निर्णय नं. ७९४० - उत्प्रेषण समेत

निर्णय नं.७९४०     ने.का.प. २०६५      अङ्क ३

 

सर्वोच्च अदालत, विशेष इजलास

माननीय न्यायाधीश श्री रामप्रसाद श्रेष्ठ

माननीय न्यायाधीश श्री खिलराज रेग्मी

माननीय नयायाधीश श्री बलराम के.सी.

संवत् २०६३ सालको रिट नं. ०६३–WS–००२१

आदेश मितिः २०६५।२।२।५

 

विषयः उत्प्रेषण समेत ।

 

निवेदकः जिल्ला गोरखा पृथ्वीनारायण न.पा. वडा नं.६ बस्ने देवेन्द्ररमण खनाल समेत

विरुद्ध

विपक्षीः प्रधानमन्त्री तथा मन्त्रिपरिषद्को कार्यालय, सिंहदरवार, काठमाडौं समेत

 

§  समानताको हक भनेको जहिले पनि समानहरुका बीचमा आकर्षित हुन्छ र यो कहिल्यै पनि निरपेक्ष हुँदैन । निवेदकहरुले चार्टर्ड एकाउन्टेन्टका लागि आवश्यक अध्ययन गरिसकेको भएतापनि त्यो अध्ययन विदेशी संस्थाबाट गरेको हुँदा नेपालमा लेखा व्यवसाय गर्नका लागि त्यो पर्याप्त हुन्छ नै भनी ठोकुवा गर्न नसकिने ।

§  नेपालमा लेखा व्यवसाय गर्न योग्य तुल्याउने गरी नेपालको वाणिज्य कानून र कर प्रणाली लगायतका विषयमा लिइने परीक्षाले निवेदकहरुलाई नेपालको चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट संस्थाद्वारा उत्पादित चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट सरह समान स्तरमा पुर्‍याउने देखिदा त्यस आधारमा पनि परीक्षा लिने त्यस्तो व्यवस्था समानताको पक्षमा रहेको देखिन्छ, न कि विभेदजन्य । 

(प्रकरण नं.६)

§  राष्ट्रको आर्थिक विकास गर्नको निमित्त लेखाको महत्व तथा लेखा व्यवसायीको आर्थिक एवं सामाजिक उत्तरदायित्व प्रति जनचेतना जगाई लेखा व्यवसायको सम्बन्धमा सामाजिक मान्यता तथा विश्वास अभिबृद्धि गर्न र लेखा व्यवसाय एवं लेखाको महत्वप्रति लेखा व्यवसायीको उत्तरदायित्वबोध गराई लेखा व्यवसायको विकास, संरक्षण र सम्बर्द्धन गर्नको लागि स्थापित निकायलाई अधिकार सम्पन्न बनाउन, संस्थाको विश्वसनियता तथा आधिकारिकता स्थापित गर्न र लेखा व्यवसायीहरुको मर्यादा, स्तरियता र विश्वसनियता कायम गरी समग्र लेखा व्यवसायको सुदृढिकरण गर्नका लागि ऐनद्वारा निर्धारण गरिएको पद्धति र त्यसको कार्यान्वयनका लागि नियमद्वारा तोकिएको प्रकृया एवं शर्तलाई विभेदकारी रहेको भन्न नमिल्ने ।

(प्रकरण नं.७)

§  विदेशमा गरिएको अध्ययन स्वदेशी आवश्यकता र परिवेश अनुरुप छ छैन भनी जाँच गर्न र तदनुरुप मान्यता प्रदान गर्नका लागि परीक्षा लिन र त्यसका सम्बन्धमा शर्त तोक्न नै नपाउने भन्नु न त न्यायोचित न त व्यवहारिक हुने हुँदा सदस्यता प्रदान गर्ने सम्बन्धमा परीक्षा लिने र आवश्यक शर्तहरु तोक्ने कार्य कुनै व्यक्ति विशेषप्रति लक्षित छ भने जायज ठहर्‍याउन नसकिने ।

§  विदेशी संस्थामा अध्ययन गर्ने सबै प्रति लक्षित भएको र त्यस वर्गभित्र पर्ने सबैलाई समान रुपमा आकर्षित हुने गरी गरिएको कानूनी व्यवस्थालाई अन्यथा भन्न नमिल्ने ।

(प्रकरण नं.९)

 

निवेदक तर्फवाटः विद्वान अधिवक्ताहरु श्री शम्भु थापा, श्री डालकुमार खड्का र श्री विष्णुप्रसाद न्यौपाने

विपक्षी तर्फवाटः

अवलम्वित नजीरः

 

आदेश

न्या.खिलराज रेग्मीः तत्कालीन नेपाल अधिराज्यको संविधान, २०४७ को धारा ८८(१)(२) बमोजिम यस अदालतमा दायर हुन आएको प्रस्तुत निवेदनको संक्षिप्त तथ्य एवं ठहर यसप्रकार छः-

हामी निवेदकहरु नेपालको नागरिक हौं । तत्कालीन अवस्थामा नेपालमा चार्टर्ड एउकान्टेन्ट्स अध्ययन अध्यापन गराउने संस्था नभएको र कार्यरत चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्सहरुको मौखिक सल्लाह अनुसार भारतीय चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स संस्थाबाट अध्ययन गरी पास गरी तालिम हासिल गरेका छौं । तर सो वमोजिम नेपालमा चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स संस्थाको सदस्यता लिन प्रयास गर्दा नेपाल चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स ऐन, २०५३ को दफा १६(२)(ख) ले निर्दिष्ट योग्यता नपुगेको भनी नेपाल चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स संस्थाको सदस्यता दिन इन्कार गरियो ।

विपक्षी चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स संस्थाका अध्यक्ष समक्ष मिति २०६२।६।९ मा चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स नियमावली, २०६१ को नियम ४१ को व्यवस्थाले एकै योग्यता र दक्षता भएका चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्सहरु बीचमा भेदभाव गरेकोले सो नियम ४१ खारेज गर्न निवेदन माग गरी अन्य विपक्षीहरुलाई बोधार्थ सहितको जानकारी गराई दवाव मुलक कार्यक्रम गर्दा समेत सुनुवाई भएन । नेपाल चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स संस्थाको मातृ संस्था भारतीय चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स संस्थाबाट चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स शिक्षा हासिल गरी परीक्षा र तालिममा पास गरी सकेका हामीहरुलाई ऐनको दफा १६(२)(ख) ले स्वतः सदस्यता पाउने योग्यता पुगेकोमा स्वतः सदस्यता नदिई फर्म भर्ने सल्लाह दिएको, चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स संस्थाको सदस्यता लिन परीक्षा फर्म भर्ने वारेको सूचना नं.११।०९६३।०६४ मिति २०६३।६।९ को कान्तिपुर राष्ट्रिय दैनिकको सुचनाले हामीहरुलाई संवैधानिक एवं कानूनी हकमा बञ्चित पारेको हुँदा परीक्षा लिने र सो सम्बन्धमा गरिने काम कारवाही बदर गरिपाऊँ ।

भारतीय चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स संस्थाबाट परीक्षा र तालिममा उत्तिर्ण व्यक्तिलाई लोकसेवा आयोग, महालेखा परीक्षकको कार्यालय र त्रिभुवन विश्वविद्यालय समेतले मान्यता दिएको छ । विदेशी लेखा व्यवसायी संस्थाबाट चार्टर्ड एकाउन्टेन्सी कोर्ष पुरा गरी आएका व्यक्तिलाई स्वतः संस्थाको सदस्यता प्रदान गर्न त्यस्ता संस्थाको सूचिकरण गर्नुपर्नेमा सो नगरी प्रदान गरेको संस्थाको सदस्यता ऐनको दफा १८(क) बमोजिम खारेज हुनु पर्दछ । नेपाल चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स परिषद्ले मान्यताको लागि ऐनको दफा २६ र २६(१) (२) को व्यवस्था अनुसार विदेशी चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स संस्थाको सूची बनाई अनिवार्य रुपमा राख्नुपर्नेमा सो नबनाई हालसम्म गरिएका दफा २७(१) र १८(क) विपरीतको कार्य र संस्थाको सदस्यता स्वतः खारेज भागी छ ।

ऐनको दफा ४७(१) ले ऐनको उद्देश्य कार्यान्वयन गर्न परिषद्लाई नियमावली बनाउन, खारेज तथा संशोधन गर्न र नियमावलीको नियम ११२ मा बाधा अड्काउ फुकाउने समेतका अधिकार दिएकोमा हामी नेपाली नागरिकहरुलाई संस्थाको सदस्यता प्राप्त गर्न बन्देज लगाएको र वाधा अड्काउ फुकाउन परिषद्का अध्यक्ष समेतले ध्यान नदिएको हुँदा चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स नियमावलीको नियम ४१ खारेज गरिपाऊँ साथै चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स ऐनको दफा २७ अनुसारको सूची नबनाई कुनै पनि प्रकारको परीक्षा नलिनु भनी विपक्षी परिषद्को नाउँमा परमादेश जारी गरी  पाउँ । परीक्षा लिने र फर्म भर्ने सूचना लगायत कुनै पनि कार्य नगर्नु नगराउनु भनी विपक्षीहरुको नाउँमा अन्तरिम आदेश समेत जारी गरिपाऊँ भन्ने समेत व्यहोराको निवेदनपत्र ।

यसमा विपक्षीहरुबाट लिखित जवाफ मगाई प्राप्त हुन आएपछि र अन्तरिम आदेशको सम्बन्धमा छलफल गर्न मिति २०६३।७।२० को दिन उपस्थित हुनु भनी विपक्षी चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स परिषद् समेतलाई सूचना दिई पेश गर्नु भन्ने समेत व्यहोराको यस अदालतको एक न्यायाधीशको इजलाशबाट मिति २०६३।७।१३ मा भएको आदेश ।

निवेदन मागका सम्बन्धमा निवेदनको अन्तिम किनारा हुँदा ठहरे बमोजिम हुने नै देखिएको, परीक्षा नरोकिएमा निवेदकहरुलाई अपूरणीय क्षति पुग्ने अवस्था नहुँदा निवेदकहरुको माग बमोजिम अन्तरिम आदेश जारी गर्नु परेन भन्ने समेत व्यहोराको यस अदालत विशेष इजलाशको मिति २०६३।७।२८ को आदेश ।

यस कार्यालयको के कस्तो काम कारवहीबाट निवेदकको के कस्तो हक अधिकारको हनन् भएको हो । स्पष्ट आधार र कारण बिना यस कार्यालयलाई प्रत्यर्थी बनाई दायर भएको रिट निवेदन खारेजभागी छ । ऐन निर्माण वा संशोधन गर्ने एकलौटी अधिकार विधायिकालाई भएको र सो विषय यस कार्यालय अन्तर्गत नियमित हुने विषय नहुँदा असम्बन्धित विषयलाई लिएर यस कार्यालयलाई विपक्षी बनाएको रिट निवेदन खारेज गरिपाऊँ भन्ने समेत व्यहोराको प्रधानमन्त्री तथा मन्त्रिपरिषद्को कार्यालयको लिखित जवाफ ।

नेपाल चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स संस्था ऐन बमोजिम स्थापित एक अविच्छिन्न उत्तराधिकारवाला स्वसाशित र संगठित संस्था हो । चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स ऐन, २०५३ को दफा ४७ ले दिएको अधिकार प्रयोग गरी चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स नियमावली, २०६१ तर्जुमा गरी नेपाल सरकारबाट मिति २०६१।७।३० मा स्वीकृत भए पश्चात लागु भएको हो । ऐनको दफा ११ (क) अनुसार लेखा व्यवसायमा प्रवेश गर्नेहरुको लागि परिषद्ले परीक्षा संचालन गर्न सक्ने व्यवस्था र ऐनको दफा २६ मा विदेशी लेखा व्यवसायी संस्थाबाट चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स परीक्षा उत्तिर्ण वा तालिम लिएका व्यक्तिलाई मान्यता दिने नदिने सम्बन्धमा शर्त तोकी परिषद्ले निर्णय गर्न सक्ने र दफा २७ ले त्यस्ता संस्थाबाट लिएको परीक्षा उत्तिर्ण गरेको वा तालिम प्राप्त गरेकोमा मान्यता दिन सक्नेछ भन्ने व्यवस्था छ । नेपाल चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स नियमावली, २०६१ को नियम ४०(ख) मा विदेशी लेखा व्यवसायी संस्थाबाट चार्टर्ड एकाउन्टेन्टको योग्यता हासिल गरेको व्यक्तिले सदस्यता प्राप्त गर्न परिषद्‌मा निवेदन दिनु पर्ने र नियम ४१(१) मा संस्थाबाट लिइने परीक्षा उत्तिर्ण गर्नुपर्ने व्यवस्था भए बमोजिम संस्थाले परीक्षा लिदै आएको हुँदा त्यस्तो परीक्षामा कुनै प्रश्न उठाउन सकिने अवस्था छैन । विपक्षी रिट निवेदकहरुले मान्यता प्राप्त विदेशी लेखा व्यवसायी संस्थाबाट चार्टर्ड एकाउन्टेन्सी वा सो सरहको परीक्षा उत्तिर्ण गरेको वा तालिम लिएको भन्ने आधारमा स्वतः सदस्यता दिनुपर्ने भन्ने होइन । त्रिभुवन विश्वविद्यालय, लोकसेवा आयोग र महालेखा परीक्षकको कार्यालय समेतले Institution of charted Accountant of India  लाई मान्यता दिएकै आधारमा यस संस्थाले पनि मान्यता दिएको भनी सम्झन मिल्दैन र त्यस्तो गर्नुपर्ने वाध्यता पनि छैन ।

परीक्षा लिने सम्बन्धी व्यवस्थाको प्रमुख उद्देश्य विदेशबाट सि.ए. पास गरेर आउनेहरुको लागि नेपालमा काम गर्न सहज होस् भन्ने हेतुले नेपाली कानून एवं स्वदेशी अन्य व्यवस्थाको वारेमा उचित ज्ञान दिलाउनु र निजहरुको सम्बन्धित विषयमा देशलाई चाहिने योग्यता पर्याप्त छ छैन भनी जाँच गर्नु नै हो । त्यस्तो परीक्षा सञ्चालन गर्नु यस संस्थाको कार्य हो । नेपाल चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स ऐन र नियमावलीका कुनै व्यवस्था संविधानसँग नबाझिएको र यस संस्था तथा परिषद्ले कसैलाई पनि असमान व्यवहार नगरेको अवस्थामा दायर भएको प्रस्तुत रिट निवेदनको  कुनै औचित्य नभएको हुँदा खारेज गरीपाउँ भन्ने समेत व्यहोराको नेपाल चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स संस्था र परिषद्को तर्फबाट अधिकारप्राप्त ऐ. संस्थाका कार्यकारी निर्देशक निरज थापाको संयुक्त लिखित जवाफ ।

लेखा व्यवसाय गर्न चाहने विदेशी समेतले नेपाल चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स संस्थामा दर्ता हुनु पर्ने स्पष्ट व्यवस्था गरेको र सो नाममा स्वदेशी र विदेशीलाई भेदभाव नगरिने सुनिश्चितता प्रदान गरेको हो । उक्त प्रावधानले नेपाल चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स ऐनको दफा २६ बमोजिम विदेशी लेखा व्यवसायी संस्थाबाट उत्तीर्ण गरेको परीक्षा र तालिमलाई मान्यता दिने र दफा २७ बमोजिम परिषद्ले नेपाल सरकारको पूर्ण स्वीकृति लिई विदेशी लेखा व्यवसायी संस्थाहरुले लिएको परीक्षा र तालिमलाई मान्यता दिने वा नियमावलीको नियम ४० र ४१ मा व्यवस्था भएको विदेशी लेखा व्यवसायी संस्थाको सदस्यता प्राप्त गरी पेशागत प्रमाणपत्र प्राप्त गरेको व्यक्तिलाई सदस्यता प्रदान गर्न वा विदेशी लेखा व्यवसायी संस्थाबाट चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्सको योग्यता प्राप्त गरेको व्यक्तिले परीक्षा दिनुपर्ने कुरालाई निषेध समेत गरेको छैन । यसरी नेपालमा लेखा व्यवसाय गर्न चाहने विदेशीहरुले पनि नेपाल चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स संस्थामा दर्ता हुनुपर्ने तथा सो प्रयोजनका लागि नेपाली र विदेशीहरु बीच भेदभाव नहुने सुनिश्चितता प्रदान गर्ने Protocol on the Accession of the Kingdom of Nepal को धारा १४१ सँग नेपाल चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स ऐन, २०५३ को दफा २६(२)(ख), २७ र नियमावली, २०६१ को नियम ४०, ४१ नबाझिएकोले रिट निवेदन खारेज गरिपाऊँ भन्ने समेत व्यहोराको कानून, न्याय तथा संसदीय व्यवस्था मन्त्रालयको लिखित जवाफ ।

नेपाल चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स ऐन, २०५३ को दफा १६(२)(ख) मा संस्था वा संस्थाबाट मान्यता प्राप्त विदेशी लेखा व्यवसायी संस्थाबाट चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स वा सो सरहको परीक्षा उत्तिर्ण भई लेखा व्यवसायसँग सम्बन्धित व्यवसायिक तालिम प्राप्त गरेको व्यक्तिलाई सदस्यता दिनु पर्ने भन्ने व्यवस्था गरेको छ । एकाउन्टेन्सी वा सो सरहको परीक्षा उत्तिर्ण गरेको र तालिम प्राप्त गरेको व्यक्तिले परीक्षा र तालिमको मान्यताको लागि दरखास्त गरेमा परिषद्ले त्यस्तो परीक्षा र तामिलाई मान्यता दिने नदिने सम्बन्धमा निर्णय गर्नेछ भन्ने व्यवस्था भएको । सो प्रक्रियाको लागि परिषद्ले आवश्यक शर्त तोकी त्यस्तो शर्त पुरा भए पछि मात्र ऐन बमोजिम संस्थाको सदस्यता दिने कानूनी व्यवस्था रहेको छ । नेपाल चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स नियमावली, २०६१ को नियम ४०(क) अनुसार विदेशी लेखा व्यवसायी संस्थाबाट चार्टर्ड एकाउन्टेन्सीको  योग्यता प्राप्त गरेको भए नेपालको चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्सको सदस्यता प्राप्त गर्न निवेदन दिनु पर्ने र नियम ४१(ख) मा सो नियम बमोजिम निवेदन दिनु अघि सो प्रयोजनको लागि नेपालको वाणिज्य कानून, कर प्रणाली, निवेदकले अध्ययन गरिसकेका विषयहरुमध्ये नेपालमा लेखा व्यवसाय गर्न पर्याप्त हुने भनी परिषद्ले ठहर गरेको अन्य कुनै विषयको परीक्षा लिनु पर्ने विषयलाई लिएर यस मन्त्रालयलाई विपक्षी बनाउनु पर्ने कुनै आधार नै नहुँदा रिट निवेदन खारेज गरिपाऊँ भन्ने समेत व्यहोराको नेपाल सरकार, अर्थ मन्त्रालयको लिखित जवाफ ।

नेपाल चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स ऐन, २०५३ को दफा ११ ले लेखा व्यवसायमा प्रवेश गर्नेहरुका लागि परीक्षा सञ्चालन गर्ने, संस्थाको सदस्यता तथा पेशागत प्रमाणपत्र प्राप्त सदस्यमा नाम दर्ता गर्ने सम्बन्धी कार्यविधि निर्धारण गर्ने, निर्धारित योग्यता पुगेको व्यक्तिलाई सदस्यता प्रदान गर्ने लगायतका सम्पूर्ण काम, कर्तव्य, अधिकार नेपाल चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स संस्थाको परिषद्लाई रहे अनुरुप परिषद्ले कानुन अनुरुप गरेका काम कारवाहीको वारेमा रिट निवेदकले यस कार्यालयलाई विपक्षी बनाउनु सान्दर्भिक देखिँदैन ।  रिट निवेदकको हक अधिकारमा प्रत्यक्ष अप्रत्यक्ष रुपमा असर पर्ने गरी यस कार्यालयबाट कुनै कारवाही नगरिएको हुनाले निवेदन खारेज गरीपाउँ भन्ने समेत व्यहोराको महालेखा परीक्षकको कार्यालय बबरमहल काठमाडौंको लिखित जवाफ ।

२.    नियम वमोजिम पेश हुन आएको प्रस्तुत निवेदनमा विपक्षी मध्येको नेपाल चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स संस्था र ऐ. परिषद् समेतका तर्फबाट उपस्थित विद्वान अधिवक्ताहरु श्री शम्भु थापा, श्री डालकुमार खड्का र श्री विष्णुप्रसाद नेउपानेले गर्नु भएको वहस समेत सुनी निवेदन सहितको मिसिल अध्ययन गरी हेर्दा भारतीय चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स संस्थाबाट अध्ययन गरी पास गरी तालिम हासिल गरेका निवेदकहरुलाई नेपालको चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स संस्थाको सदस्यता लिन प्रयास गर्दा नेपाल चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स ऐन, २०५३ को दफा १६(२)(ख) ले निर्दिष्ट योग्यता नपुगेको भनी नेपाल चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स संस्थाको सदस्यता दिन इन्कार गरिएको, नेपाल चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स संस्थाको मातृ संस्था भारतीय चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स संस्थाबाट चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स शिक्षा हासिल गरी परीक्षा र तालिममा पास गरी सकेका आफूहरुलाई ऐनको दफा १६(२) (ख) ले स्वतः सदस्यता पाउने योग्यता पुगेकोमा स्वतः सदस्यता नदिई फर्म भर्ने सल्लाह दिइएको, भारतीय चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स संस्थाबाट परीक्षा र तालिममा उत्तिर्ण व्यक्तिलाई लोकसेवा आयोग, महालेखा परीक्षकको कार्यालय र त्रिभुवन विश्वविद्यालय समेतले मान्यता दिएको अवस्थामा नेपालको चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट सदस्यता प्राप्त गर्नका लागि परीक्षा दिई उत्तिर्ण हुनु पर्ने भन्ने चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स नियमावलीको नियम ४१ भेदभावपूर्ण रहेकाले खारेज गरिपाऊँ साथै चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स ऐनको दफा २७ अनुसारको सूची बनाई कुनै पनि प्रकारको परीक्षा नलिनु भनी विपक्षी परिषद्को नाउँमा परमादेश जारी गरिपाऊँ भन्ने मुख्य निवेदन जिकीर रहेकोमा नेपाल चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स ऐन, २०५३ को दफा ४७ ले दिएको अधिकार प्रयोग गरी नेपाल चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स नियमावली, २०६१ तर्जुमा गरिएको, ऐनको दफा ११ (क) अनुसार लेखा व्यवसायमा प्रवेश गर्नेहरुको लागि परिषद्ले परीक्षा संचालन गर्न सक्ने व्यवस्था गरी दफा २६ मा विदेशी लेखा व्यवसायी संस्थाबाट चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स परीक्षा उत्तिर्ण वा तालिम लिएका व्यक्तिलाई मान्यता दिने नदिने सम्बन्धमा शर्त तोकी परिषद्ले निर्णय गर्न सक्ने व्यवस्था गरेको छ । त्यसैगरी दफा २७ ले त्यस्ता संस्थाबाट लिएको परीक्षा उत्तिर्ण गरेको वा तालिम प्राप्त गरेकोमा मान्यता दिन सक्ने व्यवस्था गरिएको, नियमावलीको नियम ४०(ख)  मा विदेशी लेखा व्यवसायी संस्थाबाट चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स सदस्यता प्राप्त गर्न परिषद्‌मा निवेदन दिनु पर्ने र नियम ४१(१) मा संस्थाबाट लिइने परीक्षा उत्तिर्ण गर्नुपर्ने व्यवस्था भए बमोजिम संस्थाले परीक्षा लिदै आएको, निवेदकहरुले मान्यता प्राप्त विदेशी लेखा व्यवसायी संस्थाबाट चार्टर्ड एकाउन्टेन्सी वा सो सरहको परीक्षा उत्तिर्ण गरेको वा तालिम लिएको भन्ने आधारमा स्वतः सदस्यता दिनुपर्ने भन्ने होइन र त्यस्तो गर्नुपर्ने वाध्यता पनि छैन भनी लिखित जवाफ पेश हुन आएको देखिन्छ ।

३.    निवेदकहरुको निवेदन जिकीर तथा लिखित जवाफ समेतको अध्ययन गर्दा यी निवेदकहरु भारतीय चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स संस्थामा अध्ययन गरी त्यसबाट सञ्चालित परीक्षा समेत उत्तिर्ण गरेका व्यक्तिहरु हुन् भन्ने कुरामा विवाद छैन । त्यसैले प्रस्तुत विवादमा विदेशी संस्थाबाट अध्ययन पूरा गरी आएका व्यक्तिहरुलाई सदस्यता प्रदान गर्ने सम्बन्धमा के कस्तो कानूनी व्यवस्था गरिएको रहेछ भन्ने बारेमा अध्ययन गरेर मात्र निवेदन दावी वमोजिमको आदेश जारी हुनु पर्ने नपर्ने के हो भन्ने सम्बन्धमा निर्णयमा पुग्न सकिने देखिन्छ । सम्बन्धित कानूनी व्यवस्थामा नेपाल चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स ऐन, २०५३ र ऐ. नियमावली, २०६१ नै प्रमुख रहेको देखिन्छ । त्यसमध्ये ऐनको प्रस्तावना, दफा ११, १६, २६ र २७ नै यस विवादमा सान्दर्भिक देखिन्छन् ।

 

प्रस्तावनाः

राष्ट्रको आर्थिक विकास गर्नको निमित्त लेखाको महत्व तथा लेखा व्यवसायीको आर्थिक एवं सामाजिक उत्तरदायित्व प्रति जनचेतना जगाई लेखा व्यवसायको सम्बन्धमा सामाजिक मान्यता तथा विश्वास अभिबृद्धि गर्न र लेखा व्यवसाय एवं लेखाको महत्वप्रति लेखा व्यवसायीको उत्तरदायित्वबोध गराई लेखा व्यवसायको विकास, संरक्षण र सम्बर्द्धन गर्नको लागि नेपाल चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स संस्थाको स्थापना र व्यवस्था गर्न वान्छनीय भएकोले ... संसदले यो ऐन बनाएको छ ।

 

दफा ११. परिषद्को काम कर्तव्य र अधिकारः

परिषद्को काम, कर्तव्य र अधिकार देहाय वमोजिम हुनेछः

(क) लेखा व्यवसायमा प्रवेश गर्नेहरुको लागि परीक्षा संचालन गर्ने,

(ख)   संस्थाको सदस्यता तथा पेशागत प्रमाणपत्र प्राप्त सदस्यमा नाम दर्ता गर्ने सम्बन्धी कार्यविधि निर्धारण गर्ने,

(ग)   निर्धारित योग्यता पुगेको व्यक्तिलाई दफा १६ वमोजिम उपयुक्त किसिमको सदस्यता प्रदान गर्ने,

 

दफा १६. संस्थाको सदस्यताः

(२)   देहायको योग्यता पुगेको व्यक्तिलाई दफा १८ को अधिनमा रही चार्टर्ड एकाउन्टेन्टको सदस्यता दिनुपर्नेछः

 

(क) यो उपदफा प्रारम्भ हुँदाका बखत लेखापरीक्षक सम्बन्धी ऐन, २०३१ वमोजिम “क” वर्गको वा चार्टर्ड एकाउन्टेन्सी परीक्षा उत्तिर्ण गरेको आधारमा “ख” वर्गको दर्तावाला लेखापरीक्षकको प्रमाणपत्र पाएको ।

(ख) संस्था वा संस्थाबाट मान्यता प्राप्त विदेशी लेखा व्यवसायी संस्थाबाट चार्टर्ड एकाउन्टेन्सी वा सो सरहको परीक्षा उत्तिर्ण भई लेखा व्यवसायसँग सम्बन्धित व्यावसायिक तालिम प्राप्त   गरेको ।

 

दफा २६. परिषद्ले मान्यता दिनेः

(१) कुनै विदेशी लेखाव्यवसायी संस्थाबाट चार्टर्ड एकाउन्टेन्सी वा सो सरहको परीक्षा उत्तिर्ण गरेको र तालिम प्राप्त गरेको व्यक्तिले त्यस्तो परीक्षा र तालिमको मान्यताको लागि संस्थामा तोकिए वमोजिम दरखास्त दिनु पर्नेछ र यसरी मान्यताको लागि दरखास्त परेमा परिषद्ले त्यस्तो परीक्षा र तालिमलाई मान्यता दिने नदिने सम्बन्धमा निर्णय गर्नेछ ।

(२)   उपदफा (१) वमोजिम परीक्षा र तालिमको मान्यता दिनु अघि दरखास्तवालाले कुनै शर्त पूरा गर्नुपर्ने परिषद्ले ठहराएमा त्यस्तो शर्त समेत तोकी दिनु पर्नेछ ।

(३)   उपदफा (२) वमोजिम कुनै शर्त पूरा गर्नुपर्ने गरी तोकिएकोमा त्यस्तो शर्त पूरा भएपछि मात्र यस ऐन वमोजिम संस्थाको सदस्यताको लागि दरखास्त दिन  सकिनेछ ।

 

दफा २७. विदेशी संस्थालाई मान्यताः

(१)    परिषद्ले नेपाल सरकारको पूर्व स्वीकृती लिई विदेशी लेखा व्यवसायी संस्थाहरु र त्यस्ता संस्थाहरुले लिएको परीक्षा र प्रदान गरेको तालिमलाई मान्यता दिन सक्नेछ ।

(२)   परिषद्ले उपदफा (१) वमोजिम मान्यता दिएका संस्थाहरुको सूची बनाई राख्नुपर्नेछ र त्यस्तो सूचीमा पर्ने संस्थाले लिएको परीक्षा र प्रदान गरेको तालिमको सम्बन्धमा दफा २६ वमोजिमको प्रकृया पूरा गर्न आवश्यक पर्ने छैन ।

 

            त्यसैगरी नियमावलीको नियम ४० र ४१ प्रस्तुत विवादसँग सम्बन्धित कानूनी व्यवस्थाका रुपमा रहेका छन् ।

 

नियम ४०. चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट सदस्यता प्राप्त गर्न निवेदन दिनु पर्नेः

देहायको योग्यता पुगेको व्यक्तिले ऐनको दफा १६ को उपदफा (१) को खण्ड (क) वमोजिम चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट सदस्यको लागि आफ्नो नाम दर्ता गराउन अनुसूची –४ मा तोकिएको शुल्क सहित अनुसूची–२१ वमोजिमको ढाँचामा संस्थामा निवेदन दिनु पर्नेछः

 

(क) चार्टर्ड एकाउन्टेन्सी अन्तिम तहको परीक्षा उत्तिर्ण गरी नियमा २४ वमोजिमको पंजिकृत प्रशिक्षण पूरा गरेको,

(ख)   विदेशी लेखा व्यवसायी संस्थाबाट चार्टर्ड एकाउन्टेन्टको योग्यता प्राप्त गरेको भए त्यस्तो संस्थाको सदस्यता प्राप्त गरी पेशागत प्रमाणपत्र प्राप्त गरेको ।

 

नियम ४१. परीक्षा दिनुपर्नेः

१)    नियम ४० मा जुनसुकै कुरा लेखिएको भए तापनि विदेशी लेखा व्यवसायी संस्थाबाट चार्टर्ड एकाउन्टेन्टको योग्यता प्राप्त गरेको व्यक्तिले सो नियम वमोजिम निवेदन दिनु अघि सो प्रयोजनका लागि संस्थाबाट लिइने परीक्षा उत्तिर्ण गर्नुपर्नेछ ।

(२)   उपनियम (१) वमोजिम परीक्षामा सामेल हुनका लागि अुनसूची– ४ मा तोकिएको शुल्क सहित अनुसूची– २२ वमोजिमको ढाँचामा संस्थामा निवेदन दिनु पर्नेछ ।

(३)   नियम (२) वमोजिम निवेदन दिँदा आफूले अध्ययन गरी उत्तिर्ण गरेको विषयको विवरण र सो को प्रमाण समेत पेश गर्नुपर्नेछ ।

(४)   उपनियम (१) वमोजिम संस्थाबाट परीक्षा लिँदा देहायका विषयमा लिनु पर्नेछः

 

(क)   नेपालको बाणिज्य कानून

(ख)   नेपालको कर प्रणाली र प्रत्यक्ष र अप्रत्यक्ष कर सम्बन्धी व्यवस्था

(ग)   निवेदकले अध्ययन गरिसकेको विषयहरु मध्ये नेपालमा लेखा व्यवसाय गर्न अपर्याप्त हुने भनी परिषद्ले ठहर गरेको अन्य कुनै विषय ।

 

            ४.    उल्लिखित कानूनी व्यवस्थाको विशलेषण गर्दा संस्था वा संस्थाबाट मान्यता प्राप्त विदेशी लेखा व्यवसायी संस्थाबाहेकका विदेशी संस्थाबाट चार्टर्ड एकाउन्टेन्टको योग्यता प्राप्त गरेका व्यक्तिहरुको हकमा नेपाल चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट संस्थाबाट लिइने परीक्षा उत्तिर्ण गर्नुपर्ने अनिवार्य व्यवस्था भएको पाइयो । यी निवेदकहरुले अध्ययन गरेको भारतीय चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स संस्था नेपाल चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स संस्थाबाट मान्यता प्रदान गरिएको संस्था हो भन्ने कुरा निवेदकले दावी लिन सकेको पाईंदैन भने नेपाल चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स संस्थाले हालसम्म कुनै पनि विदेशी लेखा व्यवसायी संस्थालाई मान्यता दिएको छैन भन्ने सो संस्थाको भनाई रहेको छ । यसरी यी निवेदकहरुले अध्ययन गरेको भारतीय चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स संस्था नेपाल चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स संस्थाबाट मान्यता प्रदान गरिएको संस्था होइन भन्ने स्पष्ट भैसकेपछि त्यस्तो विदेशी संस्थाबाट अध्ययन गरेका व्यक्तिहरुका हकमा निजहरुले उत्तिर्ण गरेको परीक्षा वा पाएको तालिमलाई मान्यता दिने सम्बन्धमा भएका कानूनी व्यवस्थाहरु र त्यस सम्बन्धी संस्था एवं परीषद्को अधिकार क्षेत्र समेतका सन्दर्भमा हेर्नुपर्ने हुन्छ ।

            ५.    नेपाल चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स ऐनको दफा ११ मा परिषद्को काम, कर्तव्य र अधिकार अन्तर्गत खण्ड (ख) ले संस्थाको सदस्यता तथा पेशागत प्रमाणपत्र प्राप्त सदस्यमा नाम दर्ता गर्ने सम्बन्धी कार्यविधि निर्धारण गर्ने व्यवस्था गरेबाट नेपाल चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स संस्थाको सदस्यता तथा पेशागत प्रमाणपत्र प्रदान गर्ने सम्बन्धमा आवश्यक कार्यविधि निर्धारण गर्ने समेतको परिषद्को अधिकार रहे भएकै देखिन्छ । परिषद्लाई कानूनद्वारा प्रदत्त त्यस्तो अधिकार क्षेत्रका सम्बन्धमा यी निवेदकहरुले चुनौती दिएको देखिँदैन । त्यसैगरी निवेदक जस्ता विदेशी संस्थाबाट चार्टर्ड एकाउन्टेन्सी परीक्षा उत्तिर्ण गरेका व्यक्तिलाई त्यस्तो परीक्षाको मान्यताका लागि नेपाल चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स संस्थामा तोकिए वमोजिम दरखास्त दिनु पर्ने र त्यस्तो दरखास्त परेमा परिषद्ले मान्यता दिने नदिने सम्बन्धमा निर्णय गर्ने गरी परिषद्को अधिकारलाई नेपाल चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स ऐनको दफा २६(१) ले सुनिश्चित गरेको छ । त्यसरी मान्यता दिनु अघि दरखास्तवालाले कुनै शर्त पूरा गर्नुपर्ने परिषद्ले ठहर्‍याई शर्त तोकी दिएमा त्यस्तो शर्त पूरा भएपछि मात्र संस्थाको सदस्यताको लागि दरखास्त दिन सकिने गरी परीक्षाको मान्यता र सदस्यतालाई शर्तयुक्त बनाउन सक्ने परिषद्को अधिकार ऐ.दफा २६ को उपदफा (२) र (३) ले निर्धारण गरेको छ ।

            ६.    यी सबै प्रावधानहरु नेपाल चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स संस्थाबाट मान्यता प्राप्त नगरेका विदेशी संस्थाबाट परीक्षा उत्तिर्ण गरेका वा तालिम पाएका सबै व्यक्तिहरुका हकमा समान रुपमा आकर्षित हुन्छन् । त्यसरी मान्यता प्राप्त नगरेका विदेशी संस्थाबाट अध्ययन पूरा गरेका व्यक्तिहरुका हकमा समान रुपमा लागू हुने गरी गरिएको परीक्षा सम्बन्धी व्यवस्थालाई असमान प्रावधानको संज्ञा दिन मिल्ने हुँदैन । समानताको हक भनेको जहिले पनि समानहरुका बीचमा आकर्षित हुन्छ र यो कहिल्यै पनि निरपेक्ष हुँदैन । निवेदकहरुले चार्टर्ड एकाउन्टेन्टका लागि आवश्यक अध्ययन गरिसकेको भएतापनि त्यो अध्ययन विदेशी संस्थाबाट गरेको हुँदा नेपालमा लेखा व्यवसाय गर्नका लागि त्यो पर्याप्त हुन्छ नै भनी ठोकुवा गर्न सकिँदैन । निवेदकहरुलाई नेपालमा लेखा व्यवसाय गर्न योग्य तुल्याउने गरी नेपालको वाणिज्य कानून र कर प्रणाली लगायतका विषयमा लिइने परीक्षाले निवेदकहरुलाई नेपालको चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट संस्थाद्वारा उत्पादित चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट सरह समान स्तरमा पुर्‍याउने देखिन्छ । त्यस आधारमा पनि परीक्षा लिने त्यस्तो व्यवस्था समानताको पक्षमा रहेको देखिन्छ, न कि विभेदजन्य । 

७.    राष्ट्रको आर्थिक विकास गर्नको निमित्त लेखाको महत्व तथा लेखा व्यवसायीको आर्थिक एवं सामाजिक उत्तरदायित्व प्रति जनचेतना जगाई लेखा व्यवसायको सम्बन्धमा सामाजिक मान्यता तथा विश्वास अभिबृद्धि गर्न र लेखा व्यवसाय एवं लेखाको महत्वप्रति लेखा व्यवसायीको उत्तरदायित्वबोध गराई लेखा व्यवसायको विकास, संरक्षण र सम्बर्द्धन गर्नको लागिस्थापित देशको एकमात्र नियमनकारी निकायलाई अधिकार सम्पन्न बनाउन, त्यो संस्थाको विश्वसनियता तथा त्यसको आधिकारिकता स्थापित गर्न र लेखा व्यवसायीहरुको मर्यादा, स्तरियता र विश्वसनियता कायम गरी समग्र लेखा व्यवसायको सुदृढिकरण गर्नका लागि ऐनद्वारा निर्धारण गरिएको पद्धति र त्यसको कार्यान्वयनका लागि नियमद्वारा तोकिएको प्रकृया एवं शर्तलाई विभेदकारी रहेको भनी भन्न मिल्ने देखिँदैन । जहाँसम्म ती शर्तहरु भारतीय चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स संस्थाबाट अध्ययन पूरा गरी आउने आफूजस्ता व्यक्तिहरुको हकमा विभेदकारी रहेको भन्ने निवेदकहरुको भनाई रहेको छ, ऐन तथा नियममा रहेका कुनै पनि प्राबधान यी निवेदकहरुका हकमा मात्र आकर्षित हुने होइनन् । ती प्राबधानहरु नेपाल चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स संस्थाबाट मान्यता नपाएका जुनसुकै विदेशी संस्थामा अध्यनन गरेका जो सुकै व्यक्तिप्रति आकर्षित हुने हुँदा ती प्राबधानहरु संविधान प्रदत्त समानताको हक प्रतिकूल रहेको मान्न सकिने अवस्था देखिँदैन ।

            ८.    त्यसैगरी विदेशबाट चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट पास गरेर आउनेहरुको लागि नेपालमा काम गर्न सहज होस् भन्ने हेतुले नेपाली कानून एवं स्वदेशी अन्य व्यवस्थाको वारेमा उचित ज्ञान दिलाउनु र निजहरुको सम्बन्धित विषयमा देशलाई चाहिने योग्यता पर्याप्त छ छैन भनी जाँच गर्नु नै परीक्षा लिनुको उद्देश्य रहेको भन्ने नेपाल चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स संस्था र परिषद्का तर्फबाट प्रस्तुत गरिएको लिखित जवाफको व्यहोराबाट पनि त्यस्तो परीक्षाको उपादेयता स्पष्ट हुन्छ । निवेदकहरु जस्ता व्यक्तिलाई लेखा व्यवसायमा संलग्न हुनबाटै बन्देज लगाउनका लागि नभै उनीहरुलाई देशको कानून र लेखा व्यवसाय समेतका वारेमा परिचित गराउन र उनीहरुको सक्षमता विकास गर्नका लागि लिइने परीक्षालाई गलत अर्थमा लिई त्यसलाई विभेदजन्य कानून र प्रकृयाको रुपमा चित्रण गरिएको निवेदन जिकीर समानताको हक सम्बन्धी दार्शनिक एवं व्यवहारिक दृष्टिकोण दुबैका आधारमा असंगत देखिन्छ ।

            ९.    विदेशमा गरिएको अध्ययन स्वदेशी आवश्यकता र परिवेश अनुरुप छ छैन भनी जाँच गर्न र तदनुरुप मान्यता प्रदान गर्नका लागि परीक्षा लिन र त्यसका सम्बन्धमा शर्त तोक्न नै नपाउने भन्नु न त न्यायोचित हुन्छ, न त व्यवहारिक नै ।  यदि सदस्यता प्रदान गर्ने सम्बन्धमा परीक्षा लिने र आवश्यक शर्तहरु तोक्ने कार्य कुनै व्यक्ति विशेषप्रति लक्षित छ भने त्यसलाई जायज ठहर्‍याउन सकिँदैन । तर विदेशी संस्थामा अध्ययन गर्ने सबै प्रति लक्षित भएको र त्यस वर्गभित्र पर्ने सबैलाई समान रुपमा आकर्षित हुने गरी गरिएको कानूनी व्यवस्थालाई अन्यथा भन्न मिल्ने हुँदैन । विदेशी संस्थाबाट परीक्षा उत्तिर्ण गरेका वा तालिम प्राप्त गरेका व्यक्तिहरुको अध्ययन वा तालिमलाई मान्यता दिई सदस्यता प्रदान गर्ने सम्बन्धमा आवश्यक शर्तहरु तोक्न सक्ने नेपाल चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स परिषद्को अधिकार क्षेत्रमाथि यी निवेदकहरुले प्रश्न उठाउन नसकेको सन्दर्भमा त्यही अधिकार अन्तर्गत नेपाल चार्टर्ड एकाउन्टेन्ट्स नियमावली, २०६१ मार्फत नियम ४१ मा परीक्षा दिनुपर्ने गरी तोकिएको शर्तलाई असमान कानूनी व्यवस्थाको संज्ञा दिन मिल्ने अवस्था नदेखिँदा प्रस्तुत रिट निवेदन खारेज हुने ठहर्छ । प्रस्तुत मुद्दाको दायरीको लगत कटृा गरी मिसिल नियमानुसार गरी बुझाईदिनु।

 

उक्त रायमा हामी सहमत छौं ।

 

न्या.रामप्रसाद श्रेष्ठ

न्या.वलराम के.सी.

 

इति सम्बत् २०६५ साल जेठ २ गते रोज ५ शुभम् ................

इजलास अधिकृतः उमेश कोइराला