निर्णय नं. ७३५५ - बहु विवाह
निर्णय नं.७३५५ ने.का.प.२०६१ अङ्क ३
संयुक्त इजलास
माननीय न्यायाधीश श्री सुशिला सिंह सिलु
माननीय न्यायाधीश श्री अर्जुनप्रसाद सिंह
सम्वत २०५७ सालको स.फौ.पु.नं. ६
फैसला मितिः २०६१।२।३२।२
विषय :– बहु विवाह
पुनरावेदक
प्रतिवादीः गुल्मी जिल्ला वामी गा.वि.स. वडा न. ५ बस्ने भिमसेन के.सी.
विरुद्ध
प्रत्यर्थी
वादीः कालिका के.सी. को जाहेरीले श्री ५ को सरकार
§ भिमसेन के.सी.ले कल्पनासँग २०४८।८।२८ मा विवाह गरेको हो भनि मिति तोकी बयान गर्ने साक्षी लिलवहादुर रानासित अदालतले भिमसेनले भनेको मिति र कालिकाले जाहेरीमा भनेको मिति फरक प¥यो कुन चाही मिति सही हो भनि दोहोर्याई सोधनी गर्दा “सो बारे मलाई थाहा छैन” भनेको देखियो । यसरी दोश्रो विवाह ०४८ सालमै गरिसकेको भन्ने प्रतिवादीको कथन भएतापनि सो कुरा कतैबाट प्रमाणित हुन आएन । यस स्थितिमा ०५१।११।२८ मा सौतालाई घर भित्र्याएपछि लोग्नेले बहुविवाह गरेको कुरा थाहा पाए भन्ने वादीको कथनलाई खण्डन हुने ठाउँ नरहने ।
§ आफ्नी स्वास्नी जीवित छँदै अर्की स्वास्नी विवाह गर्ने प्रतिवादी भिमसेन के.सी. र जानीजानी सौता बन्न गएकी प्रतिवादी कल्पना भन्ने सुमित्रा के.सी. दुबैलाई कानून विपरीत बहुविवाह गरेको अपराधमा विहावारीको १० नं. बमोजिम १/१५ दिनका दरले कैद र रु. १७००।– का दरले जरिवाना गर्ने ठहराएको गुल्मी जिल्ला अदालतको फैसला सदर गरेको पुनरावेदन अदालत बुटवलको फैसला मिलेकै देखिंदा सदर हुने ।
(प्र.नं. १९ र २१)
पुनरावेदक प्रतिवादी तर्फवाटः
प्रत्यर्थी वादी तर्फवाटः
अवलम्वित नजिरः
फैसला
न्या.सुशिला सिंह सिलुः पुनरावेदन अदालत बुटवलको ०५३।११।१५ को फैसला उपर न्याय प्रशासन ऐन, २०४८ को दफा ९(१) बमोजिम प्रतिवादीको पुनरावेदन परी आएको प्रस्तुत मुद्दाको संक्षिप्त तथ्य र ठहर निम्न प्रकार छ :-
२. लोग्ने भिमसेन के.सी.सँग ०४७ साल जेष्ठमा मेरो विवाह भै एक छोरी जन्मेकी छन् । ०५१।११।२८ गते गुल्मी वामी गा.वि.स. वडा नं. ७ बस्ने बुढाथोकीकी छोरी कल्पना बुढाथोकी मगरलाई कान्छी श्रीमती ल्याएकोले कारवाही गरी पाउँ भन्ने कालिका के.सी.को मिति ०५२।१।२४ को जाहेरी दरखास्त ।
३. भिमसेन के.सी. मेरी जेठी श्रीमती पट्टिको छोरा हो जेठी बुहारी कालिकासँग ०४७ सालमा विवाह भै १ छोरी जन्मेकी छ । जेठी श्रीमती कालिका हुँदाहुँदै छोरा भिमसेनले कल्पनालाई विवाह गरी ल्याएको हो भन्ने भिमसेन के.सी.को बाबु गोविन्दवहादुर खत्रीको ०५२।२।१९ मा प्रहरी समक्ष भएको कागज ।
४. भिमसेन के.सी. वामी गा.वि.स. वडा नं. ७ स्थित प्रा.वि.मा शिक्षक पदमा कार्यरत थिए सोही गाउँकी बुढाथोकी मगरकी छोरी कल्पनालाई दोश्रो विवाह गरेका हुन् । हाल निजहरु गाउँघरमा छैनन् भन्ने समेत व्यहोराको ०५२।२।१९ को वस्तुस्थिति मुचुल्का ।
५. जेठी श्रीमती कालिका के.सी. हुँदाहुँदै कल्पना नामक केटीलाई दोश्रो श्रीमती ल्याई अभियुक्त भिमसेन के.सी.ले मुलुकी ऐन विहावारी महलको ९ नं. को कसूर गरेको र अभियुक्त कल्पनाले पनि भिमसेनको घरमा विवाहिता श्रीमती कालिका छन् भन्ने जानाजानी दोश्रो श्रीमती भै बसी ऐ. ऐनको १० नं. को कसूर गरेकाले निज जना २ लाई विहावारीको १० नं. बमोजिम सजाय गरी पाउनुका साथै फरार रहेका अभियुक्तहरुलाई अदालतबाटै समाह्वान जारी गरी पाउँ भन्ने मागदावी लिई दायर हुन आएको अभियोगपत्र दावी ।
६. जाहेरवाली कालिका के.सी.लाई ०४५ साल जेष्ठ महिनामा विवाह गरेकी मेरी विवाहितै श्रीमती हुन् निज तर्फ हाल २ वर्षकी १ छोरी पुष्पा छन् । श्रीमती कालिकालाई चर्मरोग लागी निको नभएको र सौत्याहा ग्रह छ अर्को विवाह गरेपछि ठिक हुन्छ भन्ने ज्योतिषीको सल्लाह र जाहेरवालीकै सल्लाह बमोजिम ०४८ साल माघ महिनामा कान्छी श्रीमती कल्पना भनिएकी सुमित्रालाई विवाह गरेको हुँ । ०५१।११।२८ मा दोश्रो विवाह गरे भन्ने झुठ्ठा दावीबाट सफाइ पाउँ भन्ने समेत व्यहोराको शुरु जिल्ला अदालतबाट जारी भै तामेल भएको ३० दिने सामाह्वानको म्यादमा प्रतिवादी भिमसेन के.सी.ले शुरु अदालतमा हाजिर भै गरेको बयान ।
७. जाहेरवाली मेरी सौता दिदी हुन् निजकी १ छोरी पुष्पा छन् सौता दिदीले अर्को विवाह गर्नुस् भनि पति भिमसेनलाई दिएका सल्लाह बमोजिम ०४८ सालको माघ महिनामा मेरो विवाह भएको हो जेठी श्रीमतीको सल्लाह अनुसार विवाह गर्ने हो भनि पतिले भनेकाले थाहा पाएकी थिएँ मेरा केटाकेटी जन्मेका छैनन् ०५१ सालको कार्तिक देखि गर्भ बोकेकी छु अब जन्मने अवस्थामा छ सौता दिदी र म मेरो विवाह भए देखि पति भिमसेनको घरमा मिली बसेकोमा लोग्ने र सौता उपर ०५१ साल चैत्रमा मैले अंश पाउँ भनि मुद्दा दिएको कारण रिसाई ०५१।११।२८ मा विवाह गरे भनि झुठ्ठा जाहेरी दिएकी छिन् मेरो नाम सुमित्रा हो कल्पना पनि भन्छन् सफाइ पाउँ भन्ने समेत व्यहोराको प्रतिवादी कल्पना भन्ने सुमित्रा के.सी.ले ०५२।३।१९ मा शुरु अदालतमा हाजिर भै गरेको बयान ।
८. मेरो प्रतिवादी भिमसेन के.सी.सँग ०४७।२।१८ गते विवाह भै ०४९।४।१७ गते छोरी पुष्पा जन्मेकी छन् पति भिमसेन म छँदाछँदै गुल्मी वामी गा.वि.स. वडा नं. ७ पुरानो गाउँ बस्ने बुढाथोकी मगरकी छोरी कल्पनालाई ०५१।११।२८ गते ल्याई म माथि सौता हालेका हुन् । मलाई कुनै रोग छैन दोश्रो विवाह गर्ने सल्लाह दिएकी पनि होइन भन्ने समेत व्यहोराको जाहेरवाली कालिका के.सी.ले शुरु अदालतमा गरेको बकपत्र ।
९. जाहेरवाली कालिका भिमसेनकी विवाहित श्रीमती हुन् । निज तर्फ १ छोरी छन् जाहेरवाली विवाहित श्रीमती छँदाछँदै प्रतिवादीले कान्छी श्रीमती बहुविवाह गरेका हुन् भन्ने वस्तुस्थिति मुचुल्काका मानिस टिकाराम कडेल र कल्पना भन्ने सुमित्रालाई ०४८।८।१० गते विवाह गरेको भन्ने कुरा प्रतिवादी भिमसेनलाई भन्दा थाहा पाएको हुँ भन्ने प्रतिवादी भिमसेन र कल्पना भन्ने सुमित्राको साक्षी लिलवहादुर राना तथा जाहेरवाली घरमा छँदाछँदै प्र. भिमसेनले ०४८।८।१० गते विवाह गरेको हो दुबैपट्टि १।१ छोरी छन् सौता सौताबीच नमिली ०५१।११।१८ मा लोग्ने स्वास्नी भै बसें भनि रिसाई पछि जाहेरी दिएकी हुन् भन्ने लालवहादुर बुढोथोकीको बकपत्र भई मिसिल सामेल रहेछ ।
१०. प्रतिवादीहरुले जानी जानी बहु विवाह गरेको र स्वास्नी भै बसेको समेत देखिंदा वादी दावी बमोजिम यी प्रतिवादीहरुलाई जनही ।१।१५ का दरले कैद र रु. १,७००।– का दरले जरिवाना समेत हुने ठहर्छ भन्ने समेत गुल्मी जिल्ला अदालतको फैसला ।
११. जाहेरवाली समेतको राय सल्लाह अनुसार दोश्रो विवाह गरेको र जाहेरी पर्नुभन्दा अघि नैं जाहेरवालीको अंश मुद्दा समेत परेको अवस्थामा शुरुले मलाई कैद तथा जरिवाना गर्ने गरेको फैसलामा प्रमाणको मूल्याङ्कन नैं नभएको हुँदा उक्त फैसला बदर गरी सफाइ पाउँ भन्ने समेत व्यहोराको प्रतिवादी भिमसेन के.सी.को पुनरावेदनपत्र ।
१२. मैले ०४८ सालमा विवाह गरी ७ महिनापछि मात्र २०५२ सालमा जाहेरी परेको कुरालाई शुरु अदालतबाट मूल्याङ्कन नैं नगरी भएको फैसलामा त्रुटी हुँदा अभियोग दावीबाट सफाइ पाउँ भन्ने समेत व्यहोराको कल्पना भन्ने सुमित्रा के.सी.को पुनरावेदनपत्र ।
१३. जेठी श्रीमतीलाई चर्मरोग लागी निजकै सल्लाहमा ०४८ मा दोश्रो विवाह गरेको हुँ भनि भिमसेन के.सी.ले अदालतमा बकपत्र गर्दा भनेका, उक्त कुरालाई समर्थन हुने गरी विवाह बाजा बजाएर भएको घरमा सौता छ भन्ने कुरा भिमसेनले पहिले नैं भन्नु भएको थियो भन्ने कुरा सुमित्राको बयानमा भन्नु भएको र प्रतिवादीकै बाबुले पनि दोश्रो विवाह भएको कुरालाई समर्थन गरेको देखिन्छ । ०४८ मा विवाह भएपश्चात ०५२ मा जाहेरी दिइएको हुँदा कारवाही हुनु नपर्ने भन्ने जिकिरलाई हेर्दा सो कुराको पुष्टि हुने कुनै सबुद प्रमाण प्रतिवादी पक्षले पेश गर्न सकेको देखिंदैन । यस्तो स्थितिमा प्रतिवादीले घरमा सौता श्रीमती छ भन्ने जानी जानी दोश्रो पारी बहु विवाह गरेको कुरा जाहेरी दरखास्त, जाहेरवालीको बकपत्र र प्रतिवादीको साविती बयानबाट पुष्टि भएको देखिंदा गुल्मी जिल्ला अदालतले प्रतिवादीहरुले बहु विवाहको कसूर गरेको ठहराई ०५३।२।१५ मा गरेको फैसला मिलेकै देखिंदा सदर हुने ठहर्छ भन्ने पुनरावेदन अदालत बुटवलको ०५३।११।१५ को फैसला ।
१४. जाहेरवालीसँग मेरो ०४५ मा विवाह भएको हो । निजलाई चर्मरोग लागी निको नभएकाले निजकै सल्लाहमा ०४८ मा कान्छी श्रीमती कल्पना भन्ने सुमित्रालाई विवाह गरेको हुँ । ०५१।११।२८ मा दोश्रो विवाह गरेको भन्ने भनाई झुठ्ठा हो । कान्छी श्रीमती सुमित्राले मलाई अंश मुद्दा दिएको कारण मलाई फसाउन झुठ्ठा जाहेरी दिएको हो । कान्छी श्रीमती सुमित्रासँग ०४८ मा विवाह भएको तथ्य मेरो बयान, साक्षीको बकपत्र र प्रतिवादी मध्येकी सुमित्राको बयानबाट पुष्टि हुनुको साथै अंश मुद्दाको मिलापत्र समेतले प्रमाणित गर्दछ । ०४८ मा भएको विवाहको सम्बन्धमा अहिले आएर जाहेरी दिन र कारवाही चलाउन पाउने होइन, हदम्याद नाघी दायर भएको अभियोगपत्र खारेज हुनुपर्छ, वस्तुस्थिति मुचुल्काका एउटा व्यक्तिले मात्र बकपत्र गरेको र सो पनि विरोधाभाषपूर्ण भएकोले मुचुल्कालाई पनि प्रमाणमा लिन मिल्दैन । यस्तो अवस्थामा हचुवा र अनुमानको आधारमा भएको पुनरावेदन अदालत बुटवलको फैसला त्रुटीपूर्ण हुँदा बदर गरी मुद्दा दोहोर्याई हेरी पाउन ०५४।५।१९ को निवेदन ।
१५. ०५१।१।२४ मा जेठी श्रीमतीको जाहेरी परेकोमा ०४८ सालमा दोश्रो विवाह गरेको हो भन्ने प्रतिवादीको जिकिर रहेको देखिंदा थाहा पाएको मितिले ३ महिना भित्र नालेस नदिए लाग्न सक्दैन भन्ने विहावारीको ११ नं. ले कानूनी व्यवस्था गरेकोमा सो ११ नं. को व्याख्यात्मक त्रुटी गरी प्रतिवादीलाई सजाय गर्ने गरी पुनरावेदन अदालत बुटवलबाट फैसला भएको देखिंदा न्याय प्रशासन ऐन, २०४८ को दफा १२(१) को खण्ड (क) को आधारमा मुद्दा दोहोर्याई हेर्ने निस्सा प्रदान गरिएको छ भन्ने यस अदालतको ०५६।१२।२३ को आदेश ।
१६. नियम बमोजिम दैनिक मुद्दा पेशी सूचीमा चढी निर्णयार्थ पेश हुन आएको प्रस्तुत मुद्दाको पुनरावेदनपत्र तथा प्रमाण एवं शुरु मिसिल अध्ययन गरियो । यसमा पुनरावेदन जिकिर पुग्न सक्छ वा सक्दैन, पुनरावेदन अदालत बुटवलले गरेको फैसला मिलेको छ, छैन सो सम्बन्धमा निर्णय दिनुपर्ने देखियो ।
१७. निर्णय तर्फ विचार गर्दा यसमा वादी कालिका के.सी.ले जेठी श्रीमती निज वादी छँदाछँदै नाम थाहा नभएको वुढाथोकी मगर केटीसँग लोग्ने भिमसेन के.सी.ले विवाह गरी निजलाई ०५१।११।२२ का मितिमा घर भित्र्याएको र लोग्नेले दोश्रो विवाह गरेको कुरा सोही दिन थाहा पाएकोले विहावारीको ११ नं. को म्यादभित्र उजुर गरेकी छु भन्ने फिराद जिकिर रहेकोमा प्रतिवादी भिमसेन के.सी.ले जेठी श्रीमतीसँग ०४७ सालमा विहे गरेको र निजलाई चर्मरोग लागेपछि उनकै सल्लाह अनुसार ०४८ साल माघ महिनामा कल्पना भन्ने सुमित्रासँग विहा गरेकोमा ऐनको म्याद समेत नाघेपछि ०५२।१।२४ मा दिएको फिराद खारेज हुनुपर्ने भन्ने प्रतिउत्तर जिकिर लिएको यस मुद्दामा शुरु गुल्मी जिल्ला अदालतले जानाजानी दोश्रो विवाह गरेकोले भिमसेन के.सी. तथा सुमित्रा के.सी. दुबै प्रतिवादीहरुलाई विहावारीको १० नं. बमोजिम १/१५ दिनका दरले कैद र रु. १७००। का दरले जरिवाना गर्ने फैसला गरेको र सो निर्णय सदर गरी पुनरावेदन अदालतले फैसला गरेको देखिन्छ ।
१८. पुनरावेदन अदालत बुटवलको फैसला उपर भिमसेन के.सी. र सुमित्रा के.सी. दुबैजना प्रतिवादीहरुको पुनरावेदन यस अदालतमा परेको यस मुद्दामा ०५२।३।१६ का मितिमा गरिएको वस्तुस्थिति मुचुल्काका सबै मानिसहरुले निज भिमसेनकी जेठी स्वास्नी कालिकालाई चर्मरोग लागेको होइन भन्ने र जेठी श्रीमती छँदाछँदै अर्की स्वास्नी ल्याई बहुविवाह गरेको हो भन्ने किटानी बकपत्र गरेको देखिन्छ । प्रतिवादी भिमसेन के.सी.का बाबु गोविन्द खत्रीले डोर खटी गएका कर्मचारी समक्ष दिएको बयानमा पनि जेठी बुहारी कालिकाले राम्रै घर गर्दै आएकी र कल्पना बुढाथोकी मगरलाई दोश्रो श्रीमती बनाई ल्याएको हो भन्ने कुरा उल्लेख गरेको, प्रतिवादीहरु दुबैजनाले परस्पर विवाह गरेको कुरा स्वीकारेको तथा प्रतिवादीका साक्षीहरुले पनि दोश्रो विवाह गरेको भन्ने कुरालाई इन्कार नगरेको देखिनाले प्रतिवादीहरुले बहुविवाह गरेको कुरामा कुनै विवाद रहन आएन ।
१९. जेठी श्रीमती कालिकालाई चर्मरोग लागेकोले ०४८ सालमै कान्छी स्वास्नीसँग विवाह गरको भन्ने प्रतिवादी भिमसेनको कथनका हकमा जाहेरवाली कालिकाले आफूलाई कुनै त्यस्तो रोग लागेको कुरा स्वीकार नगरेको, वस्तुस्थिति मुचुल्काका सबै मानिसहरुले कालिकालाई चर्मरोग वा कुनै दीर्घरोग लागेको छैन भनि किटानी साथ बकपत्र गरेबाट सो कुरा झुठो देखिन आयो । वादी जेठी श्रीमतीलाई चर्मरोग लागेको भन्ने र उनकै सल्लाहले अर्को विवाह गरेको भन्ने कुराहरु बहुविवाह गर्न पाउने अवस्थाहरुका सम्बन्धमा विहावारीको ९ नं. मा गरिएको व्यवस्था अन्तर्गत नपर्ने हुनाले त्यसतर्फ विचार गर्न पर्ने देखिएन । प्रतिवादी भिमसेनले कल्पनासित ०४८ माघमा विहा गरेको भन्ने र कल्पनाले आफूलाई भिमसेन के.सी.ले ०४८ माघमा बाजा बजाएरै विहा गरी ल्याएको भनेतापनि प्रतिवादीहरुका साक्षी कल्पनाकै काका लालवहादुर बुढाथोकीले केटा र केटी मिली पहिले नैं विवाह गरिसकेको रहेछ ०४८ मंसिर १० गते टिकाटालो गरी मिलाई दिएको भनी बयान दिएको, प्रतिवादीहरुका अर्को साक्षी लिलवहादुर रानामगरले भिमसेनको कल्पनासँग २०४८।८।२८ मा विवाह गरेको हो भनि भिमसेनले भनेकोले थाहा पाएँ भनि बकेको र यसरी फरक फरक मितिहरु उल्लेख हुन गएको, प्रतिवादीहरुको कुरालाई साक्षीहरुले समर्थन नगरेको, दुईजना साक्षीहरुको बयानमा पनि एकअर्काको भनाइ फरक परेको देखिन आयो । त्यसैगरी भिमसेन के.सी.ले कल्पनासँग २०४८।८।२८ मा विवाह गरेको हो भनि मिति तोकी बयान गर्ने साक्षी लिलवहादुर रानासित अदालतले भिमसेनले भनेको मिति र कालिकाले जाहेरीमा भनेको मिति फरक प¥यो कुन चाही मिति सही हो भनि दोहोर्याई सोधनी गर्दा “सो बारे मलाई थाहा छैन” भनेको देखियो । यसरी दोश्रो विवाह ०४८ सालमै गरिसकेको भन्ने प्रतिवादीको कथन भएतापनि सो कुरा कतैबाट प्रमाणित हुन आएन । यस स्थितिमा ०५१।११।२८ मा सौतालाई घर भित्र्याएपछि लोग्नेले बहुविवाह गरेको कुरा थाहा पाए भन्ने वादीको कथनलाई खण्डन हुने ठाउँ रहेन ।
२०. विहावारीको ११ नं. मा बहुविवाहमा नालिस दिने म्याद थाहा पाएको मितिले तीन महिनाको किटानी व्यवस्था गरिएकोले वादीको फिराद म्याद नाघी परेको भन्ने प्रतिवादीहरुको जिकिर मान्न सकिएन ।
२१. यस स्थितिमा आफ्नी स्वास्नी जीवित छँदै अर्की स्वास्नी विवाह गर्ने प्रतिवादी भिमसेन के.सी. र जानीजानी सौता बन्न गएकी प्रतिवादी कल्पना भन्ने सुमित्रा के.सी. दुबैलाई कानून विपरीत बहुविवाह गरेको अपराधमा विहावारीको १० नं. बमोजिम १/१५ दिनका दरले कैद र रु. १७००।– का दरले जरिवाना गर्ने ठहराएको गुल्मी जिल्ला अदालतको फैसला सदर गरेको पुनरावेदन अदालत बुटवलको फैसला मिलेकै देखिंदा सदर हुने ठहर्छ । मिसिल नियमानुसार बुझाई दिनु ।
उक्त रायमा म सहमत छु ।
न्या.अर्जुनप्रसाद सिंह
इति सम्बत् २०६१ साल गते रोज शु्भम्............ ।