निर्णय नं. ७७२० - अंश दर्ता

निर्णय नं.७७२०     ने.का.प.२०६३ अङ्क ६

 

सर्वोच्च अदालत, संयुक्त इजलास

माननीय न्यायाधीश श्री बद्रीकुमार वस्नेत

माननीय न्यायाधीश श्री कल्याण श्रेष्ठ

संम्वत २०६० सालको दे.पु.नं. .. ९५२८

फैसला मितिः २०६३।३।१४।

 

मुद्दा: अंश दर्ता ।

 

            पुनरावेदक

प्रतिवादीः सप्तरी जिल्ला सितापुर गा.वि. स. वडा नं. ४ बस्ने किसन खंग खत्वे समेत

विरुद्ध

प्रत्यर्थी

            वादीः सप्तरी जिल्ला सितापुर गा.वि.स.वडा नं. ४ बस्ने जुगाई खंग

 

§  विवादित सम्पत्ति वण्डा गर्न नपर्ने आफ्नो निजी सम्पत्ति हो भनी दावी लिने प्रतिवादीले नै उक्त सम्पत्ति निजी भएको प्रमाण पुर्‍याउनु पर्ने ।

§  कुनै प्रमाणबाट निजी सम्पत्ति भन्ने नदेखिंदा राजिनामाको कैफियत महलमा दाइजो पेवाको सम्पत्ति भनी उल्लेख गरी राजिनामा गरिदिने व्यक्तिले राजिनामा गरिदिएकै आधारमा मात्र त्यस्तो लिखतमा साक्षीसम्म पनि नराखिएका वादीको अंशहकमा प्रतिकूल असर पर्ने गरी उक्त सम्पत्तिलाई प्रतिवादीको निजी सम्पत्ति मान्नु न्यायोचित नहुने ।

§  प्रतिवादीका नाउंमा विभिन्न मितिमा राजिनामाबाट प्राप्त भएको विवादित सम्पत्ति अंशबण्डाको १८ नं. बमोजिम निजी आर्जको सम्पत्ति ठहर्न नआएको स्थितिमा उक्त सम्पत्ति निजी आर्जनको भनी वण्डा गर्न कर नलाग्ने भन्ने  प्रतिवादीहरुको जिकिरसंग सहमत हुन नसकिने।

(प्रकरण नं.१२)

·         राजिनामाबाट प्राप्त सम्पत्ति निजको निजी आर्जनको सम्पत्ति भन्ने नदेखिएपछि प्रमाण ऐन, २०३१ को दफा ६(क) बमोजिम पनि सो सम्पत्ति सगोलको सम्पत्ति मान्नुपर्ने ।

(प्रकरण नं.१३)

 

पुनरावेदक प्रतिवादी तर्फवाटः

प्रत्यर्थी वादी तर्फवाटः

अवलम्वित नजीरः

 

फैसला

न्या.वद्रीकुमार वस्नेतः न्याय प्रशासन ऐन २०४८ को दफा ९(१)(ग) अन्तर्गत पुनरावेदन अदालत राजविराजको २०५९।५।१९ को फैसला उपर प्रतिवादीहरुको तर्फबाट पुनरावदेन पर्न आएको प्रस्तुत मुद्दाको संक्षिप्त तथ्थ एवं ठहर यस प्रकार छ:-

२.    मुल पुर्खा चुनी खंगको एकछोरा विताई भएको निज स्व. विताईको २ छोरा हामी दाजु भाई मध्ये  जेठा प्र. किशन खंग खत्वे र कान्छा म फिरादी वादी जुगाई खंग खत्वे भई सवै सगोलको अंशियार हौ । विपक्षी प्रतिवादी मध्ये उम्दादेवी मेरा खासै दाजु प्र. किशन खंगको श्रीमती र मेरा एकाघरकी भाउजु हुनहुन्छ । हामी सवै वादी प्रतिवादीहरु एका सगोलमा रहि वसि आएका हुंदा म वादी लगायत मेरो श्रीमति समेत भई जनवोनी गरी म वादी पंजाव समेतमा गई घर व्यवहारको लागि रुपैया पैसा कमाई प्र. दाजु किसन खंग लाई घर व्यवहार चलाउन दिई आएका रकम आयस्ता समेतबाट जग्गा जमिन खरिद गरी सगोलमै मिली वसी आएका थियौ । मेरा श्रीमति छोरा छोरी सन्तानसंग सामान्य कुरामा भनाभन झै झगडा भई हितचित नमिली २०५२ साल वैशाख १५ गते देखि सामाजिक व्यवहार अनुसार चल सम्पत्ति लिई मानो छुट्याई अलग अलग भई वसी आएकोमा मेरा अंश भागमा पर्ने अचल सम्पत्ति मेरो नाउमा दर्ता हुने गरी छुट्याई दिनुहोस भन्दा २०५२ साल देखि आजभोली भन्दै आलटाल गरी अंश छुट्याई नदिएकोबाट म फिरादी साह्रै अन्यायमा परि विपक्षी प्रतिवादीहरुबाट अंश दिलाई पाउन अंशवण्डको १,२,१८ र अ.वं. ८२ र ७२ नं.को आधारमा अंशवण्डाको ३५ नं. र अ.वं. ३६ नं.को म्याद भित्रै यो फिराद गर्दछु । २०५२।१।१५ लाई मानो छुटिएको मिति कायम गरी अंशवण्डाको २०,२१,२२,२३ बमोजिम तायदाती फांटवारी लिई २ भागको १ भाग अंश दिलाई नामसारी दर्ता समेत गरी पाऊ भन्ने वादी दावी ।

३.    पैतृक सम्पत्ति पैतृक उद्योग धन्दा व्यापार समेत नभएको फिराद लेखबाट देखिन्छ ।जन मजदुरी गरी आ-आफ्नो सिपकला शारिरीक प्रयासबाट छुट्टा छुट्टै जन मजदुरी गरी जिवन यापन गरेको दावी लेखबाटै  देखिएकोछ । अंशवण्डा हुने र गर्नुपर्ने कुनै सम्पत्ति हामीलाई कहिकतैबाट सरी आएको छैन । वादीले अंशवण्डाको १,२ र १८ नं. बमोजिम दावी गरेकोमा पैतृक सम्पत्ति हुदै नभएको हुंदा अंशवण्डाको १,२ नं. प्रयोग हुने सम्पत्ति छदै छैन । पिता विताई २०३३।५।२४ मा स्वर्गवास हुनु भन्दा पहिले देखि नै आ(आफ्नो जहान परिवार लिई छुट्टै वसी जिवन निर्वाह गरेका छौं । वादीलाई अंश दिनु पर्ने छैन । अंशको वादी दावी झुठा हो भन्ने समेत प्रतिउत्तर जिकिर ।

४.    यसमा  वादीले पैतृक सम्पत्ति छ भन्न नसकेको प्रतिवादी उम्दादेवीले विभिन्न व्यक्तिबाट विभिन्न मितिमा खरिद गरेको देखिएको सो खरिद गरिएको राजिनामामा लिखतको कैफियत महलमा दाइजो पेवा भन्ने उल्लेख भएको पाइने र दाइजो पेवाका जग्गा वाहेक अन्य सम्पत्ति यो यति छ भनि वादीले तायदाती फांटवारी पेश गर्दा देखाउन सकेको नहुंदा पैतृक सम्पत्ति नै नभए पछि अंशवण्डा गर्नुपर्ने  नहुंदा वादी दावी पुग्न नसक्ने ठहर्छ भन्ने सप्तरी जिल्ला अदालतको मिति २०५७।१२।२६।१ को फैसला ।

५.    शुरु सप्तरी जिल्ला अदालतको फैसलामा मेरो चित्त बुझेको छैन । हामी बादी प्रतिवादीका नाममा पुख्र्यौली सम्पत्ति नभएपनि हामी दाजुभाई संग सगोलमा रहदाका वखत जन मजदुरी गरी आर्जन गरेको धनबाट खरिद गरेको जग्गा भाउजुका नाउमा राख्दैमा दाइजो पेवाको हुने होइन । प्रमाण ऐन २०३१ को दफा ६ प्रतिकूल भएको शूरुको फैसला बदर  उल्टी गरी वादी दावी बमोजिम २ भागको १ भाग अंश दिलाई पाऊ भन्ने वादीको पुनरावेदन पत्र ।

६.    यसमा वादी प्रतिवादी विच अंशवण्डा भएको कुनै प्रमाण नरहेको र प्रतिवादीको निजी आर्जनको जग्गा हो भन्ने स्पष्ट प्रमाणबाट पुष्टि भएको नदेखिएको अवस्थामा वादी दावी पूग्न नसक्ने ठहराएको शुरुको फैसला फरक पर्न सक्ने देखिंदा अ.वं. २०२ नं. बमोजिम छलफलको लागि प्रत्यर्थी झिकाई नियमानुसार पेश गर्नु भन्ने पुनरावेदन अदालतको मिति २०५८।१२।२०।३ को आदेश ।

७.    म प्रतिवादी किसन खंगको नाउमा अहिलेसम्म कुनै सम्पत्ति छैन । म प्रतिवादी उम्दादेवीलाई माइतीले दिएको रुपैयाबाट केही जग्गा जमिन जोडी खरिद गरी स्त्री अंशधनको ४,५ नं. बमोजिम भोग चलन गरि खाई रहेकोमा अंशवण्डाको १८ नं. समेतले सो सम्पत्ति कसैलाई अंश दिनुपर्ने नभएको हुंदा शुरु सप्तरी जिल्ला अदालतले वादी दावी नपुग्ने ठहर्‍याई गरेको फैसला कानून संगत नै भएकोले शुरु फैसला सदर कायम राखि पाऊ भन्ने प्रतिवादी किसन खंग र उम्दादेवीको संयुक्त लिखित प्रतिवाद ।

८.    यसमा प्रतिवादी उम्मादेवीको नाउमा पटक पटक सम्पत्ति आर्जन गरेको अवस्था देखिंदा एका सगोलमा वसेको अंशियार कसैको नाउमा सम्पत्ति भएको अन्यथा प्रमाणित नभएमा प्रमाण ऐन २०३१ को दफा ६(क) अनुसार सगोलको सम्पत्तिमा सवै अंशियारको हक लाग्ने कानूनी व्यवस्था भएको देखिंदा वादी दावी नपुग्ने ठहराएको शुरु फैसला उल्टी भै तायदातीमा पेश भएको सम्पत्तिबाट नरम गरम मिलाई २ खण्डको १ खण्ड अंश वादीले पाउने ठहर्छ भन्ने समेतको पुनरावदेन अदालत राजविराजको २०५९।५।१९।४ को फैसला ।

९.    वादी दावी नपुग्ने  ठहराएको शुरु फैसला उल्टी गरी प्रतिवादी उम्दा देवीले दाइजो पेवा वापतको रुपैयाबाट राजिनामा गरी लिएको जग्गा जमिन समेतको निजी सम्पत्तिबाट वादीले अंश पाउने ठहराएको पु.वे.अ. राजविराजको फैसला स्त्री अंशधनको ४,५ नं: र अंशवण्डाको १८ नं. समेतको विपरीत हुंदा पुनरावदेन अदालतको उक्त मिति २०५९।५।१९।४ को फैसला उल्टी गरी वादी दावी नपुग्ने ठहराएको शुरु जिल्ला अदालतको फैसला सदर गरी पाऊ भन्ने समेतको प्रतिवादीहरुको पुनरावेदन जिकिर ।

१०.    नियम बमोजिम पेश हुन आएको प्रस्तुत मुद्दामा पुनरावदेन सहित मिसिल संलग्न कागजातको अध्ययन गर्दा वादी दावी नपुग्ने ठहराएको शुरु फैसला उल्टी गरी तायदातीमा उल्लेखित सम्पत्तिबाट २ भागको १ भाग सम्पत्ति वादीले अंश वापत पाउने ठहराएको पुनरावदेन अदालत राजविराजको फैसला मिलेको छ, छैन ? पुनरावेदक प्रतिवादीहरुको पुनरावदेन जिकिर पुग्छ , पुग्दैन ? निर्णय दिनुपर्ने देखियो ।

११.    निर्णय तर्फ विचार गर्दा यसमा वादी जुगाई खंग र प्रतिवादी किसन खंग सहोदर दाजु भाई भै एका सगोलका अंशियार भन्नेमा कुनै विवाद देखिंदैन । पंरतिवादी उम्दा देवी किसन खंगको पत्नी भै वादीको भाउजु नाताको देखिन्छ । वादी प्रतिवादीहरुवीच वण्डा गर्नु पर्ने कुनै पैतृक सम्पत्ति नभए नरहेको भन्नेमा पनि विवाद छैन । तथापी प्रतिवादी उम्दा देवीको नाउमा विभिन्न मितिमा राजिनामाबाट खरिद गरिएको सम्पत्ति वादी समेतको सगोलको आर्जनबाट खरिद गरेको सम्पत्तिहुंदा सो सम्पत्तिबाट २ भागको १ भाग अंश पाउ भन्ने वादी दावी भएकोमा उम्दादेवीको नाउको उपरोक्त सम्पत्ति निजले माइतीबाट पाएको रुपैयाबाट खरिद गरेको दाइजो पेवाको निजी सम्पत्ति हुंदा अंशवण्डाको १८ नं. ले वण्डा लाग्न कर नलाग्ने सम्पत्ति भन्ने प्रतिवादीहरुको जिकिर भै विवाद देखिंदा सर्वप्रथम सो सम्वन्धमा नै निर्णय गर्नुपर्ने हुन आयो ।

१२.   त्यस तर्फ विचार गर्दा प्रतिवादी उम्दादेवीको नाउमा रहेको तायदातीमा उल्लेखित सम्पत्ति विभिन्न मितिका राजिनामाको लिखतबाट खरिद गरेको देखिन्छ । उपरोक्त राजीनामाको लिखतहरुको कैफियत महलमा उक्त सम्पत्ति माइतीले दिएको रकमबाट खरिद गरिएको भन्ने समेत उल्लेख भएको छ । अतः सोही आधारबाट विवादित सम्पत्ति प्रतिवादीको दाइजो पेवाको निजी भै अंशवण्डाको १८ नं. अनुसार वण्डा गर्न नपर्ने सम्पत्रि भन्ने प्रतिवादीको जिकिर पाइन्छ। अंशवण्डाको १८ नं. मा कुनै अंशियारले कसैबाट निजी तवरले दान वा वकस पाएको वा कसैको अपुताली परेको वा स्त्री अंशधनको महलको ५ नं. बमोजिम पाएको  त्यस्तो आर्जन वा पाएको सम्पत्ति सो आर्जन गर्ने वा  पाउने अंशियारको निजी ठहरी आफु खुशी गर्न पाउंछ । वण्डा गर्न कर लाग्दैन भन्ने उल्लेख भएको छ । यसरी अंशवण्डाको १८ नं. ले वण्डा गर्नु नपर्ने कसैको निजी सम्पत्तिको स्पष्ट परिभाषा गरेको स्थितिमा  प्रतिवादी उम्दा देवीले विभिन्न मितिमा राजीनामाबाट प्राप्त गरेको सम्पत्ति उक्त राजिनामाको कैफियत महलमा दाइजो पेवाको सम्पत्ति भनी उल्लेख गरेकै आधारमा मात्र अंशवण्डाको १८ नं.को उपरोक्त परिभाषा अनुरुपको निजी सम्पत्ति भनी मान्न मिल्ने देखिंदैन । विवादित सम्पत्ति वण्डा गर्न नपर्ने  आफ्नो निजी सम्पत्ति हो भनी दावी लिने प्रतिवादीले नै उक्त सम्पत्ति निजी भएको प्रमाण पुर्‍याउनु पर्ने सन्दर्भमा प्रतिवादी उम्दा देवीको नाउमा विभिन्न मितिमा राजिनामाबाट आर्जन भएको सम्पत्ति निजले निजी तवरले दान वा बकस पाएको सम्पत्ति भएको पुष्टि हुने कुनै विवादरहित प्रमाण प्रतिवादी पक्षबाट पेश हुन सकेको छैन । अन्य कुनै प्रमाणबाट निजी सम्पत्ति भन्ने नदेखिंदा राजिनामाको कैफियत महलमा दाइजो पेवाको सम्पत्ति भनी उल्लेख गरी राजिनामा गरिदिने व्यक्तिले राजिनामा गरिदिएकै आधारमा मात्र त्यस्तो लिखतमा साक्षीसम्म पनी नराखीएका वादीको अंशहकमा प्रतिकूल असर पर्ने गरी उक्त सम्पत्ति लाई प्रतिवादीको निजी सम्पत्ति मान्नु न्यायोचित हुदैन । अतः प्रतिवादी उम्दा देवीको नाउमा विभिन्न मितिमा राजिनामाबाट प्राप्त भएको विवादित सम्पत्ति अंशबण्डाको १८ नं. बमोजिम निजको निजी आर्जनको सम्पत्ति ठहर्न नआएको स्थितिमा उक्त सम्पत्ति निजी आर्जनको भनी वण्डा गर्न कर नलाग्ने भन्ने  प्रतिवादीहरुको पुनरावदेन जिकिरसंग सहमत हुन सकिएन ।

१३.   साथै वादी प्रतिवादीहरु एका सगोलका अंशियार भन्ने देखिएकोमा प्रतिवादी उम्दा देवीको नाउमा राजिनामाबाट प्राप्त सम्पत्ति निजको निजी आर्जनको सम्पत्ति भन्ने नदेखिए पछि प्रमाण ऐन, २०३१ को दफा ६(क) बमोजिम पनि सो सम्पत्ति सगोलको सम्पत्ति मान्नु पर्ने यस्तो सगोलको सम्पत्तिबाट वादी  जुगाई खंग र प्रतिवादी किसन खंग दुई दाजु भाई विच बरावर अंशहक हुने भै उक्त सम्पत्तिबाट २ भागको १ भाग अंश वादीले पाउने नै देखियो ।

 

१४.   तसर्थ, माथि उल्लेखित आधार कारणबाट प्रतिवादी उम्दा देवीको नाउमा पटक पटक राजिनामाबाट प्राप्त सम्पत्ति निजको निजी सम्पत्ति नदेखिई सगोलको सम्पत्ति देखिन आएको अवस्थामा त्यस्तो  सम्पत्तिमा वादीको समेत अंश हक लाग्नेमा वादी दावी पुग्न नसक्ने ठहराएको शुरु जिल्ला अदालको फैसला उल्टी गरी तायदातीमा पेश भएको सम्पत्तिबाट वादीले २ भागको १ भाग अंश पाउने ठहराएको पु.वे.अ. राजविराजको मिति २०५९।५।१९।४ को फैसला मनासिव देखिंदा सदर हुने ठहर्छ । पुनरावेदक प्रतिवादीहरुको पुनरावेदन जिकिर पुग्न सक्दैन । मिसिल नियमानुसार बुझाई  दिनु ।

 

उक्त रायमा सहमत छु ।

 

न्या.कल्याण श्रेष्ठ

 

इति सम्वत २०६३ साल आषाढ १४ गते रोज   शुभ्म............