निर्णय नं. ७३७१ - वन्दीप्रत्यक्षीकरण ।

निर्णय नं.७३७१           ने.का.प.२०६१               अङ्क ४

 

संयुक्त इजलास

माननीय न्यायाधीश श्री रामप्रसाद श्रेष्ठ

माननीय न्यायाधीश श्री शारदा श्रेष्ठ

संवत २०६० सालको रि.नं....१९९

आदेश मितिः २०६१।३।१६।४

 

विषयः वन्दीप्रत्यक्षीकरण ।

 

निवेदकः मकवानपुर जिल्ला गडी गा.वि.स. वडा नं. ३ घर भै हाल गैरकानूनी थुनामा रहेको शान्तवहादुर वाईवा (लामा) को हकमा निजकी छोरी मिना कुमारी वाईवा  

विरुद्ध

विपक्षीः श्री ५ को सरकार, गृह मन्त्रालय, सिंहदरवार काठमाडौँ समेत

 

§  कुनैपनि व्यक्तिलाई कसैले गैरकानूनी रुपमा पक्री कव्जामा लिएको अवस्था पुष्टि भएमा अदालतद्वारा त्यस्तो पक्राउ गर्ने व्यक्ति वा निकाय उपर वन्दी प्रत्यक्षीकरणको आदेश जारी गरी वन्दी छुट्न सक्ने हुन्छ । वन्दी वनाइएका भनिएको सन्तवहादुर कहाँ कुन अवस्थामा वन्दी छन् भन्ने कुरा निवेदक समेतले अदालतलाई यकिन हुने गरी भन्न नसकेको र सम्पूर्ण लिखित जवाफ प्रस्तुतकर्ताहरुले पनि निवेदकलाई पक्राउ गरेको थुनामा राखेको छैन भनी अनभिज्ञता देखाइएको हुँदा वन्दीप्रत्यक्षीकरणको आदेश जारी गरी वन्दीलाई थुनावाट मुक्त गर्न सक्ने अवस्था नदेखिने ।

§  वन्दी भनिएका व्यक्ति सन्तवहादुरको थुनाको अवस्था यकिन हुने गरी कुनै पनि वेला निवेदन परेका वखत फेरि पनि वन्दीप्रत्यक्षीकरणको निवेदन दिन सकिने नै हुंदा हाल रिट जारी गरिरहन पर्ने अवस्था नदेखिंने ।

(प्र.नं. १४)

 

निवेदक तर्फवाटः विद्वान अधिवक्ता श्री शान्ता सेढाइ

विपक्षी तर्फवाटः उपन्यायाधिवक्ता श्री महेन्द्रवहादुर कार्की

अवलम्वित नजिरः

 

आदेश

            न्या.रामप्रसाद श्रेष्ठः नेपाल अधिराज्यको संविधान २०४७ को धारा २३।८८ (२) वमोजिम दर्ता हुन आएका प्रस्तुत रिट निवेदनको संक्षिप्त तथ्य र आदेश यसप्रकार छ :-

२.    निवेदक शान्तवहादुर वाईवा (लामा) मकवानपुर जिल्ला गडी गा.वि.स. वडा नं. ३ मन्जुश्री सामुदायिक वन उपभोक्ता समितिको अध्यक्ष पदमा कार्यरत व्यक्ति हुनु हुन्छ । मिति २०६० साल कार्तिक महिना १३ गते विहान करिव १०.०० वजे आफ्नो जिम्माको सामुदायिक वन निरीक्षण गरी घरतर्फ फर्कने क्रममा कान्तिराज पथ जितपुरवाट हेटाँैडा तर्फ आउँदै गरेको वस नं. ना.१.ख. ९११८ को ध्रुवतारा वस चढेर घर फर्कदै गर्दा सामरीपुल नजिकै उक्त वस रोकी सुपारीटार व्यारेकका सैनिकहरु आर्मी पोसाकमा आई निवेदक शान्तवहादुर वाईवा (लामा) तथा देशी भुलोन समेतलाई लिई सुपारीटार व्यारेक तर्फ गएको र हाल सम्म निजलाई कुन ठाउँमा राखिएको छ भन्ने कसैलाई जानकारी समेत दिइएको छैन । तत्काल प्रत्यर्थी जिल्ला प्रहरी कार्यालय मकवानपुर, सुपारीटार व्यारेक सामरीपुल, मकवानपुरमा गई निजलाई पक्राउ गरिएको वारे वुझ्न खोँज्दा कुनै पनि कुरा थाहा पाउन सकिएन । निजलाई पक्राउ गरेको देख्ने प्रत्यक्षदर्शी सो वसका चालक धु्रव न्यौपाने, कण्डक्टर उत्तर थापा मगर, मोहनराज स्याङ्गतान, प्रेमवहादुर वोम्जन, पुतलीमाया लगायतका व्यक्तिले देखेका छन् । निवेदकको गैरकानूनी थुना सम्वन्धमा मानव अधिकार आयोग लगायतका संस्थामा निवेदन दिँदा पनि निवेदकको वारेमा कुनै कुरा थाहा पाउन सकिएन । निज निवेदकलाई प्रत्यर्थीहरुद्वारा के कति कारणले पक्राउ गरियो ? कुन अवस्थामा राखिएको छ ? भन्ने समेत कुनै कुराको जानकारी दिएको छैन । हालसम्म कुनै अड्डा अदालतमा मुद्दाको सम्वन्धमा म्याद थपको लागि पेश गरेको पनि थाहा छैन । मेरोे वुवा शान्तवहादुर वाईवा (लामा) लाई के कुन कसूरमा कसरी राखिएको छ ? भन्ने समेत जानकारी नहुंदा नेपाल अधिराज्यको सँविधान २०४७ को धारा ११,१२ (१), १४ (४) (५) समेतद्वारा मेरो वुवा शान्तवहादुर वाईवा (लामा) लाई प्रदत्त वैयक्तिक एवँ मौलिक हकवाट प्रत्यर्थीहरुका काम कारवाहीद्वारा वन्चित गरिएकोले अन्य वैकल्पिक कानूनी उपचारको अभावमा शान्तवहादुर वाईवा (लामा) लाई यस अदालत समक्ष उपस्थ्ति गराई गैरकानूनी थुनावाट अविलम्व मुक्त गरी दिनु भनी प्रत्यर्थीहरुको नाममा वन्दी प्रत्यक्षीकरणको आदेश जारी गरी निवेदक शान्तवहादुर वाईवा (लामा) को वैयक्तिक स्वतन्त्रताको संरक्षण गरी पाउँ भन्ने समेतको निवेदन जिकिर ।

            ३.    यसमा के कसो भएको हो ? निवेदकको माग वमोजिमको आदेश किन जारी हुन नपर्ने हो ? यो आदेश प्राप्त भएको मितिले वाटाका म्याद वाहेक ३(तिन) दिन भित्र सम्वन्धित मिसिलसाथ राखी महान्यायाधिवक्ताको कार्यालय मार्फत लिखित जवाफ पठाउनु भनी विपक्षीहरुलाई सूचना पठाई लिखित जवाफ आएपछि वा अवधि नाघेपछि नियम वमोजिम पेश गर्नु भन्ने मिति २०६०।१२।२४ को कारण देखाउ आदेश ।

            ४.    विपक्षी रिट निवेदकलाई पक्राउ गर्ने तथा थुनामा राख्ने समेतको कार्य यस कार्यालयवाट भए गरेको नपाइएकोले यस कार्यालय विरुद्धको उल्लेखित रिट निवेदन खारेज गरी पाउन सादर अनुरोध छ भन्ने प्रहरी प्रधान कार्यालयको लिखित जवाफ ।

५.    यस मन्त्रालयवाट रिट निवेदकहरुलाई पक्राउ गर्ने थुनामा राख्ने आदेश दिइएको छैन । साथै निजको कुनै हक अधिकार हनन् नगरिएको हुँदा सम्मानित अदालतवाट रिट खारेज गरी पाउन सादर अनुरोध छ भन्ने श्री ५ को सरकार गृह मन्त्रालयको लिखित जवाफ ।

६.    यस मन्त्रालयले सन्तवहादुर वाईवालाई थुनामा राखेको छैन मन्त्रालयको कुन काम कारवाहीवाट संविधान प्रदत्त हक हनन भएको भनी खोल्न सकेको पनि देखिँदैन , निवेदन खारेज गरी पाउँ भन्ने समेत व्यहोराको रक्षा मन्त्रालयको लिखित जवाफ ।

७.    निवेदक सैनिक हिरासतमा नरहेकोले शाही नेपाली सेनाको कुनैपनि कार्यले निजको मौलिक हक हनन् नभएको स्पष्ट छ , रिट निवेदन खारेज गरी पाउँ भन्ने शाही नेपाली जँगी अड्डाको लिखित जवाफ ।

८.    निवेदकलाई यस कार्यालयवाट पक्राउ तथा थुनछेकको कुनै प्रकारको कारवाही पनि भए गरेको छैन । विपक्षी सो सम्वन्धमा कुनै कुराको सोधपुछ गर्न समेत नआएकोले निवेदन खारेज गरी पाउँ भन्ने समेतको जिल्ला प्रशासन कार्यालय मकवानपुरको लिखित जवाफ ।

९.    निवेदकलाई पक्राउ गरेको भनी कतैवाट उजुर परेको पनि छैन, कहिँ कतै निज समेतलाई पक्राउ गरेको भनी यस कार्यालयलाई कुनै किसिमको जानकारी समेत नभएको र यस कार्यालय संग सरोकार नरहेको मानिसलाई पक्राउ नगरिएको हुँदा वुझ्न खोज्दा थाहा पाउन सकिन भन्ने भनाइ राखी दिएको निवेदन खारेज गरी पाउँ भन्ने समेत व्यहोराको जिल्ला प्रहरी कार्यालय मकवानपुरको लिखित जवाफ ।

१०.    निवेदकलाई यस गणवाट पक्राउ गरिएको छैन । यस गणसंग सरोकार नरहेका मानिसलाई पक्राउ नगरिएको हुँदा वुझ्न खोज्दा थाहा पाउन सकिन भन्ने भनाइ राखी दिएको निवेदन खारेज गरी पाउँ भन्ने समेत व्यहोराको देवीदत्त गण सुपारीटारको लिखित जवाफ ।

११.    सन्तवहादुर वाईवालाई कहाँ थुनामा राखिएको छ , छोरी मीना कुमारीवाट खुलाउनु भन्ने यस अदालतको मिति २०६१।२।२७ को आदेशानुसार मिति २०६१।३।११ मा निज मीना कुमारीको कानून व्यवसायीले गरेको कागज मिसिल सामेल रहेको ।

१२.   नियम वमोजिम दैनिक पेशी सूचीमा चढी इजलास समक्ष पेश हुन आएको प्रस्तुत रिट निवेदनमा निवेदक तर्फका विद्वान अधिवक्ता श्री शान्ता सेढाईले २०६०।७।१३ मा आफनो घर फर्कने क्रममा निवेदक ना.१.ख. ९११८ को वस चढी आउँदा सुपारीटार व्यारेकका सैनिकले वस रोकी शान्तवहादुर वाईवालाई पक्राउ गरी लगेको कुरा प्रत्यक्षदर्शीहरु समेत रहेको हुँदा निजलाई पक्राउ गरेको छैन, थुनेको छैन भन्न मिल्ने होइन भन्ने समेतको र विपक्षी तर्फवाट उपस्थित विद्वान उप न्यायाधिवक्ता श्री महेन्द्रवहादुर कार्कीले निवेदकलाई कहाँ के कुन व्यारेकमा कसले पक्राउ गरी राखेका छन निज हाल कहाँ छन भन्ने कुराको यकिन हुन नसकेको अवस्थामा विना कुनै आधार प्रमाण रिट जारी हुन सक्ने होइन खारेज गरी पाउँ भनि गर्नु भएको वहस समेत  सुनियो । प्रस्तुत रिट जारी हुन सक्छ सक्दैन भन्ने कुराको निर्णय दिनुपर्ने देखिन आयो ।

            १३.   निर्णयतर्फ विचार गर्दा, सन्त वहदाुर वाईवाको हकमा निवेदन दिने मीना कुमारी वाईवाले आफ्नो निवेदनमा २०६०।७।१३ को विहान १० वजे आफ्नो जिम्माको सामुदायिक वन निरीक्षण गरी घर तर्फ फर्कने क्रममा कान्तीराज पथमा ना.१.ख. ९११८ को वस चढेर घर फर्कदै गर्दा सामरी पुल नजिकै उक्त वस रोकी सुपारीटार व्यारेकका सैनिकहरुले सन्तवहादुरलाई समेत लिई सुपारीटार व्यारेक तर्फ गएको कुरा वसका चालक समेतका व्यक्तिले देखेको र निजको अवस्था हाल सम्म पनि थाहा हुन नआएवाट निवेदकलाई वन्दी प्रत्यक्षीकरणको आदेशवाट थुनामुक्त गर्न निवेदन दिएकोमा सम्पूर्ण विपक्षीहरुले निजको थुनाको वारेमा अनभिज्ञता देखाई पक्रने थुन्ने कार्य गरेको छैन भनी लिखित जवाफ फिराएको पाइन्छ ।

            १४.   सन्तवहादुर वाइवालाई थुनेको भनी निजको हकमा निवेदन दिने निजको छोरी यी निवेदिका मीना कुमारी वाईवाले सुपारीटार व्यारेक सामरीपुल भैँसे मकवानपुरका सैनिकहरुले आफ्नो पितालाई पक्री वन्दी वनाएको भन्ने कुराको मूल आधार प्रत्यक्षदर्शी भनिएका वसका चालक ध्रुव न्यौपाने समेतको भनाइलाई लिएको पाइन्छ तर लिखित जवाफ समेतवाट सो व्यारेकले सो कुरालाई इन्कार गरेको    हुंदा वन्दीको अवस्था यकिन हुन सकेको पाइन्न । यस अदालतको आदेशानुसार मिति २०६१।३।११ मा वुझिएकी निज सन्तवहादुरको छोरी मीना कुमारीको कानून व्यवसायीले समेत हाल सन्तवहादुरलाई कसले कहाँ थुनेको छ भनी यकिन रुपमा भन्न नसकी प्रत्यक्षदर्शीहरुले देखेको भन्ने सम्म लेखाई दिएको र निवेदन लेखको प्रकरण नं. ३ मा समेत मानव अधिकार आयोग लगायतका सँस्थामा निवेदन दिँदा समेत कुनै कुरा थाहा पाइएन भन्ने उल्लेख भएको देखिन्छ । कुनै पनि व्यक्तिलाई कसैले गैरकानूनी रुपमा पक्री कव्जामा लिएको अवस्था पुष्टि भएमा अदालतद्वारा त्यस्ता पक्राउ गर्ने व्यक्ति वा निकाय उपर वन्दी प्रत्यक्षीकरणको आदेश जारी गरी वन्दी छुटन सक्ने हुन्छ । वन्दी वनाइएका भनिएको सन्तवहादुर कहाँ कुन अवस्थामा वन्दी छन् भन्ने कुरा निवेदक समेतले अदालतलाई यकिन हुने गरी भन्न नसकेको र सम्पूर्ण लिखित जवाफ प्रस्तुतकर्ताहरुले पनि निवेदकलाई पक्राउ गरेको थुनामा राखेको छैन भनी अनभिज्ञता देखाइएको हुादा वन्दीप्रत्यक्षीकरणको आदेश जारी गरी वन्दीलाई थुनावाट मुक्त गर्न सक्ने अवस्था देखिएन । यी वन्दी भनिएका व्यक्ति सन्तवहादुरको थुनाको अवस्था यकिन हुने गरी कुनै पनि वेला निवेदन परेका वखत फेरी प्नि वन्दीप्रत्यक्षीकरणको निवेदन  दिन सकिने नै हुंदा हाल प्रस्तुत रिट जारी गरी रहन पर्ने अवस्था देखिएन । प्रस्तुत निवेदन खारेज हुने ठहर्छ । लगत काटी मिसिल नियमानुसार गरी वुझाई दिनु।

                       

उक्त रायमा सहमत छु ।

                                                           

न्या.शारदा श्रेष्ठ

 

इति सम्वत् २०६१ साल असार १६ गते रोज ४ शुभम.्¬¬¬¬¬–––––––