निर्णय नं. ९०१८ - उत्प्रेषणसमेत
ने.का.प. २०७०, अङ्क ६
निर्णय नं. ९०१८
सर्वोच्च अदालत, संयुक्त इजलास
माननीय न्यायाधीश श्री कल्याण श्रेष्ठ
माननीय न्यायाधीश श्री सुशीला कार्की
०६८-WO-०००२
आदेश मितिः २०६९।११।३०।४
विषयः– उत्प्रेषणसमेत ।
रिट निवेदकः महोत्तरी जिल्ला, नैन्ही गाउँ विकास समिति, वडा नं. ७ बस्ने माधवेशकुमार पाठक
विरुद्ध
विपक्षीः लोकसेवा आयोग, केन्द्रीय कार्यालयसमेत
§ लोकसेवा आयोगले आफ्नो अधिकारक्षेत्रभित्रको विषयवस्तुअन्तर्गत रहने शैक्षिक योग्यताका सम्बन्धमा आवश्यक निर्णय गर्न सक्ने नै देखिँदा २०६१ सालको निर्णयलाई अन्यथा हुने गरी आयोगले २०६८ सालमा नयाँ निर्णय गर्न सक्तैन भन्न नमिल्ने ।
§ लोकसेवा आयोगले गरेको नयाँ निर्णयलाई यो वा त्यो आधारमा निर्णयको आधिकारिकता र औचित्यमा प्रश्न उठाई पुरानो निर्णय वा नीतिगत निर्णयलाई नै स्थान दिनुपर्छ भन्न नमिल्ने ।
(प्रकरण नं.४)
§ अमुक सेवा वा समूहका लागि चाहिने विशेष प्रकारको योग्यतालाई आधार मानी कुनै पनि पदको सिर्जना हुन सक्ने हुँदा त्यस्तो वाञ्छनीय योग्यता किटान गरी सिर्जना गरिएका पदको पदपूर्ति पनि सोही योग्यता प्राप्त गरेको जनशक्तिबाट मात्र हुन सक्ने ।
§ कुनै विशिष्टीकृत सेवा वा समूहका लागि आवश्यक पर्ने शैक्षिक योग्यताको निर्धारण कानूनद्वारा तोकिएबमोजिम हुने तथा सोको निर्धारण गर्न सक्ने स्पष्ट अधिकार पदपूर्तिका लागि परीक्षा सञ्चालन गर्ने निकायको रूपमा रहेको लोकसेवा आयोगलाई कानूनले नै प्रदान गरेको अवस्थामा लोकसेवा आयोगले न्यूनतम् शैक्षिक योग्यताको विषयलाई लिएर निवेदकको दर्खास्त एवं परीक्षासमेत रद्द गर्ने गरी गरेको निर्णयमा कुनै कानूनी त्रुटि नदेखिने ।
(प्रकरण नं.७)
रिट निवेदकका तर्फबाटः विद्वान अधिवक्ता सुरेन्द्र महतो
विपक्षीतर्फबाटः विद्वान सहन्यायाधिवक्ता महेश शर्मा पौडेल
अवलम्बित नजीरः
सम्बद्ध कानूनः
§ लोकसेवा आयोग ऐन, २०६६ को दफा २२(३)
§ लोकसेवा आयोग (कार्यविधि) ऐन, २०४८ को दफा ८(२)
§ निजामती सेवा ऐन, २०४९ को दफा ७, ७(ग),(१०)
आदेश
न्या.कल्याण श्रेष्ठः नेपालको अन्तरिम संविधान, २०६३ को धारा ३२, १०७(२) बमोजिम यस अदालतको असाधारण अधिकारक्षेत्रभित्र पर्न आएको प्रस्तुत रिट निवेदनको संक्षिप्त तथ्य एवं आदेश यस प्रकार छ :–
मिति २०६७।७।२४ मा प्रकाशित सूचना ३६७/०६७–६८ विज्ञापन नं.२५८८।०६७–६८ सहायक अनुसन्धान अधिकृत/सहायक वैज्ञानिक अधिकृत, वनसेवा, बोटानी समूह, रा.प. तृतीय मधेसी, संख्या २ का विज्ञापनमा र विज्ञापन नं.२५८९।०६७–६८ सहायक अनुसन्धान अधिकृत/सहायक वैज्ञानिक अधिकृत, वन बोटानी, रा.प.तृतीय मधेसी संख्या १ को लागि भएको खुला प्रतियोगिताबाट नियुक्त हुने पदको लागि वन सेवा, बोटानी समूहको लागि मान्यता प्राप्त शिक्षण संस्थाबाट वनस्पतिशास्त्र विषय लिई विज्ञानमा स्नातक उपाधि वा सोसरह उत्तीर्ण हुनुपर्ने न्यूनतम शैक्षिक योग्यता निवेदकले हासिल गरेको हुनाले उक्त दुवै विज्ञापन नं. २५८८ र २५८९ मा फाराम भरी परीक्षामा सामेल हुन प्रवेशपत्रसमेत जारी भै रोल नम्बर १५००१ कायम भएको थियो ।
उक्त प्रवेशपत्रको आधारमा विज्ञापन नं. २५८८/०६७–६८ को लिखित परीक्षा तथा विज्ञापन नं. २५८९/०६७।०८ को लिखित परीक्षाको नतिजा प्रकाशित भै विज्ञापन नं. २५८८ (मधेसी) को माग पद संख्या २ भएको म निवेदकसमेत दुईजना मात्र छनौट भएकोमा अन्तरवार्ता मिति २०६८।३।१६ गते र विज्ञापन नं. २५८९ (खुला) को माग पद संख्या १(एक) को नतिजामा म निवेदकलगायत ६ जना छनौट भएको र त्यसको अन्तरवार्ता मिति २०६८।३।१७ गते तोकिएकोमा तोकिएको मिति समयमा सम्पन्न उक्त दुवै अन्तरवार्तामा म निवेदक सहभागी भई आफू नियुक्तिको लागि सिफारिश हुनेमा ढुक्क थिएँ । अन्तरवार्ता सम्पन्न भएपश्चात् त्यसको नतिजा प्रकाशित गर्नुपर्नेमा तत्काल नतिजा प्रकाशित नगरी मिति २०६८।३।२७ मा लोकसेवा आयोगको विज्ञापन नं. २५८८।०६७–६८ समावेशी (मधेसी) नेपाल वन सेवा, बोटानी समूह, रा.प.तृतीय श्रेणी (प्रा) स.अ.अ/स.वै.अ. पदको माग पद संख्या २ (दुई) का लागि मिति २०६८।३।१६ मा लिइएको अन्तरवार्तामा उपस्थित उम्मेदवार सख्या १ (एक) को लिखित परीक्षा शैक्षिक योग्यता तथा अन्तरवार्तासमेतको प्राप्ताङ्कबाट रोल नं. १२०००४ का धनराज कँडेलको सिफारिश गरेको सूचना प्रकाशित भयो ।
मिति २०६८।२।२७ मा लोकसेवा आयोग, प्रश्नपत्र परिमार्जन एवं सिफारिश महाशाखा तथा सिफारिश शाखाले एकैदिन सूचना नं. ६३७।०६७–६८, ६३८।०६७–६८ र ६३९।०६७–६८ आयोगको वेभसाइट तथा सूचना पाटीमा प्रकाशित गरी सूचना नं. ६३७।०६७–६८ मा आयोगको विज्ञापन नं. २५८८/०६७–६८ समावेशी (मधेसी), नेपाल वन सेवा, बोटानी समूह, रा.प.तृतीय श्रेणी (प्रा) स.अ.अ./स.वै.अ. पदको पदसंख्या २ (दुई) का लागि मिति २०६८।३।१६ मा लिइएको अन्तरवार्तामा उपस्थित उम्मेदवार संख्या १ (एक) सो लिखित परीक्षा, शैक्षिक योग्यता तथा अन्तरवार्तासमेतको प्राप्ताङ्कबाट रोल नं. १६५०६० भएको गौरव परमारको नाम सिफारिश गरेको रहेछ ।
सूचना नं. ६३९/०६७–६८ मा आयोगको विज्ञापन नं.२५८९/०६७–६८ (खुला) नेपाल वन सेवा, बोटानी समूह, रा.प.तृतीय श्रेणी (प्रा) स.अ.अ./स.वै.अ. पदको संख्या १ (एक) का लागि मिति २०६८।३।१७ मा दिइएको परीक्षा, शैक्षिक योग्यता तथा अन्तरवार्तासमेतको प्राप्ताङ्कबाट १२०००४ धनराज कँडेलको र वैकल्पिकमा रोल नं.१६५०५१ तीर्थराज पाण्डेयको नाम सिफारिश गरेको देखियो ।
नतिजामा मेरो नाम समावेश किन नभएको भनी सोधपुछ गर्दा लोकसेवा आयोगको मिति २०६८।३।२८ को पत्रमा “तपार्इँले हासिल गरेको शैक्षिक उपाधिको ट्रान्सक्रिप्टमा माइक्रोबायोलोजी विषयमा स्नातक गरेको देखिएकोले उक्त शैक्षिक उपाधिलाई आयोगको वि.नं. २५८८/०६७–६८ (मधेसी) र विज्ञापन नम्बर २५८९/०६७–६८ (खुला) नेपाल वन सेवा, बोटानी समूह, रा.प.तृतीय श्रेणी (प्रा) को सेवा प्रवेशको लागि तोकिएको न्यूनतम शैक्षिक योग्यतासरह योग्यता नमिलेको हुँदा तपार्इँको उपरोक्त परीक्षा रद्द गर्ने गरी मिति २०६८।३।२७ मा लोकसेवा आयोगबाट निर्णय भएको जानकारी गराइयो ।
लोकसेवा आयोगको उक्त मिति २०६८।३।२७ मा परीक्षा रद्दसम्बन्धी निर्णयको प्रमाणित उतारमा “उम्मेदवार श्री माधवेशकुमार पाठकले हासिल गरेको शैक्षिक योग्यता ट्रान्सक्रिप्टमा माइक्रोबायोलोजी विषयमा स्नातक गरेको देखिएकोले उक्त शैक्षिक उपाधिलाई नेपाल वन सेवा, बोटानी समूह, रा.प. तृतीय श्रेणीको सेवा प्रवेशको लागि तोकिएको न्यूनतम शैक्षिक योग्यतासरह निजको योग्यता नमिलेको हुँदा परीक्षा रद्द गर्ने” भन्ने व्यहोरा प्राप्त भयो । निजामती सेवा ऐन, २०४९ को दफा ३ (च), ६(१) तथा निजामती सेवा नियमावली, २०५० को नियम ८ अनुसूची ३ खण्ड (ख) को उपखण्ड (४) बमोजिम तथा नेपाल वन सेवा ऐन, २०४९ को दफा ६(२) एवं नेपाल वन सेवा गठन, समूह तथा श्रेणी विभाजन र नियुक्ति नियमहरू २०५१ को नियम ७ बमोजिम अनुसूची ३ खण्ड (ग) को क्र.सं. ५ अनुसार बोटानी समूहको लागि रा.प. तृतीय श्रेणीको पदको लागि न्यूनतम शैक्षिक योग्यता मान्यता प्राप्त शिक्षण संस्थाबाट वनस्पतिशास्त्र विषय लिई विज्ञानमा स्नातक उपाधि वा सोसरह उत्तीर्ण भनी तोकिएको छ । विपक्षी लोकसेवा आयोगद्वारा प्रकाशित मिति २०६७।७।२४ को सूचनामा वनसेवा, बोटानी समूहको लागि मान्यताप्राप्त शिक्षण संस्थाबाट वनस्पतिशास्त्र विषय लिई विज्ञानमा स्नातक उपाधि वा सोसरह उत्तीर्ण भनी शैक्षिक योग्यता सम्बन्धमा उल्लेख भएको छ । विपक्षी लोकसेवा आयोग केन्द्रीय कार्यालयद्वारा प्रकाशित शैक्षिक योग्यता पुस्तिकाको पृष्ठ ४४–४५ मा नेपाल वन सेवा, बोटानी समूहको रा.प.तृतीय श्रेणीको लागि तोकिएको न्यूनतम शैक्षिक योग्यता मान्यता प्राप्त शिक्षण संस्थाबाट वनस्पतिशास्त्र विषय लिई विज्ञानमा स्नातक उपाधि वा सोसरह उत्तीर्ण भनी उल्लेख गरिएको छ । सोबमोजिम म निवेदकको शैक्षिक योग्यता भई मेरो आवेदन फाराम स्वीकृत गरी लिखित परीक्षामा छनौट भई अन्तरवार्तासमेतमा सहभागी भएको छु ।
लोकसवा आयोग ऐन, २०६६ को दफा २२(३) बमोजिम विपक्षी लोकसेवा आयोगले मिति २०६१।३।१८ निर्णय नं. ३०२।६०–६१ मा “वि.एस्सीमा १०० वा २०० पूर्णाङ्कको बोटानी विषय लिएको शैक्षिक योग्यताको आधारमा दरखास्त स्वीकृत गर्ने वा नगर्ने सम्बन्धमा वनस्पतिशास्त्र विषय लिएकाहरू सबैको दरखास्त फाराम स्वीकृत गर्ने भनी निर्णय भएको भनी सोही शैक्षिक योग्यता पुस्तिकाको पृष्ठ ४५ मा उल्लिखित छ । उक्त निर्णय हालसम्म यथावत् छ । सोअनुसार विपक्षी लोकसेवा आयोगले काम कारवाही गरी आएकोमा सम्पूर्ण परीक्षामा सहभागी भइसकेको धेरैपछि मिति २०६८।३।२७ मा मेरो मात्र परीक्षा रद्द गर्ने गरेको निर्णय र सोसँग सम्बन्धित सिफारिशलगायतको सम्पूर्ण कामकारवाही कानूनविपरीत भएकोले बदरभागी छ ।
“वनस्पतिशास्त्र विषय लिई विज्ञानमा स्नातक भएको” र “वनस्पतिशास्त्रमा स्नातक भएको” भन्ने छुट्टाछुट्टै विषय हो । रा.प.तृतीय श्रेणीको पदको शैक्षिक योग्यतामा मान्यता प्राप्त शिक्षण संस्थाबाट वनस्पतिशास्त्र विषय लिई विज्ञानमा स्नातक” भनिएको छ भने रा.प.प्रथम तथा द्वितीय श्रेणीको पदको शैक्षिक योग्यतामा मान्यता प्राप्त शिक्षण संस्थाबाट “वनस्पतिशास्त्र विषयमा स्नातक हुनुपर्ने अनिवार्य होइन कि विज्ञानमा स्नातक गर्दा वनस्पतिशास्त्रको अध्ययन भएको हुनुपर्नेसम्म हो । लोकसेवा आयोगको मिति २०६१।३।१८ को निर्णय नं. ३०२/६०–६१ ले सोहीबमोजिम व्याख्या गरेको छ । उक्त निर्णय र कानूनी व्यवस्थाबमोजिम मेरो उम्मेदवारी एवं परीक्षा शैक्षिक योग्यता नमिलेको भन्ने झूठा आधारमा बदर हुन सक्ने होइन । मेरो वि.एस्सी उपाधिमा प्रथम वर्षमा १५० र दोस्रो वर्षमा १५० पूर्णाङ्क गरी कूल ३०० पूर्णाङ्कको बोटानी विषय लिई विज्ञानमा स्नातक गरेको तथ्यमा कुनै विवाद छैन ।
नेपाल वन सेवा, बोटानी समूह, पद संख्या १(खुला) विज्ञापन नं. २५८९/०६७–०६८ को कानूनबमोजिम शैक्षिक योग्यता वनस्पतिशास्त्र लिई विज्ञानमा स्नातक गरेको हुँदा सो विज्ञापनबमोजिम आवेदन दिई सबै परीक्षा अन्तरवार्तामा मिति २०६८।३।१७ मा सहभागी भई अङ्कसमेत प्राप्त गरी सकेपछि त्यसको १० दिनपछि बद्नियतपूर्वक कानूनविपरीत मिति २०६८।३।२७ मा सेवा प्रवेशको लागि तोकिएको न्यूनतम शैक्षिक योग्यतासरह मेरो योग्यता नमिलेको भनी मेरो परीक्षा रद्द गर्ने उक्त मिति २०६८।३।२७ को निर्णयलगायत सो निर्णयको आधारमा भएको अन्य सूचना सिफारिशलगायतको सम्पूर्ण काम कारवाही त्रुटिपूर्ण हुँदा उत्प्रेषणको आदेशले बदर गरी आयोगको विज्ञापन नं. २५८९।०६७।०६८ (खुला) नेपाल वन सेवा, बोटानी समूह, रा.प.तृतीय श्रेणी (प्रा) स.अ.अ./स.वै.अ.पदमा नियुक्तिको लागि सिफारिश गर्नु नियुक्ति दिनु भन्नेसमेत व्यहोराको परमादेशलगायत जो चाहिने आवश्यक उपयुक्त आज्ञा आदेश पूर्जी जारी गरिपाऊँ साथै उक्त विज्ञापन नं. २५८९/०६७–६८ (खुला) वन सेवा, रा.प. तृतीय (प्रा) बोटानी समूहको पद १ (एक) को सिफारिशबाट म निवेदकको अपूरणीय क्षति हुने भएकोले उक्त मिति २०६८।३।२७ को सिफारिशलगायत कार्यान्वयन नगर्नु नगराउनु नियुक्ति पदस्थापन समेत नगर्नु नगराउनु, यो निवेदन पत्रको अन्तिम टुङ्गो नलागेसम्मका लागि सर्वोच्च अदालत नियमावली, २०४९ को नियम ४१(१) बमोजिम लोकसेवा आयोगको नाउँमा अन्तरिम आदेश जारी गरिपाऊँ भन्नेसमेतको रिट निवेदन ।
यसमा के कसो भएको हो निवेदकको मागबमोजिमको आदेश जारी किन गर्नु नपर्ने हो ? गर्नु नपर्ने कुनै मनासिब माफिकको आधार र कारण भए खुलाई लिखित जवाफ पेश गर्नु भनी रिट निवेदनको १ प्रति नक्कल साथै राखी विपक्षीहरूलाई सूचना पठाई लिखित जवाफ परेपछि वा अवधि नाघेपछि नियमानुसार पेश गर्नु ।
अन्तरिम आदेशसमेतको माग गरिएकोमा दुवै थरिको छलफल जिकीर सुनी अन्तरिम आदेश जारी हुने वा नहुने आदेश गर्नु उपयुक्त हुने देखिएकोले मिति २०६८।४।१५ गते अन्तरिम आदेशको छलफलको तारेख तोकी सोको सूचना विपक्षीहरूलाई समेत दिई नियमानुसार पेश गर्नु भन्नेसमेतको यस अदालत एकल इजलासबाट भएको आदेश ।
नेपाल वन सेवा, बोटानी समूह, रा.प.तृतीय श्रेणीको पदमा सेवा प्रवेशको लागि मान्यता प्राप्त शिक्षण संस्थाबाट वनस्पतिशास्त्र विषय लिई विज्ञानमा स्नातक उपाधि वा सोसरह उत्तीर्ण गरेको हुनुपर्नेमा निज रिट निवेदकले हासिल गरेको शैक्षिक उपाधिको ट्रान्सक्रिप्टमा माइक्रोबायोलोजी विषयमा स्नातक गरेको देखिएकोले नेपाल वन सेवा, बोटानी समूह, रा.प. तृतीय (प्रा) श्रेणीको सेवा प्रवेशको लागि तोकिएको न्यूनतम शैक्षिक योग्यतासरह निजको योग्यता नमिलेको हुँदा परीक्षा रद्द गर्ने भनी लोकसेवा आयोगबाट मिति २०६८।३।२७ निर्णय भएको हो । लोकसेवा आयोगको मिति २०६८।३।२७ को निर्णयानुसार नै रिट निवेदकको परीक्षा रद्द भएको र यसमा मन्त्रालयको कुनै संलग्नता नरहेको हुँदा रिट निवेदन खारेज गरिपाऊँ भन्नेसमेतको वन तथा भूसंरक्षण मन्त्रालयका तर्फबाट यस अदालतसमक्ष पेश भएको लिखित जवाफ ।
नेपाल वन सेवा, बोटानी समूह, रा.प.तृतीय श्रेणी पदको सेवा प्रबेशको लागि मान्यता प्राप्त शिक्षण संस्थाबाट वनस्पतिशास्त्र विषय लिई विज्ञानमा स्नातक उपाधि वा सोसरह उत्तीर्ण गरेको हुनुपर्ने कानूनी व्यवस्था रहेकोमा निज रिट निवेदकले हासिल गरेको शैक्षिक उपाधिको ट्रान्सक्रिप्टमा माइक्रोबायोलोजी विषयमा स्नातक गरेको देखिएकोले उक्त शैक्षिक योग्यतालाई नेपाल वन सेवा, बोटानी समूह, रा.प.तृतीय (प्रा.) श्रेणीको सेवा प्रवेशको लागि तोकिएको न्यूनतम शैक्षिक योग्यतासरह निजको योग्यता नमिलेको हुँदा परीक्षा रद्द गर्ने भनी लोकसेवा आयोग,केन्द्रीय कार्यालयबाट मिति २०६८।३।२७ मा निर्णय भएको हो । नेपाल वन सेवा (गठन, समूह तथा श्रेणी विभाजन र नियुक्ति) नियमहरू, २०५१ को अनुसूची–३ (ग) को क्र.स. ५ मा रा.प.तृतीय श्रेणीको पदको लागि न्यूनतम शैक्षिक योग्यता “मान्यता प्राप्त शिक्षण संस्थाबाट वनस्पतिशास्त्र विषय लिई विज्ञानमा स्नातक उपाधि वा सोसरह उत्तीर्ण” भनी उल्लेख भएकोमा निज रिट निवेदकले हासिल गरेको शैक्षिक उपाधिको ट्रान्सक्रिप्टमा माइक्रोबायोलोजी विषयमा स्नातक गरेको देखिएकोले सो रिट निवेदन खारेज गरिपाऊँ भन्नेसमेतको वनस्पति विभागका तर्फबाट यस अदालतसमक्ष पेश भएको लिखित जवाफ ।
निजामती सेवाको पदमा खुला प्रतियोगिताद्वारा पूर्ति गर्ने कार्य संवैधानिक प्रावधानबमोजिम लोकसेवा आयोगबाट हुने र सो आयोगको सिफारिशमा सेवा, समूह वा उपसमूह सञ्चालन गर्ने मन्त्रालयले नियुक्तिसम्म दिने भएकोले रिट निवेदकले दावी गर्नु भएको सिफारिशसम्बन्धी विषयमा यस मन्त्रालयबाट कुनै काम कारवाही भएको छैन । शैक्षिक योग्यताको विषयमा नेपाल वन सेवा (गठन, समूह तथा श्रेणी विभाजन र नियुक्ति) नियमहरू, २०५१ को अनूसूची –३ मा बोटानी समूहको राजपत्राङ्कित तृतीय श्रेणीको पदको लागि आवश्यक पर्ने न्यूनतम योग्यतामा मान्यता प्राप्त शिक्षण संस्थाबाट वनस्पतिशास्त्र विषय लिई विज्ञानमा स्नातक उपाधि वा सो सरह उत्तीर्ण भनी निर्धारण भएकोमा रिट निवेदकले माइक्रोबायोलोजी विषयमा स्नातक गरेको देखिएको आधारमा लोकसेवा आयोगबाट निजको परीक्षा रद्द भएको पाइँदा नियमावलीमा तोकिएको विषय भन्दा फरक विषयमा प्राप्त गरेको योग्यताको आधारमा सेवा प्रवेश गर्न नमिल्ने भएकोले रिट खारेज योग्य छ भन्नेसमेत ब्यहोराको सामान्य प्रशासन मन्त्रालयका तर्फबाट यस अदालतसमक्ष पेश भएको लिखित जबाफ ।
नेपाल वन सेवा (गठन, समूह तथा श्रेणी विभाजन र नियुक्ति) नियमहरू, २०५१ अनुसार बोटानी समूह, रा.प.तृतीय श्रेणीको पदमा सेवा प्रवेशको लागि तोकिएको न्यूनतम शैक्षिक योग्यतामा मान्यता प्राप्त शिक्षण संस्थाबाट वनस्पतिशास्त्र विषय लिई विज्ञानमा स्नातक तह उपाधि वा सोसरह उत्तीर्ण उल्लेख भएकोमा निजले Faculty of Science and Technology बाट Bachelor Degree Major in Microbiology (३०० अङ्कको बोटानी विषयसहित) भएको देखिएकोले आयोगबाट मिति २०६८।३।२७ गते निज माधवेश कुमार पाठकले हासिल गरेको शैक्षिक उपाधिको ट्रान्सक्रिप्टमा माइक्रोबायोलोजी विषयमा स्नातक गरेको देखिएकोले उक्त शैक्षिक उपाधिलाई नेपाल वन सेवा, बोटानी समूह, रा.प.तृतीय श्रेणीको सेवा प्रवेशको लागि तोकिएको न्यूनतम शैक्षिक योग्यतासरह निजको योग्यता नमिलेको हुँदा परीक्षा रद्द गरी आयोगबाट भएको निर्णयका आधारमा निजलाई विज्ञापन नं. २५८८/०६७–६८ र २५८९/०६७–६८ को नतिजामा बाहेक गरी बाँकी उम्मेदवारको नतिजा प्रकाशन गरिएको कार्य कानूनसम्मत् हुँदा रिट निवेदन खारेजभागी छ खारेज गरिपाऊँ भन्नेसमेतको लोकसेवा आयोगको तर्फबाट यस अदालतसमक्ष पेश हुन आएको लिखितजवाफ ।
नियमबमोजिम पेशी सूचीमा चढी पेश हुन आएको प्रस्तुत रिट निवेदनमा रिट निवेदकका तर्फबाट उपस्थित विद्वान अधिवक्ता श्री सुरेन्द्र महतोले रिट निवेदक विपक्षी लोकसेवा आयोगको विज्ञापन नं. २५८८/२०६७–६८ र २५८९/०६७–०६८ को सूचनाबमोजिम उक्त आयोगले लिएको लिखित परीक्षामा सहभागी भई लिखित परीक्षामा उत्तीर्ण भई अन्तरवार्तामा समेत सहभागी भई अङ्कसमेत प्राप्त गरेको अवस्थामा विपक्षी लोकसेवा आयोगद्वारा कानूनविपरीत मिति २०६८।३।२७ मा सेवा प्रवेशको लागि तोकिएको न्यूनतम शैक्षिक योग्यतासरह मेरो पक्षको योग्यता नमिलेको भनी परीक्षा रद्द गर्ने गरी भएको मिति २०६८।३।२७ को निर्णय नेपालको अन्तरिम संविधान, २०६३ तथा निजामती सेवा ऐन, २०४९ को दफा ७ (१०) विपरीत छ । निजामती सेवा ऐन, २०४९ को दफा ७ (१०) बमोजिम मधेसी कोटाअन्तर्गत विज्ञापित पदमा पदपूर्ति हुन नसकेमा सो पद खुलातर्फको प्रतिस्पर्धाको लागि जाने हुँदा संविधान तथा निजामती सेवा ऐन, २०४९ ले लिएको समावेशी सिद्धान्तको अवधारणाविपरीत भई मेरो पक्षको सो सिद्धान्त तथा कानूनी प्रावधानद्वारा प्रदत्त हकको हनन हुन जाने भएबाट लोकसेवा आयोगबाट लिखित तथा अन्तरवार्ताको प्रक्रियासमेत समाप्त भै सकेकाले नतिजा निकाल्नु पर्ने अवस्थामा निवेदकको शैक्षिक योग्यताको विषयलाई लिएर परीक्षा नै रद्द गर्ने गरी भएको निर्णय गैरकानूनी हुँदा उक्त निर्णय उत्प्रेषणको आदेशले बदर गरी आयोगको विज्ञापन नं. २५८९।०६७।०६८ (खुला) नेपाल वन सेवा, बोटानी समूह, रा.प. तृतीय श्रेणी (प्रा) स.अ.अ./स.वै.अ.पदमा नियुक्तिको लागि सिफारिश गर्नु नियुक्ति दिनु भनी विपक्षी लोकसेवा आयोगको नाउँमा परमादेश जारी हुनुपर्छ भनी बहस प्रस्तुत गर्नुभयो ।
विपक्षी लोकसेवा आयोगसमेतका तर्फबाट उपस्थित विद्वान सहन्यायाधिवक्ता श्री महेश शर्मा पौडेलले रिट निवेदकले रिट निवेदनमा परीक्षा नै रद्द गर्ने गरी विपक्षी लोकसेवा आयोगबाट भएको निर्णय निजामती सेवा ऐन, २०४९ को दफा ७(१०) विपरीत भएको भनी जिकीर लिएपनि उक्त दफा ७(१०) मा पहिलो पटक जुन कोटाअन्तर्गत विज्ञापन माग गरिएको हो सोही कोटाको पदपूर्ति हुन नसक्ने स्थिति भएमा पुनः अर्को पटक सोही कोटाका लागि विज्ञापनमा समावेश गर्नुपर्ने गरी माग गर्नुपर्ने र सोही बखत पनि पदपूर्ति हुन नसकेमा मात्र सो पद खुलातर्फका लागि जाने ऐनको प्रावधान रहेबाट लोकसेवा आयोगबाट भएको निर्णयमा पूर्वाग्रहको अवस्था विद्यमान छैन । त्यस्तै निवेदकको परीक्षा नै रद्द गरी तेस्रो व्यक्तिको स्वार्थमा निर्णय भएको अवस्था पनि छैन । लोकसेवा आयोग ऐन, २०६६ को दफा २२ (३) बमोजिम शैक्षिक योग्यता पूरा गरेको अवस्था नदेखिएमा रद्द गर्न पाउने अधिकारमा निवेदकले प्रश्न उठाउन सक्ने अवस्था नहुँदा निवेदकको मागबमोजिमको आदेश जारी हुनुपर्ने होइन, रिट निवेदन खारेज गरिपाऊँ भनी बहस प्रस्तुत गर्नुभयो ।
२. पक्ष विपक्षका तर्फबाट उपस्थित विद्वान कानून व्यवसायी तथा सहन्यायाधिवक्ताको बहससमेत सुनी निवेदकको मागबमोजिमको आदेश जारी हुन सक्ने हो, होइन सो सम्बन्धमा निर्णय दिनुपर्ने देखिन आयो । प्रस्तुत रिट निवेदनमा निवेदकले मूलतः नेपाल वन सेवा, बोटानी समूह, पद संख्या १(खुला) विज्ञापन नं. २५८९/०६७–०६८ को सूचनाबमोजिमको पदमा तोकिएको शैक्षिक योग्यता वनस्पतिशास्त्र लिई विज्ञानमा स्नातक गरी विज्ञापनबमोजिम आवेदन दिई लिखित परीक्षा तथा अन्तरवार्तामा सहभागी भई अङ्कसमेत प्राप्त गरी सकेपछि परीक्षाफल प्रकाशित गर्नुपर्नेमा सो नगरी त्यसको कानूनविपरीत लोकसेवा आयोगबाट मिति २०६८।३।२७ मा सेवा प्रवेशको लागि तोकिएको न्यूनतम शैक्षिक योग्यतासरह मेरो योग्यता नमिलेको भनी निवेदकको परीक्षा रद्द गर्ने निर्णय भएबाट सो कार्य तथा सो निर्णयको आधारमा भएका अन्य सूचना सिफारिश लगायतको सम्पूर्ण काम कारवाही संविधानद्वारा प्रदत्त हक तथा कानूनविपरीत भएबाट उत्प्रेषणको आदेशले बदर गरी आयोगको विज्ञापन नं. २५८९।०६७।०६८ (खुला) नेपाल वन सेवा, बोटानी समूह रा.प. तृतीय श्रेणी (प्रा) स.अ.अ./स.वै.अ.पदमा नियुक्तिको लागि सिफारिश गर्नु नियुक्ति दिनु भनी विपक्षी लोकसेवा आयोगका नाममा समेत आदेश जारी गर्न माग गर्दै प्रस्तुत रिट निवेदन दायर गरेको देखियो ।
३. विपक्षी लोकसेवा आयोगको लिखित जवाफ व्यहोरा हेर्दा, नेपाल वन सेवा (गठन, समूह तथा श्रेणी विभाजन र नियुक्ति) नियमहरू, २०५१ अनुसार बोटानी समूह, रा.प.तृतीय श्रेणीको पदमा सेवा प्रवेशको लागि तोकिएको न्यूनतम् शैक्षिक योग्यतामा मान्यता प्राप्त शिक्षक संस्थाबाट वनस्पतिशास्त्र विषय लिई विज्ञानमा स्नातक तह उपाधि वा सोसरह उत्तीर्ण उल्लेख भएकोमा निजले Faculty of Science and Technology बाट Bachelor Degree Major in Microbiology (३०० अङ्कको बोटानी विषयसहित) भएको देखिएकोले आयोगबाट मिति २०६८।३।२७ गते निज माधवेश कुमार पाठकले हासिल गरेको शैक्षिक उपाधिको ट्रान्सक्रिप्टमा माइक्रोबायोलोजी विषयमा स्नातक गरेको देखिएकोले उक्त शैक्षिक उपाधिलाई नेपाल वन सेवा, बोटानी समूह, रा.प.तृतीय श्रेणीको सेवा प्रवेशको लागि तोकिएको न्यूनतम् शैक्षिक योग्यतासरह निजको योग्यता नमिलेको हुँदा परीक्षा रद्द गरी आयोगबाट भएको निर्णयका आधारमा निजलाई विज्ञापन नम्बर २५८८/०६७–६८र २५८९/०६७–६८ को नतिजामा बाहेक गरी बाँकी उम्मेदवारको नतिजा प्रकाशन गरिएको कार्य कानूनसम्मत् छ भन्नेसमेतको प्रतिवाद गर्दै लिखितजवाफ पेश गरेको देखिन्छ ।
४. प्रस्तुत रिट निवेदनमा रिट निवेदकले लोकसेवा आयोगको अधिकारक्षेत्रमा प्रश्न उठाएको देखिँदैन । अधिकारक्षेत्रकै विषयमा प्रश्न नउठाएको सन्दर्भमा लोकसेवा आयोगले गरेको निर्णयको औचित्यमा प्रश्न उठाउन पाईंदैन । निवेदकले प्रस्तुत रिट निवेदनको सन्दर्भमा उठाएको विषयलाई निजका तर्फबाट प्रतिनिधित्व गर्ने कानून व्यवसायीले बहसको क्रममा योग्यताको सम्बन्धमा यसअघि नै लोकसेवा आयोगबाट २०६१।३।१८ सालमा नै निर्णय भइसकेकोले सो निर्णयलाई अन्यथा असर गर्ने गरी मिति २०६८ सालमा निर्णय गर्न मिल्ने होइन भनी जिकीर लिएको देखियो । यस सम्बन्धमा विचार गर्दा योग्यता निर्धारणको सम्बन्धमा लोकसेवा आयोगबाट २०६१ सालमा जे जस्तो निर्णय भएपनि लोकसेवा आयोगले आफ्नो अधिकारक्षेत्रभित्रको विषयवस्तुअन्तर्गत रहने शैक्षिक योग्यताका सम्बन्धमा आवश्यक निर्णय गर्न सक्ने नै देखिँदा २०६१ सालको निर्णयलाई अन्यथा हुने गरी उक्त आयोगले २०६८ सालमा नयाँ निर्णय गर्न सक्तैन भन्न मिल्ने देखिँदैन । लोकसेवा आयोगले गरेको नयाँ निर्णयलाई यो वा त्यो आधारमा निर्णयको आधिकारिकता र औचित्यमा प्रश्न उठाइ पुरानो निर्णय वा नीतिगत निर्णयलाई नै स्थान दिनुपर्छ भन्न मिल्दैन ।
५. यी रिट निवेदकले पेश गरेको मिसिल संलग्न निजको ट्रान्सक्रिप्टको प्रतिलिपि व्यहोरा हेर्दा निजले हासिल गरेको तीनवर्षे माइक्रोबायोलोजी मूल विषय भएको स्नातक तह बोटानी विषयको प्रथम वर्षमा मात्र General microbiology विषयमा १५० अङ्कको पाठ्यक्रमसहितको विषय अध्ययन गरेको देखिन्छ । लोकसेवा आयोगद्वारा विज्ञापित विज्ञापन नं. २५८९/०६७–०६८ सहायक अनुसन्धान अधिकृत/सहायक वैज्ञानिक अधिकृत वन, बोटानी, रा.प.तृतीय श्रेणीको लागि छुट्याइएको पदका लागि यी निवेदकको आवश्यक योग्यता नपुगेको भनी लोकसेवा आयोगबाट मिति २०६८।३।२७ मा निर्णय हुँदा उम्मेदवार श्री माधवेशकुमार पाठकले हासिल गरेको शैक्षिक उपाधिको ट्रान्सक्रिप्टमा माइक्रोबायोलोजी विषयमा स्नातक गरेको देखिएकोले उक्त शैक्षिक उपाधिलाई नेपाल वन सेवा, बोटानी समूह, रा.प.तृतीय श्रेणीको सेवा प्रवेशको लागि तोकिएको न्यूनतम् शैक्षिक योग्यतासरह निजको योग्यता नमिलेको हुँदा परीक्षा रद्द गर्ने भनी निर्णय भएको देखिएकोले विपक्षी लोकसेवा आयोगले यी निवेदकको परीक्षा रद्द गर्ने गरी गरेको निर्णय कानूनसङ्गत छ छैन भनी यस सम्बन्धमा विवेचना गर्नु प्रासङ्गिक देखिन आयो ।
६. लोकसेवा आयोग ऐन, २०६६ को परिच्छेद ३ मा शैक्षिक योग्यताको निर्धारण, पाठ्यक्रम तथा अन्य व्यवस्थासमेतको प्रावधान रहेको र उक्त ऐनको दफा २२ ले शैक्षिक योग्यताको निर्धारण गरी उपदफा १ मा निजामती सेवाको खुला प्रतियोगिताबाट पूर्ति गरिने कुनै पदको लागि आवश्यक पर्ने न्यूनतम् शैक्षिक योग्यता सम्बन्धित सेवा,समूह तथा उपसमूहसम्बन्धी प्रचलित कानूनमा निर्धारण भएबमोजिम हुने भनी व्यवस्था गरेको देखिन्छ भने उक्त दफाको उपदफा ३ मा अन्य प्रचलित कानूनमा जुनसुकै कुरा लेखिएको भएतापनि कुनै उम्मेदवारले कुनै विश्वविद्यालय वा शिक्षण संस्थाबाट प्राप्त गरेको शैक्षिक योग्यता निजामती सेवाको कुनै पदको लागि निर्धारण गरिएको शैक्षिक योग्यतासरह छ छैन भन्ने सम्बन्धमा आवश्यकताअनुसार आयोगले निर्णय गरेबमोजिम हुनेछ भन्ने स्पष्ट किटानी गरी त्यसरी खुला प्रतियोगिताबाट पूर्ति गरिने कुनै पदको लागि आवश्यक पर्ने न्यूनतम शैक्षिक योग्यताका सम्बन्धमा आयोगले निर्णय गर्न सक्ने स्पष्ट कानूनी आधार रहे भएको देखिन्छ । यस अदालतको संयुक्त इजलासबाट संवत् २०६२ सालको रिट नं. २७८६ निवेदक महेश्वर श्रेष्ठसमेत विरुद्ध लोकसेवा आयोग केन्द्रीय कार्यालयसमेत रहेको उत्प्रेषणयुक्त परमादेश मुद्दामा लोकसेवा आयोगबाट लिइने परीक्षा सन्दर्भमा शैक्षिक योग्यता सम्बन्धमा विवाद उठेमा लोकसेवा आयोग (कार्यविधि) ऐन, २०४८ को दफा ८(२) मा लोकसेवा आयोगले निर्णय गर्न सक्ने नै देखिन्छ भनी लोकसेवा आयोगको निर्णय गर्ने अधिकारका विषयमा समेत बोलिसकिएको समेतबाट यी निवेदकका हकमा परीक्षा नै रद्द गर्ने गरी भएको निर्णयलाई अन्यथा भन्न सक्ने अवस्था देखिन आएन ।
७. अमुक सेवा वा समूहका लागि चाहिने विशेष प्रकारको योग्यतालाई आधार मानी कुनै पनि पदको सिर्जना हुन सक्ने हुँदा त्यस्तो वाञ्छनीय योग्यता किटान गरी सिर्जना गरिएका पदको पदपूर्ति पनि सोही योग्यता प्राप्त गरेको जनशक्तिबाट मात्र हुन सक्ने हुँदा पदको आवश्यकतालाई नै ध्यानमा राखेर शैक्षिक योग्यताको निर्धारण गरिएको हुन्छ । कुनै विशिष्टीकृत् सेवा वा समूहका लागि आवश्यक पर्ने शैक्षिक योग्यताको निर्धारण कानूनद्वारा तोकिएबमोजिम हुने तथा सोको निर्धारण गर्न सक्ने स्पष्ट अधिकार पदपूर्तिका लागि परीक्षा सञ्चालन गर्ने निकायको रूपमा रहेको लोकसेवा आयोगलाई कानूनले नै प्रदान गरेको देखियो । यस्तो अवस्थामा लोकसेवा आयोगले यी निवेदकको न्यूनतम् शैक्षिक योग्यताको विषयलाई लिएर निवेदकको दर्खास्त एवं परीक्षासमेत रद्द गर्ने गरी गरेको निर्णयमा कुनै कानूनी त्रुटि विद्यमान देखिन आएन ।
८. निवेदकले समावेशी कोटाअन्तर्गतको मधेसी कोटामा विज्ञापन गरिएको पदमा पदपूर्ति हुन नसकेमा सो पद खुलातर्फको लागि जाने हुँदा यसले संविधान तथा निजामती सेवा ऐन, २०४९ को दफा ७ ले उल्लेख गरेको निजामती सेवालाई समावेशी बनाउन खुला प्रतियोगिताद्वारा पूर्ति हुने पदमध्ये मधेसी समुदायका लागि छुट्याईएको पदमा नै पूर्ति हुन नसकी उक्त पद खुलाका लागि जान सक्ने हुन्छ भनी प्रश्न उठाएको देखिन्छ । निजामती सेवा ऐन, २०४९ को दफा ७(१०) मा उपदफा ७ बमोजिम छुट्याइएको पदमा जुन वर्षको लागि विज्ञापन भएको हो सो वर्ष हुने विज्ञापनमा उपयुक्त उम्मेदवार उपलब्ध हुन नसकेमा त्यस्तो पद अर्को वर्ष हुने विज्ञापनमा समावेश गर्नुपर्नेछ र त्यसरी विज्ञापन गर्दा पनि उपयुक्त उम्मेदवार उपलब्ध हुन नसकेमा त्यस्तो पद सोही वर्ष खुला प्रतियोगिताद्वारा पूर्ति हुने पदमा समावेश गर्नुपर्नेछ भन्ने व्यवस्था भएको देखिन्छ । प्रस्तुत विज्ञापन लोकसेवा आयोगको आर्थिक वर्ष २०६७/०६८ को सहायक अनुसन्धान अधिकृत/सहायक वैज्ञानिक अधिकृत, वन, बोटानी समूहअन्तर्गतको निजामती सेवा ऐन, २०४९ को दफा ७ को उपदफा (७)(ग) बमोजिमको विज्ञापन भई पहिलोपटक विज्ञापन माग गरिएको र सो पदका उम्मेदवार यी निवेदकको शैक्षिक योग्यता नै अपुग भई सो विज्ञापनअनुसारको योग्यता नभएबाट यी निवेदकको उम्मेदवारी तथा निजले दिएको परीक्षा नै रद्द भई पुनः सोही समुदायका लागि नै विज्ञापन हुन सक्ने देखिन्छ । यस्तो अवस्थामा रिट निवेदकले निवेदनमा उल्लेख गरेजस्तो मधेसी कोटाअन्तर्गतको विज्ञापित पदबमोजिम उम्मेदवारको परीक्षा रद्द भएमा उक्त मधेसी कोटाको पद खुला प्रतियोगिताद्वारा पूर्ति हुने पदमा समावेश हुन जान नसक्ने भई प्रचलित संविधान तथा निजामती सेवा ऐन, २०४९ को दफा ७ को उपदफा ७ ले परिकल्पना गरेको समावेशीताको सिद्धान्तलाई निस्तेज पार्न सक्ने अवस्थासमेत देखिन आएन ।
९. निवेदकले दावी गरेको विज्ञापित पदका लागि वनस्पति विज्ञान लिई विज्ञानमा स्नातकोपाधि हासिल गरेको हुनुपर्ने गरी शैक्षिक योग्यता तोकिएकोमा निवेदकले सूक्ष्म जीवविज्ञान लिई विज्ञानमा स्नातकको उपाधि हासील गरेको देखिएको भै लोकसेवा आयोगले तोकिएको न्यूनतम् शैक्षिक उपाधि विद्यमान नरहेको भनी निवेदककों परीक्षासमेत रद्द गरेको कुरामा कुनै कानूनी त्रुटि विद्यमान नभएकोले यी रिट निवेदकका हकमा निजको परीक्षा नै रद्द गर्ने गरी लोकसेवा आयोगबाट मिति २०६८।३।२७ मा भएको निर्णय बदर गरिरहनु परेन । तसर्थ निवेदकको मागबमोजिमको आदेश जारी गर्न नमिली प्रस्तुत रिट निवेदन खारेज हुने ठहर्छ । प्रस्तुत रिट निवेदनको दायरीको लगत कट्टा गरी मिसिल नियमानुसार गरी बुझाइदिनू ।
उक्त रायमा सहमत छु ।
न्या.सुशीला कार्की
इति संवत् २०६९ साल फागुन ३० गते रोज ४ शुभम्.......
इजलास अधिकृत :– विष्णुप्रसाद गौतम