन गरे गराएको र विपक्षीहरूको त्यसप्रकारको कार्यले निवेदकलाई नेपालको अन्तरिम संविधान, २०६३ को धारा १२(१), (२), (३) (क), (ङ), (च) र धारा १३(१) तथा शिक्षा ऐन, २०२८ को दफा १२(१) शिक्षा नियमावली, २०५९ को नियम २३(१) र नियम २९(ग) समेतद्वारा प्रदत्त हक हनन् भएको र ती हक प्रचलन गराउने अन्य वैकल्पिक एवं प्रभावकारी उपचारको अभावमा नेपालको अन्तरिम संविधान, २०६३ को धारा ३२ र १०७(२) बमोजिम प्रस्तुत रिट निवेदन लिई सम्मानित अदालत समक्ष उपस्थित भएका छौ ।
अतः कानूनविपरीत जवर्जस्तीसँग विपक्षीहरूद्वारा गरेगराएको मिति २०६७।२।२९ को महेन्द्र उच्च मा.वि.को व्यवस्थापन समिति गठनसम्बन्धी निर्णय उत्प्रेषणको आदेशद्वारा बदर गरी पुनः अभिभावकको भेला बोलाई कानूनबमोजिम व्यवस्थापन समिति गठन गर्नु गराउनु भनी विपक्षी जिल्ला शिक्षा कार्यालय समेतको नाममा परमादेशको आदेशलगायत जो चाहिने उपयुक्त आदेश जारी गरिपाऊँ भन्ने रिट निवेदन माग दावी ।
विद्यालय व्यवस्थापन समिति गठन गर्ने क्रममा शिक्षा ऐन, २०२८ र शिक्षा नियमावली, २०५९ ले निर्दिष्ट गरेको कानूनी प्रावधानभित्र रही विद्यालय व्यवस्थापन समिति गठन गर्ने प्रयोजनार्थ मिति २०६७। २।१९ गते अभिभावक भेलाका लागि सबै अभिभावकलाई सूचना दिई विद्यालय प्राङ्गणमा दिनको १०:०० वजे निमन्त्रणा गरिएकोमा कुल अभिभावक संख्या ५४७ रहेकोमा सो दिन ३१ जना अभिभावक मात्र उपस्थित भएका थिए । यी ३१ जनामध्ये निवेदकमध्येका विष्णुप्रसाद पाठक समेत उपस्थित भई मिति २०६७।२।२९ गते पुनः सम्पूर्ण अभिभावकहरूलाई सूचना दिई विद्यालय व्यवस्थापन समिति गठन गर्ने गरी निर्णय भएको थियो । सोहीबमोजिम पत्र काटी २९ गतेको अभिभावक भेला गर्ने र सोको जानकारीसहित जिल्ला शिक्षा कार्यालय नुवाकोटका विद्यालय निरीक्षक समेतलाई निमन्त्रणा गरिएकोमा उपस्थित हुने वचन दिनु भएको थियो र सोहीबमोजिम निर्णय पुस्तिकामा वि.नि. नाम राखेका थियौ । हामीले छनौट समितिमा स्रोत व्यक्ति र एक जना शिक्षक माधवप्रसाद भण्डारी राखेका हौ । कारणवश विद्यालय निरीक्षक सो दिन उपस्थित हुन सक्नु भएन । अभिभावकहरू जति जम्मा भए त्यसैलाई आधार लिई सर्वसम्मत रुपमा विद्यालय व्यवस्थापन समिति गठन भएको हो तथा स्वयं निवेदकहरू पनि उपस्थित भई हस्ताक्षर गरेका थिए । एउटा विद्यालय जस्तो पवित्र विद्याको मन्दिरमा सामाजिक भावनाले ओतप्रोत भई शुद्ध शैक्षिक क्षेत्रमा सामाजिक कार्य गर्छु भनी उपस्थित भेलाबाट सर्वसम्मत गठित विद्यालय व्यवस्थापन समिति अध्यक्ष र अन्य सदस्यहरू प्रति आपत्ति जनाई राख्नुपर्ने होइन । कानूनी प्रक्रियागत रुपमा नै गठन भएको समिति भएकोले निवेदकहरूले पूर्वाग्रही भई दिएको निवेदन खारेज गरिपाऊँ भन्ने विपक्षी विश्वप्रसाद अधिकारीको लिखित जवाफ ।
महेन्द्र उच्च मा.वि. थान्सिङ्ग नुवाकोटको विद्यालय व्यवस्थापन समिति गठन गर्नुपर्ने भनी जानकारी आएकोमा म मिति २०६७।२।२९ गतेका दिन सो विद्यालय पुगेको थिएँ । अन्य विद्यालयहरूमा पनि व्यवस्थापन समितिको छनौट समितिमा राख्ने र सो छनौट समितिको गठन गरिएको व्यवस्थापन समिति बारे जानकारी दिई वैधताप्राप्त गरी ती समितिहरूले कार्य गरी रहेको व्यहोरा अवगत गराउन चाहन्छु । वास्तवमा भौगोलिक विकटता र त्यो समाजको वस्तुस्थिति तथा मेनपावरको अभावलाई दृष्टिगत गरी हामी स्रोतव्यक्तिमार्फत् गरिएका कामकाजलाई वैधता जि.शि.का.ले दिएको छ । सो दिन अभिभावकहरूको भेलाबाट सर्वसम्मत रुपमा विद्यालयको व्यवस्थापन समिति गठन भएकोले समितिप्रति आपत्ति जनाई रहनुपर्ने कुनै कारण छैन । निवेदकको रिट खारेजभागी छ खारेज गरिपाऊँ भन्ने विपक्षी महेश्वर पाण्डेको लिखित जवाफ ।
महेन्द्र उच्च मा.वि थान्सिङ्ग नुवाकोटको विद्यालय व्यवस्थापन समिति गठन गर्नुपर्ने भनी विद्यालयबाट मिति २०६७।२।११ गतेका दिन प्रेषित भएको पत्रबमोजिम मिति २०६७।२।१९ गतेका दिन विद्यालयमा गएका र सो दिन जम्मा ३२ जना मात्र उपस्थित देखिएकोले माइन्यूट गरी अर्को १० दिनपश्चात् पुनः सार्वजनिक सूचना दिई अभिभावक भेला मिति २०६७।२।२९ गते गर्ने गरी निर्णय भएको थियो । मिति २०६७।२।२९ गते दिनको १२ वजेसम्ममा १३२ जना अभिभावकहरू भेला भएकोले विद्यालय निरीक्षक धु्रवदेव गुरुङ्गले फोनमार्फत् नै विद्यालय प्र.अ.लाई कार्यक्रम गरे हुन्छ, तपाईहरूले गरेको निर्णयमा मेरो सहमति छ भनी आश्वासन दिएको र जि.शि.का.का प्रतिनिधि स्रोतव्यक्तिको रुपमा श्री महेश्वर पाण्डेको उपस्थिति भइसकेकोले विद्यालय व्यवस्थापन छनौट समितिले अभिभावकहरूलाई अध्यक्ष र ३ सदस्यसहित गरी ४ जना अभिभावकहरू छान्ने जिम्मा लगाइयो । जसअन्तर्गत सर्वसम्मत रुपमा क्रमशः अध्यक्षमा धनेन्द्रबहादुर थापा, सदस्यहरू दिनेश पाण्डे, विष्णुप्रताप पाठक र एक जना महिला, प्रतिनिधिमा रेखा भण्डारी चयन भयो । सोहीअनुसार व्यवस्थापन समितिको घोषणा समेत छनौट समितिले गरेको हो ।
निवेदकहरू दुवै जना सहभागी भई निर्णयमा हस्ताक्षर गरेका, निवेदनमा उल्लेख गरेबमोजिम भएको नभए आपत्ति जनाउनु पर्ने तथा निर्णय पुस्तिकामा हाम्रो असहमति छ भनी नोटअफ डिसेन्ट लेख्नुपर्ने हो । विद्यालय व्यवस्थापन समितिको अध्यक्ष हुन शिक्षा नियमावली, २०५९ को नियम २९(ग) मा शैक्षिक योग्यता निर्धारण गरेको छ । तथापि सोही नियम २९(ग) मा नै यस्तो योग्यता प्राप्त व्यक्ति नभएमा सोभन्दा कम शैक्षिक योग्यता भएको व्यक्ति पनि अध्यक्ष हुन सक्ने छ भनी उल्लेख गरिएको छ । भेला भएका अभिभावकहरू मध्ये कतिपय धेरै पढे लेखेका थिए तर व्यवस्थापन समितिमा बसी सेवा गर्न र समय दिन अनिच्छुक भएकोले नै मलाई अध्यक्ष हुन सिफारिश गरेको र सो सिफारिशलाई सर्वसम्मत रुपमा अभिभावक भेलाले अनुमोदन गरेको हो । महिला प्रतिनिधिको हकमा १३२ जनामा १ जना मात्र महिला उपस्थित भएको र सो भेलाले नै सर्वसम्मत चयन गरेको हुँदा विवाद रहने विषय नै रहेन । तसर्थ विपक्षीहरूले दावी गरेको निवेदन आफैमा खारेजभागी भएकोले खारेज गरिपाऊँ भन्ने विपक्षी धनेन्द्रबहादुर थापा समेतको लिखित जवाफ ।
रिट निवेदकसहित अभिभावकहरूको विद्यालयमा रहेको दस्तखत नमूनासहितको विवरण माग गरिएको, सम्बन्धित क्षेत्रको विद्यालय निरीक्षक वि.व्य.स. गठन प्रक्रियाको पदेन सदस्य हुनेमा निज उक्त गठन प्रक्रियामा संलग्न भएको नदेखिएकाले सो सम्बन्धमा वि.नि.श्री धु्रवदेव गुरुङ्गबाट प्रतिवेदन पेश नहुँदै सम्मानित अदालतमा विपक्षीहरूबाट रिट निवेदन दिइसकेको हुँदा विपक्षीहरूले दिनु भएको रिट निवेदनमा नियमानुसार हुन अनुरोध छ भनी विपक्षी जिल्ला शिक्षा कार्यालय समेतको तर्फबाट जिल्ला शिक्षा अधिकारी दिव्यकला श्रेष्ठको लिखित जवाफ ।
नियमबमोजिम दैनिक पेसी सूचीमा चढी पेश हुन आएको प्रस्तुत रिट निवेदनसहितको मिसिल अध्ययन गरी निवेदकका तर्फबाट विद्वान अधिवक्ता रामप्रसाद आचार्यले विपक्षीहरूद्वारा शिक्षा ऐन, २०२८ र शिक्षा नियमावली, २०५९ बमोजिमको प्रक्रिया नपुर्याई र सो ऐन नियमावलीबमोजिम तोकिएको योग्यता समेत नभएका व्यक्तिहरूलाई एकपक्षीय रुपमा सीमित अभिभावकहरूको भेलाबाट महेन्द्र उच्च मा.वि. थान्सिङ्ग नुवाकोटको विद्यालय व्यवस्थापन समिति गठन गरेको र सोलाई बदर गर्ने अन्य वैकल्पिक एवं प्रभावकारी उपचार नभएको हुँदा विपक्षीहरूको उक्त गैरकानूनी कार्य उत्प्रेषणको आदेशद्वारा बदर गरी पुनः अभिभावकहरूको भेला गरी शिक्षा ऐन, नियमावलीले तोकेको प्रक्रिया पुर्याई विद्यालय व्यवस्थापन समिति गठन गर्नु भनी विपक्षीहरूका नाममा परमादेश समेत जारी गरिपाऊँ भनी र विपक्षी जिल्ला शिक्षा कार्यालयका तर्फबाट विद्वान उपन्यायाधिवक्ता रमेश शर्मा पौडेलले विद्यालय व्यवस्थापन समितिको गठनउपर जिल्ला शिक्षा कार्यालयमा निवेदकहरूले सो बदर गर्न उजूरी गरेपछि कारवाहीको प्रक्रिया चलिरहेको अवस्थामा निर्णयको प्रतिक्षा नै नगरी यस अदालतको असाधारण अधिकारक्षेत्रमा प्रवेश गरेको र जिल्ला शिक्षा कार्यालयको के कस्तो कामकारवाहीबाट निवेदकहरूको के कुन संवैधानिक एवं कानूनी हक हनन् भएको हो निवेदनमा स्पष्ट नखुलेकाले रिट निवेदन खारेज गरिपाऊँ भनी बहस गर्नुभयो । त्यसैगरी विपक्षी धनेन्द्रबहादुर थापा समेतका तर्फबाट विद्वान अधिवक्ता विष्णुबहादुर गुरुङ्गले महेन्द्र उच्च मा.वि.को विद्यालय व्यवस्थापन समितिको गठन शिक्षा ऐन, नियमावलीको प्रक्रिया पुर्याई गठन गरिएको हो । मिति २०६७।२।१९ गते विद्यालय व्यवस्थापन समिति गठन गर्न अभिभावक भेला गराइएकोमा सो दिन न्यून उपस्थिति भएकोले मिति २०६७।२।२९ मा अभिभावकको भेला गरी विद्यालय व्यवस्थापन समिति गठन गर्ने सहमति भएअनुसार उक्त दिन भेला भएका १३२ जना अभिभावकहरूको सर्वसहमतिले उपस्थित एकमात्र महिला रेखा भण्डारीलाई समितिमा राखी विद्यालय व्यवस्थापन समिति गठन भएको र त्यसमा यी निवेदकहरू समेतले दस्तखत गरेको हुँदा औचित्यहीन रिट निवेदन खारेज गरिपाऊँ भनी बहस गर्नुभयो ।
माथि उल्लिखित विद्वान कानून व्यवसायीहरूले गर्नु भएको बहस समेत सुनी निवेदकको मागबमोजिमको आदेश जारी हुनुपर्ने हो, होइन ? सो सम्बन्धमा निर्णय दिनुपर्ने देखिन आयो ।
निवेदकहरूले महेन्द्र उच्च मा.वि. थान्सिङ्ग नुवाकोटमा मिति २०६७।२।२९ मा विपक्षीहरूद्वारा गठन गरिएको विद्यालय व्यवस्थापन समिति शिक्षा ऐन, २०२८ को दफा १२(१) (ख) र शिक्षा नियमावली, २०५९ को नियम २३(१) र (३) तथा नियम २९(ग) को विपरीत शैक्षिक योग्यता नपुगेको व्यक्तिलाई अध्यक्ष र अभिभावक नै नभएको महिलालाई सदस्य भनी मनोनित गरेको हुँदा सो विद्यालय व्यवस्थापन समिति गठन गर्ने गरी गरेको निर्णय उत्प्रेषणको आदेशद्वारा बदर गरी पुनः अभिभावकहरूको भेला गराई शिक्षा ऐन, नियमावलीले तोकी दिएको प्रक्रिया पुर्याई योग्यता पुगेका व्यक्तिहरूलाई राखी विद्यालय व्यवस्थापन समिति गठन गर्नु भनी विपक्षीहरूका नाममा परमादेश समेत जारी गरिपाऊँ भनी माग दावी लिएको पाइन्छ । शिक्षा ऐन, नियमावलीले तोकिएको प्रक्रिया पुर्याई सर्वसहमतिले विद्यालय व्यवस्थापन समितिको गठन गरिएको र त्यसमा निवेदकहरू स्वयम्ले दस्तखत गरेको हुँदा रिट निवेदन खारेज गरिपाऊँ भन्ने विपक्षीहरूको लिखित जवाफ देखिन्छ ।
२. निर्णयतर्फ विचार गर्दा महेन्द्र उच्च मा.वि.थान्सिङ्ग नुवाकोट सामुदायिक विद्यालय भएको र मिति २०६७।२।२९ मा गठन गरिएको विद्यालय व्यवस्थापन समिति शिक्षा ऐन, २०२८ र शिक्षा नियमावली, २०५९ बमोजिम गठन नगरिएको भन्ने निवेदकहरूको दावी छ भने सो ऐन, नियमावलीबमोजिम नै व्यवस्थापन समिति गठन गरिएको भन्ने विपक्षीहरूको कथन रहेको पाइन्छ । सामुदायिक विद्यालयको विद्यालय व्यवस्थापन समितिको गठन सम्बन्धमा शिक्षा ऐन, २०२८ तथा शिक्षा नियमावली, २०५९ मा कानूनी व्यवस्था रहेको पाइन्छ । शिक्षा ऐन, २०२८ को दफा १२ को उपदफा (१) मा “सामुदायिक विद्यालयको सञ्चालन रेखदेख र व्यवस्थापन गर्नको लागि प्रत्येक विद्यालयमा देहायका सदस्यहरू रहेको एक विद्यालय व्यवस्थापन समिति रहनेछ” भन्ने कानूनी व्यवस्था रहेको र देहाय (क) मा “अभिभावकहरूले आफूमध्येबाट छानी पठाएको एकजना अध्यक्ष” र (ख) मा “अभिभावकहरूले आफूहरू मध्येबाट छानी पठाएको एकजना महिलासहित तीन जना सदस्य” रहने व्यवस्था गरिएको पाइन्छ । त्यसै गरी शिक्षा नियमावली, २०५९ को नियम २३ को उपनियम (१) मा “प्रधानाध्यापकले ऐनको दफा १२ को खण्ड (क) र (ख) बमोजिम सामुदायिक विद्यालयको व्यवस्थापन समितिको अध्यक्ष र सदस्यहरू छनौट गर्ने प्रयोजनका लागि शैक्षिकसत्र शुरु भएको तीस दिनभित्र कम्तीमा सात दिनको सूचना दिई अभिभावकको भेला गराइनु पर्नेछ” भनी र नियम २३ को उपनियम (३) मा “अध्यक्ष र सदस्यहरू छान्ने सम्बन्धमा अभिभावकहरूलाई सहयोग गर्नका लागि प्रधानाध्यापकले आफ्नो संयोजकत्वमा निरीक्षक र अन्य विद्यालयको एक जना शिक्षक रहने गरी तीन सदस्यीय छनौट सहयोग समिति गठन गर्नेछ र सो समितिले तोकेको कार्यविधिअनुसार अभिभावकहरूले अध्यक्ष र सदस्यको छनौट गर्नु पर्नेछ” भन्ने कानूनी व्यवस्था गरिएको पाइन्छ । त्यसैगरी नियम २९ मा देहायका व्यक्ति व्यवस्थापन समितिको अध्यक्ष र सदस्य हुन सक्ने छैन भनिएको र देहाय (ग) मा “प्राथमिक विद्यालयको व्यवस्थापन समितिको अध्यक्ष हुनको लागि सामान्य लेखपढ गर्न नजान्ने, निम्न माध्यमिक विद्यालयको व्यवस्थापन समितिको अध्यक्ष हुनको लागि कम्तीमा आठ कक्षा उत्तीर्ण नगरेको र माध्यमिक विद्यालयको व्यवस्थापन समितिको अध्यक्ष हुनको लागि कम्तीमा एस.एल.सी वा सो सरहको परीक्षा उत्तीर्ण नगरेको, तर निम्न माध्यमिक विद्यालय र माध्यमिक विद्यालयको व्यवस्थापन समितिको अध्यक्ष हुनको लागि त्यस्तो शैक्षिक योग्यता भएको व्यक्ति नभएमा सोभन्दा कम शैक्षिक योग्यता भएको व्यक्ति पनि अध्यक्ष हुन सक्नेछ” भन्ने कानूनी व्यवस्था भएको पाइन्छ ।
३. सो कानूनी व्यवस्थाबमोजिम माध्यमिक विद्यालयको व्यवस्थापन समितिको अध्यक्ष हुने व्यक्ति एस.एल.सी. परीक्षा उत्तीर्ण भएको हुनुपर्ने अनिवार्य रहेको तर सो योग्यता भएको अभिभावक नभएमा मात्र घटी योग्यता भएको व्यक्ति पनि अध्यक्ष हुनसक्ने हुन्छ ।
४. महेन्द्र उच्च मा.वि. थान्सिङ्ग नुवाकोटमा मिति २०६७।२।२९ मा गठन गरिएको विद्यालय व्यवस्थापन समितिका पदाधिकारीहरू मध्ये धनेन्द्रबहादुर थापा अध्यक्ष र रेखा भण्डारी सदस्यको रुपमा छानिएका र निजहरूको शिक्षा ऐन नियमावलीबमोजिम तोकिएको योग्यता नभएको र सोही ऐन, नियमावलीबमोजिम अभिभावक भेलाका लागि सूचना दिंदा पर्याप्त समय नदिएको समेत भनी निवेदकहरूले दावी लिएको पाइन्छ । विद्यालयको विद्यालय व्यवस्थापन समितिको अध्यक्षमा छानिएका धनेन्द्रबहादुर थापा अभिभावक नभएको भन्ने निवेदकहरूको दावी नभई निजमा माध्यमिक विद्यालयको व्यवस्थापन समितिको अध्यक्षमा हुनुपर्ने शैक्षिक योग्यता नभएको भन्ने निवेदकहरूको दावी देखिन्छ । शिक्षा नियमावली, २०५९ को नियम २९ को देहाय (ग) अनुसार माध्यमिक विद्यालयको व्यवस्थापन समितिको अध्यक्ष हुनको लागि कम्तीमा एस.एल.सीं वा सो सरहको परीक्षा उत्तीर्ण गरेको व्यक्ति हुनुपर्ने आवश्यक देखिन्छ । तर धनेन्द्र्रबहादुर थापाले एस.एल.सी. वा सो सरहको परीक्षा उत्तीर्ण नगरेको भन्ने निवेदकहरूको दावीलाई विपक्षीहरूले खण्डन गर्न तथा सोअनुरूपको प्रमाण पेश गर्न नसकेबाट उपर्युक्तबमोजिमको योग्यता निजमा नरहेको भन्नेमा विवाद देखिदैन । नियममा तोकिएबमोजिमको शैक्षिक योग्यता भएका अभिभावकहरू भेलामा उपस्थित हुन आएका भए पनि व्यवस्थापन समितिमा बस्न निजहरूले अनिच्छा व्यक्त गरेको हुँदा सर्वसहमतिले धनेन्द्रबहादुर थापालाई छानिएको भन्ने विपक्षीहरूको कथन छ । तर सो जिकीरलाई समर्थन गर्ने व्यहोरा निर्णय पुस्तिकामा जनाइएको नदेखिएको एकातिर छ भने सो जिकीरको आधारमा मात्र पनि सो कानूनी व्यवस्थालाई अमान्य गरी तोकिएको शैक्षिक योग्यता नभएको व्यक्तिलाई अध्यक्षमा छान्न मिल्ने हुदैन । अभिभावकहरूको भेलामा उक्त योग्यता भएको व्यक्ति रहेको भन्ने लिखित जवाफबाट देखिंदा नियम २९(ग) को प्रतिवन्धात्मक व्यवस्थाअनुसार निज धनेन्द्रबहादुर थापा अध्यक्षमा छानिएका हुन् भनी र तोकिएको योग्यता नभएको व्यक्तिलाई कानूनसंगत रुपमा छनौट भएको भनी मान्न मिल्ने अवस्था पनि रहेन ।
५. अब विद्यालयको व्यवस्थापन समितिको सदस्यमा छानिएकी रेखा भण्डारीका सम्बन्धमा विचार गर्दा विद्यालय व्यवस्थापन समिति गठन गर्दा शिक्षा ऐन, २०२८ को दफा १२ को उपदफा (१) को देहाय (ख) मा अभिभावकहरूले आफूहरू मध्येबाट छानी पठाएको एकजना महिलासहित तीन जना सदस्य रहने कानूनी व्यवस्था गरेको पाइन्छ । निवेदकहरूले महेन्द्र उच्च मा.वि.को व्यवस्थापन समितिमा छानिएकी रेखा भण्डारी अभिभावक नभएको भनी दावी लिएकोमा सोलाई विपक्षीहरूले खण्डन गर्न सकेको पाइदैन । विपक्षीहरूले अभिभावकहरूको भेलामा उपस्थित १३२ जनामा एकजना महिला रेखा भण्डारी मात्र महिला उपस्थित भएको हुँदा निजलाई सदस्यमा छानिएको भनी लिखित जवाफ दिएको पाइन्छ । तर रेखा भण्डारी अभिभावक भएको तथा कुन छात्र वा छात्राको निज अभिभावक रहेको भन्ने विपक्षीहरूको लिखित जवाफबाट देखिदैन । शिक्षा ऐन, २०२८ को उपर्युक्त दफा १२ को उपदफा (१) को देहाय (ख) अनुसार छानिएका सदस्यहरू अभिभावकमध्येकै हुनुपर्ने अनिवार्यता गरेको हुँदा व्यवस्थापन समितिको महिला सदस्यमा छानिएकी रेखा भण्डारी अभिभावक रहेको नदेखिँदा निजमा कानूनले तोकेको योग्यता रहे भएको देखिएन ।
६. त्यसै गरी शिक्षा नियमावली, २०५९ को नियम २३ अनुसार ऐनको दफा १२ को उपदफा (१) को खण्ड (क) र (ख) बमोजिम सामुदायिक विद्यालयको व्यवस्थापन समितिको अध्यक्ष तथा सदस्य छनौट गर्ने प्रयोजनका लागि प्रधानाध्यापकले शैक्षिक सत्र शुरु भएको तीस दिनभित्र कम्तीमा सात दिनको सूचना दिई अभिभावकको भेला गराउनु पर्ने कानूनी व्यवस्था देखिन्छ । तर महेन्द्र उच्च माध्यमिक विद्यालयको व्यवस्थापन समितिको अध्यक्ष तथा सदस्य छनौट गर्न सो विद्यालयका प्रधानाध्यापकले मिति २०६७।२।२६ मा सूचना प्रकाशित गरी मिति २०६७।२।२९ मा अभिभावकहरूको भेला गराई व्यवस्थापन समितिका अध्यक्ष र सदस्यहरूको छनौट गरेको देखिन्छ । यसरी नियमावलीले तोकिदिएको समयावधि अर्थात् सात दिनको सूचना अभिभावकहरूलाई नदिई मिति २०६७।२।२६ मा सूचना प्रकाशित गरी अपरिपक्व अवस्थामा मिति २०६७।२।२९ मा सीमित अभिभावकहरूको भेला गराई विद्यालय व्यवस्थापन समितिको अध्यक्ष र सदस्य छनौट गरेको देखिएको छ । त्यस्तै नियम २३ को उपनियम (३) मा व्यवस्थापन समितिको अध्यक्ष र सदस्यहरू छान्ने सम्बन्धमा अभिभावकहरूलाई सहयोग गर्नका लागि प्रधानाध्यापकले आफ्नो संयोजकत्वमा निरीक्षक र अन्य विद्यालयको एकजना शिक्षक रहने गरी तीन सदस्यीय छनौट सहयोग समिति गठन गर्नुपर्ने व्यवस्था गरेकोमा महेन्द्र उच्च मा.वि.को व्यवस्थापन समितिको अध्यक्ष र सदस्यमा छनौट गर्ने मिति २०६७।२।२९ को सहयोग समितिमा सो विद्यालयका निरीक्षक उपस्थित रहे भएको पाइदैन । यसरी शिक्षा ऐन, २०२८ र शिक्षा नियमावली, २०५९ ले तोकिएको प्रक्रिया र कार्यविधि पूरा नगरी ऐन नियमले तोकेको योग्यतासमेत नभएका व्यक्तिहरूलाई मिति २०६७।२।२९ मा महेन्द्र उच्च मा.वि. थान्सिङ्ग नुवाकोटको विद्यालयको व्यवस्थापन समितिको अध्यक्ष र सदस्यमा छनौट गरेको पाइएको हुँदा त्यस्तो गैरकानूनी रुपमा गरिएको छनोट कार्यले मान्यता पाउने देखिएन ।
७. विद्यालयको सञ्चालन रेखदेख र व्यवस्थापनको लागि प्रचलित कानूनबमोजिम विद्यालय व्यवस्थापन समितिको गठन गर्नुपर्ने हुँदा कानूनको उचित प्रक्रिया पूरा नगरी वा कानूनद्वारा निर्धारित योग्यता तथा शर्तको परिपालन नगरी गठन गरिएको विद्यालय व्यवस्थापन समितिले वैधता पाउन नसक्ने हुन्छ । अवैधानिक रुपमा गठन भएको वा तोकिएबमोजिम योग्यता नभएको विद्यालय व्यवस्थापन समितिले गर्ने कार्य अधिकारविहीन समेत हुन जाने हुन्छ ।
८. माथि गरिएको विवेचनाबाट महेन्द्र उच्च मा.वि. थान्सिङ्ग, नुवाकोटको विद्यालय व्यवस्थापन समितिमा मिति २०६७।२।२९ मा छनौट भएका अध्यक्ष धनेन्द्रबहादुर थापामा शिक्षा नियमावली, २०५९ को नियम २९(ग) बमोजिम माध्यमिक विद्यालयको लागि कम्तीमा एस.एल.सीं वा सोसरह उत्तीर्ण हुनुपर्ने योग्यता रहनुपर्नेमा निजमा सो योग्यता नभएको वा नरहेको र त्यस्तो योग्यता पुगेको व्यक्ति अभिभावक भेलामा नभएको भन्ने निर्णयमा उल्लेख पनि नभएको, सदस्यमा छनोट भएकी रेखा भण्डारी अभिभावक नै नभएकाले शिक्षा ऐन, २०२८ को दफा १२(१) को खण्ड (ख) को योग्यता निजमा पनि नभएको, शिक्षा नियमावली, २०५९ को नियम २३ (१) बमोजिम अभिभावक भेलाका लागि ७ दिने सूचना दिनुपर्नेमा मिति २०६७।२।२६ मा सूचना जारी गरी अपरिपक्व अवस्थामा मिति २०६७।२।२९ मा व्यवस्थापन समिति गठन गरेको र नियम २३(३) बमोजिम छनौट सहयोग समितिमा विद्यालय निरीक्षक राख्नुपर्नेमा सो समेत नराखेको हुँदा उक्त महेन्द्र उच्च मा.वि.थान्सिङ्ग नुवाकोटको विद्यालय व्यवस्थापन समितिको गठन कानूनले निर्धारित गरेको प्रक्रियाबमोजिम नगरी कानूनबमोजिमको योग्यता नपुगेको व्यक्तिहरूलाई अध्यक्ष र सदस्यमा छनोट गरी गठन गरेको देखियो । तसर्थ शिक्षा ऐन, २०२८ र शिक्षा नियमावली, २०५९ को प्रतिकूल मिति २०६७।२।२९ मा गठन गरिएको उक्त महेन्द्र उच्च मा.वि. थान्सिङ्ग नुवाकोटको विद्यालय व्यवस्थापन समितिको गठन गर्ने निर्णय तथा तत्सम्बन्धी भए गरेको कामकारवाही समेत कायम रहन नसक्ने हुँदा उत्प्रेषणको आदेशद्वारा बदर गरी दिएको छ । अब कानूनबमोजिम पुनः अभिभावक भेला गराई ऐन/नियमले निर्धारण गरेको प्रक्रिया पुर्याई तोकिएको योग्यता भएको अभिभावकहरू मध्येबाट कानूनबमोजिम विद्यालय व्यवस्था समिति गठन गर्नु भनी विपक्षी महेन्द्र उच्च माध्यमिक विद्यालय थान्सिङ्ग नुवाकोट र ऐ.का प्रधानाध्यापक तथा जिल्ला शिक्षा अधिकारी समेतका नाममा परमादेश समेत जारी हुने ठहर्छ । यो आदेशको जानकारी विपक्षीहरूलाई दिई प्रस्तुत मुद्दाको दायरीको लगत कट्टा गरी मिसिल नियमानुसार वुझाई दिनू । उक्त रायमा म सहमत छु ।
न्या.वैद्यनाथ उपाध्याय
इति संवत् २०६८ साल असार १५ गते रोज ५ शुभम्..
इजलास अधिकृत : पुष्पराज थपलिया