निर्णय नं. ६७१४ - उत्प्रेषण, परमादेश लगायत उपयुक्त आदेश जारी गरी पाउं

निर्णय नं. ६७१४     ने.का.प. २०५६  अङ्क ५

 

विशेष इजलास

माननीय न्यायाधिश श्री केशवप्रसाद उपाध्याय

माननीय न्यायाधिश श्री केदारनाथ उपाध्याय

माननीय न्यायाधिश श्री अरविन्दनाथ आचार्य

संवत् २०५४ सालको रिट नं. ३१६७

आदेश मितिः २०५५।१०।१४।५

 

मुद्दाः उत्प्रेषण, परमादेश लगायत उपयुक्त आदेश जारी गरी पाउं ।

 

निवेदकः पशु सेवा विभाग, हरिहरभवनमा कार्यरत सहायक पशु विकास अधिकृत वर्ष ३६ को बालचन्द्र श्रेष्ठ समेत

विरुद्ध

विपक्षीः      श्री महानिर्देशकज्यु, पशु सेवा विभाग, हरिहरभवन, ललितपुर समेत

     

§  निजामती सेवा नियमावली, २०५० को नियम ७ को उपनियम १ को खण्ड  (घ) मा रा.प. द्वितीय श्रेणीको पदपुर्ति गर्दा खुल्ला प्रतियोगिताद्वारा १० प्रतिशत कार्यक्षमताको मूल्यांकनद्वारा ८० प्रतिशत र आन्तरिक प्रतियोगितात्मक परीक्षाद्वारा १० प्रतिशत गरिने व्यवस्था रहेको देखिन्छ । आन्तरिक प्रतियोगिताद्वारा पदपुर्ति गर्दा नि.से.नि., २०५० को नियम ७५ ले राजपत्रांकित व्दितिय श्रेणीका लागि एक श्रेणी मुनीका रा.प.तृतीय श्रेणीको पदमा ५ वर्ष सेवा अवधि पुरा गरेको हुनु पर्ने भई रा.प.तृतीय श्रेण्ँीको सेवा प्रवेशको   निमित्त चाहिने न्युनतम शैक्षिक योग्यता पुरा गरेको हुनु पर्ने देखियो । खुल्ला प्रतियोगिताद्वारा पदपुर्ति गरिने सम्वन्धमा नि.से.नि., २०५० को नियम १५ को  उपनियम २ ले रा.प. द्वितीय श्रेणी पदका लागि सम्वन्धित विषयमा स्नातकोत्तर उपाधि प्राप्त गरी कुनै संस्था वा निकायको अधिकृत स्तरमा ५ वर्षको अनुभव प्राप्त गरेको हुनुपर्छ र विद्यावारिधि स्तरको उपाधि प्राप्त गरेको व्यक्तिको हकमा अनुभव अवधि २ वर्ष कम हुने भनी व्यवस्था रहेको देखिन्छ । उक्त व्यवस्थाबाट जुन सेवा समुहको रा.प.द्वितीय श्रेणीको पदपुर्ति गरिने हो सो सेवा समुहसंग सम्वन्धित विषयमा स्नातकोत्तर वा विद्यावारिधिको उपाधि प्राप्त गरेको र स्नातकोत्तर उपाधिको हकमा कुनै संघ  संस्था वा निकायको अधिकृत स्तरको पदमा ५ वर्षको अनुभव प्राप्त गरेको र विद्यावारिधि उपाधि प्राप्त गर्नेको हकमा ३ वर्ष अनुभव प्राप्त गरेको जुनसुकै व्यक्ति खुल्ला प्रतियोगिताद्वारा रा.प.द्वितीय श्रेणीको पदमा संभाव्य उम्मेदवार हुन  सक्ने नै देखिन्छ । उल्लेखित कानूनी प्रावधानबाट नेपाल कृषि सेवा अन्तर्गतको खुल्ला तथा आन्तरिक प्रतियोगिताबाट पुर्ति गरिने रा.प. द्वितीय श्रेणीको लाइभष्टक पोल्ट्री एण्ड डेरी डेभलपमेण्ट समुह तर्फको रिक्त पदमा भेटेरिनरी समुहको कर्मचारी संभाव्य उम्मेदवार हुन पाउदैनन् भन्ने निवेदन जिकिरसंग सहमत हुन नसकिने ।

   (प्र.नं. १३)

 

निवेदक तर्फबाटः विद्वान अधिवक्ता द्वय श्री प्रकाश राउत र पदम गिरी

विपक्षी तर्फबाटः विद्वान नायव महान्यायाधिवक्ता श्री कृष्णराम श्रेष्ठ

अवलम्वित नजिरः

 

आदेश

      न्या.केशवप्रसाद उपाध्यायः नेपाल अधिराज्यको संविधान, २०४७ को धारा २३ तथा ८८(१) र (२) बमोजिम पर्न आएको प्रस्तुत रिट निवेदनको संक्षिप्त व्यहोरा एवं ठहर यस प्रकार छः

      २.    हामी निवेदकहरु कृषि मन्त्रालय अन्तर्गत पशु सेवा विभाग तथा यस अन्तर्गतका, विभिन्न कार्र्‍यालयहरुमा लाइभस्टक पोल्ट्री एण्डडेरी डेभलपमेण्ट (लापो एण्ड डेडे) समुहका सहायक पशु विकास अधिकृत (रा.प.तृतीय श्रेणी) पदमा कार्यरत निजामती कर्मचारी हौं । लापो एण्ड डेडे समुहका कर्मचारीले सम्पादन गर्नुपर्ने कामको प्रकृति Nature of the job र भेटेरिनरी समुहका कर्मचारीहरुले सम्पादन गर्नुपर्ने कामको प्रकृति Nature of the job मा मौलिक भिन्नता विद्यमान रहेको छ । किनभने लापो एण्ड डेडे समुहका कर्मचारीले पशु विकास Animal Production & Development सम्वन्धी काम गर्नु पर्दछ भने भेटेनरी समुहका कर्मचारीले पशुको उपचार Animla Health सम्बन्धी काम गर्नु पर्दछ । लापो एण्ड डेडे समुहका पदहरु रा.प. द्वितीय र तृतीय श्रेणीको क्रमशः पशु विकास अधिकृत र सहायक पशु विकास अधिकृत भनी नामाकरण गरिन्छ भने भेटेरिनरी समुह तर्फको रा.प. द्वितीय र तृतीय श्रेणीको पदहरुलाई क्रमशः पशु चिकित्सक र सहायक पशु चिकित्सक भनिन्छ । विपक्षी मध्येको लोकसेवा आयोगले मिति ०५४।११।२० गतेको गोरखापत्र दैनिकमा सूचना नं. ३१३।०५४।५५ विज्ञापन नं. १०३७।०५४।५५ वाट रा.प.द्वितीय श्रेणीको पद संख्या १ आन्तरिक प्रतियोगितात्मक (आ.प्र.) परीक्ष्ाँद्वारा पुर्ति गर्ने गरी प्रकाशित गरेको सूचनाको समुहमा लापो एण्ड डेडे उल्लेख गरिएको छ । यसैगरी सोही मितिको सूचनाद्वारा प्रकाशित विज्ञापन नं. १०३८।०५४।५५ वाट लापो एण्ड डेडे समुहकै रा.प. द्वितीय श्रेणीको पद संख्या १ खुला प्रतियोगितात्मक परीक्षाद्वारा पुर्ति गर्ने व्यहोरा समेत उल्लेख भएको पाइन्छ । यसको लागि दरखास्त दिने अन्तिम मिति ०५४।१२।२० र दोव्वर दस्तुर तिरी ०५४।१२।२७ गतेसम्म रहेको छ  भने लिखित परीक्षा मिति ०५५।१।१८ र २० गते तोकिएको छ । उक्त सूचनामा उम्मेदवारको आवश्यक न्युनतम योग्यता समेत तोकिएको छ । तर वढुवा फाराम भर्दा भेटेरिनरी समुहका कर्मचारी एवं योग्यता नपुगेका उम्मेदवारले पनि फाराम भरेको र त्यस्ता व्यक्तिलाई विपक्षी मध्येका महानिर्देशकज्युले आन्तरिक प्रतियोगितामा सम्मिलित हुने विवरण फाराम प्रमाणित गरिदिनु भएको छ भने  त्यस्तो फाराम विपक्षी लोकसेवा आयोगले पनि स्वीकृत गरिराखेको छ । लाइभस्टक समुहका आन्तरिक एवं खुल्ला प्रतियोगिताको लागि पनि स्नातकोत्तर उपाधि (Animal Husbandry) संग सम्वन्धित हुनुपर्नेमा Clinical विषयहरु जस्तो Pathology, Microbiology paracitology विषयमा स्नातकोत्तर उपाधि प्राप्त गरेकालाई पनि मान्यता दिई फाराम स्वीकृत गरिएको छ । लाइभस्टक समुहको लागि छुट्याइएको वढुवा पदमा भेटेरिनरी समुहका कर्मचारीले प्रतिस्पर्धा गर्न सक्ने पनि होइन । यसरी एक समुहको लागि छुट्याइएको  रिक्त पदमा अर्को समुह अर्थात लापो एण्ड डेडे समुहको पदमा भेटेरिनरी समुहका कर्मचारीले वढुवा फाराम भर्न सक्ने होइन भनी हामी निवेदक संलग्न रहेको संस्था नेपाल एनिमल साइन्सका तर्फवाट लोकसेवा आयोगका अध्यक्षज्यु समक्ष मिति ०५३।५।१६ र महानिर्देशक, पशु सेवा विभाग समक्ष मिति ०५४।१२।२ गते निवेदन चढाएकोमा तत्सम्वन्धमा अद्यापि कुनै जानकारी दिइएको छैन । मान्यता दिन नमिल्ने योग्यतालाई मान्यता दिइएको र लापो एण्ड डेडे समुहको रिक्त पदमा भेटेरिनरी समुहमा कार्यरत कर्मचारीको समेत वढुवा फाराम भर्ने प्रयोजनका लागि विवरण्ँ फाराम प्रमाणित गर्ने तथा त्यस्तो फाराम स्वीकृति गर्ने कार्य गैरकानूनी छ । नेपाल अधिराज्यको संविधान, २०४७ को धारा १२४ मा निजामती सेवाको गठन सम्वन्धी व्यवस्था गरी  “श्री ५ को सरकारले देशको प्रशासन संचालन गर्न आवश्यक सेवाहरुको गठन गर्न सक्नेछ । त्यस्तो सेवाहरुको गठन, संचालन र सेवाका शर्तहरु ऐनद्वारा निर्धारित गरिए वमोजिम हुनेछन्” भन्ने संवैधानिक व्यवस्था गरिएको छ । तर कृषि सेवा अन्तर्गतका लापो एण्ड डेडे तथा भेटेरिनरी समुह समेतका सम्पुर्ण समुहका लागि चाहिने आवश्यक न्युनतम योग्यता, सेवा वा समुह संचालन सम्वन्धी व्यवस्था जस्ता सेवाका शर्तहरु नेपाल कृषि सेवा (गठन, समुह तथा श्रेणी विभाजन र नियुक्ति) नियमहरु, २०५० को नियम ६, ७, ८ समेतले निर्धारण गरेको छ । उक्त नियमको नियम ६ मा समुहीकृत हुने व्यवस्था गरिएको छ । नियम ७ मा नियुक्तिको लागि योग्यता तोकी अनुसुचि ३ मा सेवा प्रवेशको लागि चाहिने न्युनतम योग्यता तोकिएको छ । नेपाल अधिराज्यको संविधान, २०४७ को धारा १२४ बमोजिम ऐनद्वारा निर्धारित हुनुपर्ने सेवाका शर्तहरु निजामती सेवा ऐन, २०४९ को दफा ७५ प्रयोग गरी श्री ५ को सरकारले नियमहरु वनाइ निर्धारित गरेको हुंदा उक्त नेपाल कृषि सेवा (गठन, समुह तथा श्रेणी विभाजन र नियुक्ति) नियमहरु, २०५० उपरोक्तानुसार संविधानको धारा १२४ संग वाझिन गएकोले उक्त नियमहरु प्रारम्भतः शुन्य हुंदा अमान्य घोषित हुनुपर्ने स्पष्ट छ ।

      ३.    लोकसेवा आयोगको तथ्यांक  तथा प्रकाशन शाखा सूचना नं. ३१३,०५४।५५ वाट प्रकाशित विज्ञापन नं. १०३७।०५४।५५ र १०३८।०५४।५५ को आ.प्र. र खुल्ला प्रतियोगितावाट पुर्ति गरिने रा.प. द्वितीय श्रेणी लापो एण्ड डेडे समुह तर्फको रिक्त पदसंख्या १।१ जम्मा २ मा भेटेरिनरी समुहका रा.प.तृतीय श्रेणीका कर्मचारीले पनि विभागीय प्रमुखवाट विवरण फाराम प्रमाणित गरी गराई लिई सोही आधार समेतमा वढुवाको दर्खास्त फाराम भरी लोकसेवा आयोगमा बुझाइरहेको हुंदा सो वाट उक्त पदमा हामी लापो एण्ड डेडे समुह तर्फका रा.प. तृतीय श्रेणीका कर्मचारीले मात्र आन्तरिक तथा खुल्ला प्रतियोगितामा प्रतिस्पर्धा गर्न पाउनु पर्नेमा भेटेरिनरी समुह तर्फका रा.प. तृतीय श्रेणीका कर्मचारी समेतले उक्तानुसार विभागीय प्रमुखबाट विवरण फाराम प्रमाणित गराई लिई वढुवाको दरखास्त फाराम भरी बुझाएबाट हामी निवेदकको माथिल्लो पदमा वढुवा भई पेशा रोजगार गरी सम्पत्ति आर्जन गर्न पाउने नेपाल अधिराज्यको संविधान, २०४७ को धारा ११(१)१२(२)(ङ) तथा धारा १७ ले प्रत्याभुत गरेको मौलिक हक हनन तथा कुण्ठित भएकोले सो को प्रचलनका लागि अन्य प्रभावकारी वैकल्पिक उपचारको अभावमा नेपाल अधिराज्यको संविधान, २०४७ को धारा २३ र ८८(१)(२) अन्तर्गत सम्मानित अदालत समक्ष्ँ यो रिट निवेदन लिई उपस्थित भएका छौं । अतः सेवा प्रवेश तथा वढुवाका लागि चाहिने न्युनतम योग्यता तथा सेवाका शर्तहरु समेत निर्धारण गर्न नेपाल कृषि सेवा (गठन, समुह तथा श्रेणी विभाजन र नियुक्ति) नियमहरुको नियम ७, ९ अनुसुची ३ एवं निजामती सेवा नियमावली, २०५० को नियम १५ समेत नेपाल अधिराज्यको संविधान, २०४७ को धारा १२४ संग वाझिएको हुंदा उल्लेखित नियमहरु प्रँरम्भ देखिनै शुन्य, निस्कृय अमान्य घोषित गरी पाउं । अमान्य कृषि सेवा (गठन, समुह तथा श्रेणी विभाजन र नियुक्ति) नियमहरु, २०५० को नियम ७, ९ अनुसुची ३ एवं नि.से.नि., २०५० को नियम १५ समेतका अधिनमा रही वढुवा सम्वन्धमा विपक्षीहरुले गरेका सम्पुर्ण काम कारवाही निणर्य समेत अमान्य तथा शुन्य घोषित गरी पाउं । कथम कदाचित उक्त नेपाल कृषि सेवा (गठन, समुह तथा श्रेणी विभाजन र नियुक्ति) नियमहरु समेत अमान्य घोषित नहुने हो भने पनि हामी निवेदकहरुको वैकल्पिक, जिकिर के पनि रहेको छ भने लोकसेवा आयोगको सूचना नं. ३१३।०५४।५५ विज्ञापन नं. १०३७।०५४।५५ र १०३८।०५४।५५ वाट लापो एण्ड डेडे समुह तर्फको रिक्त पदमा आव्हान गरिएको राप. द्वितीय श्रेणीको आन्तरिक एवं खुल्ला प्रतियोगितात्मक परिक्षामा भेटेरिनरी समुह तर्फका कर्मचारीलाई सहभागी गराउने गरी विपक्षीहरुवाट भएको सम्पुर्ण काम कारवाही उपरोक्तानुसार गैरकानूनी हुंदा तत्सम्वन्धी यावत काम कारवाही एवं निर्णय उत्प्रेषण्ँको आदेशले बदर गरी लापो एण्ड डेडे समुहको रिक्त पदमा लापो एण्ड डेडे समुहका कर्मचारीलाई मात्र उम्देवारको रुपमा सहभागी गराउनु भनि विपक्षीहरुका नाउंमा परमादेश लगायत उपयुक्त आज्ञा आदेश वा पुर्जि जारी गरी पाउं । साथै प्रस्तुत रिट निवेदनको अन्तिम किनारा लाग्न लामो समय लाग्ने भएको र यसै बीच लापो एण्ड डेडे समुह तर्फका रिक्त रा.प.द्वितीय श्रेणी (उप सचिव स्तर) को उपरोक्त बमोजिम आन्तरिक एवं खुल्ला प्रतियोगितात्मक वढुवा परीक्षामा भेटेरिनरी समुह तर्फका कर्मचारीलाई समेत अनियमित तवरले सहभागी गराइ यही ०५५ साल वैशाख १८ र २० गते लिने भनिएको परिक्षा लिने, नतिजा प्रकाशित गर्ने, अन्तर्वाता लिने एवं नियुक्ति समेत दिने प्रवल सम्भावना भएको र सो हुन गएमा प्रस्तुत रिट निवेदनको प्रयोग नै समाप्त हुने हुंदा  प्रस्तुत रिट निवदेनको टुंगो नलागेसम्म उक्त सूचना नं. ३१३।०५४।५५ को विज्ञापन नं. १०३७ र १०३८।०५४।५५ बमोजिम वढुवा फाराम भर्नका लागि विभागीय प्रमुख विपक्षी मध्येको महानिर्देशक, पशु सेवा विभागले विभागीय प्रमुखवाट प्रमाणित गराई पेश गर्ने विवरण फाराम भेटेरिनरी समुह तर्फका कर्मचारीलाई नदिनु र भेटेरिनरी समुहतर्फका कर्मचारी उम्मेदवार भई वढुवाका लागि ल्याएको दरखास्त फाराम नलिनु स्वीकृत नगर्नु, परीक्षा नलिनु, यस सम्वन्धी अन्य काम कारवाही नगर्नु, नगराउनु भनी विपक्षी लोकसेवा आयोगका नाउंमा अन्तरिम आदेश समेत जारी गरी पाउं भन्ने समेत व्यहोराको रिट निवेदन ।

      ४.    यसमा के कसो भएको हो ? निवेदकको माग वमोजिम आदेश किन जारी हुन नपर्ने हो ? यो आदेश प्राप्त भएका मितिले वाटाका म्याद वाहेक १५ दिन भित्र सम्बन्धित मिसिल साथ राखि महान्यायाधिवक्ताको कार्‍यालय मार्फत लिखितजवाफ पठाउनु भनि विपक्षीहरुलाई सूचना पठाउनु । साथै अन्तरिम आदेश गर्ने नगर्ने तर्फ छलफलको लागि महान्यायाधिवक्ताको कार्‍यालय समेतलाई प्रतिनिधित्व गर्न भनि ७ दिने सूचना विपक्षीहरुलाइ दिई नियमानुसार पेश गर्नु भन्ने समेत व्यहोराको एक न्यायाधिशको इजलासको मिति ०५५।१।३ को आदेश ।

      ५.    माग बमोजिम अन्तरिम आदेश जारी गरी हाल्नु पर्ने अवस्था देखिएन भन्ने समेत व्यहोराको यस अदालत संयुक्त इजलासको मिति ०५५।१।१७ को आदेश ।

      ६.    संविधानको धारा १२४ को भावनालाई प्रष्ट गर्न निजामती सेवा ऐन, २०४९ को निर्माण हुन गएको हो । उक्त ऐनले समस्त निजामती कर्मचारीहरुको सेवा शर्तलाई व्यवस्थित गर्नको लागि उक्त ऐनको दफा ७५ बमोजिम सबै निजामती सेवाहरुमा सामान्य रुपले लागु हुने नियमहरु वनाउन सक्नेछ भन्ने व्यवस्था भएवाट सोही ऐनको दफा ७५ ले दिएको अधिकार प्रयोग गरी श्री ५ को सरकारले बनाइ लागु गरेको नेपाल कृषि सेवा (गठन, समुह तथा श्रेणी विभाजन र नियुक्ति) नियमहरु, २०५० मा व्यवस्थित कानूनी प्रावधानहरु संविधानको धारा १२४ संग वाझिएको भन्ने विपक्षीको जिकिर कानून सम्मत देखिदैन । निजामती सेवा ऐन, २०४९ को परिच्छेद ३ दफा ७ मा निजामती सेवाको पदपुर्ति सम्वन्धमा गरिएको व्यवस्था अनुसार निजामती सेवाको राजपत्रांकित द्वितीय श्रेणीको पदमा १० प्रतिशत खुल्ला र १० प्रतिशत आन्तरिक प्रतियोगितात्मक परिक्षाद्वारा पदपुर्ति हुन सक्ने व्यवस्था ऐनमा नै उल्लेख भएको, सो अनुसार कानूनद्वारा निर्धारित योग्यता पुगेका सवै उम्मेदवारहरु सो पदमा प्रतिस्पर्धा गर्न पाउने नै देखिन्छ । रा.प.द्वितीय श्रेणीको पदमा खुला तर्फ समुहको वन्देज लगाउन सक्ने स्थिति देखिदैन। त्यस्तै आन्तरिक प्रतियोगितात्मक परिक्षाद्वारा पदपुर्ति हुन सक्ने व्यवस्थाका हकमा निजामती सेवा नियमावली, २०५० को नियम ७५ अनुसारको शैक्षिक योग्यता, सेवा अवधि पुगेका सम्वन्धित सेवा भित्रका सबै कर्मचारी उम्मेदवार हुन सक्ने हुंदा निजामती सेवा ऐन, २०४९ को अधिनमा रही श्री ५ को सरकारले बनाई लागु गरेको प्रचलित नियमहरुका आधारमा लोकसेवा आयोगद्वारा निर्धारित दरखास्त फाराम भर्ने परिक्षा लिने कार्यलाई अन्यथा भन्न मिल्ने देखिदैन । नेपाल अधिराज्यको संविधान, २०४७ द्वारा प्रदान गरिएका विपक्षीहरुको कुनै प्रकारको मौलिक हकमा मन्त्रालयद्वारा हनन् गर्ने काम नभएको हुंदा रिट निवेदन खारेज गरी पाउं भन्ने समेत एकै व्यहोराको सचिव श्री ५ को सरकार, कृषि मन्त्रालय र श्री ५ को सरकार कृषि मन्त्रालयको छुट्टै छुट्टै लिखित जवाफ ।

      ७.    निजामती सेवा ऐन, २०४९ र निजामती सेवा नियमावली, २०५० मा भएको प्रावधान अनुसार रा.प. द्वितीय श्रेणीको पदमा खुल्ला प्रतियोगिताद्वारा पदपुर्ति गर्न विज्ञापन हुंदा नि.से.नि. २०५० को नियम १५ को उपनियम  (२) अनुसार सम्वन्धित विषयमा स्नातकोतर उपाधि प्राप्त गरी कुनै संस्था वा निकायको अधिकृत स्तरको पदमा ५ वर्ष काम गरेको हुनुपर्ने भनि उल्लेख भएको र सो शर्त पुरा गर्ने व्यक्ति मात्र उक्त पदको लागि उम्मेदवार हुन सक्ने, त्यसै गरी रा.प.द्वितीय श्रेणीको पदमा आन्तरिक प्रतियोगितात्मक वढुवाको लागि नि.से.नि. २०५० को नियम ७५ अनुसारको सेवा अवधि र शैक्षिक योग्यता पुगेको सम्वन्धित सेवा भित्रका सबै कर्मचारीहरु उम्मेदवार हुन सक्ने गरी नि.से.नि. २०५० को नियम ७१(१) र (२) मा प्रष्ट लेखिएको छ । महानिर्देशकले कुनै विज्ञापित पदको उम्मेदवार हुन पाउने नपाउने भनि सिफारिश वा प्रमाणित गर्ने नभई लोकसेवा आयोगद्वारा निर्धारित दरखास्त  फारामको नोकरी विवरण महलमा विभागीय प्रमुख शाखा प्रमुख कार्‍यालय प्रमुखले कर्मचारीको रेकर्डका आधारमा नोकरी विवरण प्रमाणित गरी दिने काम भएको र उल्लेखित ऐन नियममा भएको व्यवस्था अनुसार योग्यता पुगेका सबै कर्मचारी विज्ञापित पदमा उम्मेदवार हुन सक्ने प्रष्ट कानूनी व्यवस्था भएको र यस विभागद्वारा विपक्षीहरुको कुनै मौलिक हक हनन् नभएको हुंदा रिट निवदेन खारेज गरी पाउं भन्ने समेत व्यहोराको महानिर्देशक, पशु सेवा विभाग, हरिहरभवनको लिखितजवाफ ।

      ८.    नि.से.नि २०५० को नियम ८७(१) अनुसार आन्तरिक प्रतियोगितात्मक परिक्षाद्वारा हुने वढुवाको लागि वढुवा हुने   पद भन्दा एक श्रेणी मुनिका नियम ७५ बमोजिम सेवा अवधि र शैक्षिक योग्यता पुगेका सम्वन्धित सेवाका निजामती कर्मचारी उम्मेदवार हुन सक्ने व्यवस्था भएको । यसरी नियमले तोके अनुसार सम्बन्धित कृषि सेवा भित्रको लाइभष्टक पोल्ट्रि एण्ड डेरी डेभलपमेण्ट समुह समेतको नियम ७५ बमोजिम सेवा अवधि पुगेका र कृषि सेवा (गठन, समुह तथा श्रेणी विभाजन) नियमहरु २०५० ले तोकेको शैक्षिक योग्यता भएका व्यक्तिहरुको दरखास्त फर्म स्वीकार गरिएको र आयोगवाट विज्ञापन गर्दा पनि सोही अनुसार विज्ञापन भएको हो । आन्तरिक प्रतियोगितात्मक परिक्षाद्वारा हुने वढुवाको लागि सम्बन्धित समुह वा  उपसमुहकै हुनुपर्छ भनि निसे.नि २०५० ले नतोकि नियम ८७(१) अनुसार सम्बन्धित सेवा भित्रका सबै समुहका निजामती कर्मचारी उम्मेदवार हुन पाउने व्यवस्था गरेको छ । साथै खुल्ला प्रतियोगितात्मक परिक्षाद्वारा पदपुर्ति हुने गरी गरिएको विज्ञापनमा कृषि सेवा भित्रका व्यक्तिहरुमात्र उम्मेदवार हुन पाउने नभै नि.से.नि., २०५० को नियम १५(२) ले तोके अनुसार अनुभव र शैक्षिक योग्यता पुगेका व्यक्तिहरुको दरखास्त फर्म स्वीकार गरिएको  यस आयोगको कार्य ऐन नियम सम्मत नै भएको हुंदा रिट निवेदन खारेज गरी पाउं भन्ने समेत व्यहोराको लोकसेवा आयोगको लिखितजवाफ ।

      ९.    नियम बमोजिम पेश हुन आएको प्रस्तुत रिट निवेदनमा निवेदकका तर्फवाट उपस्थित विद्वान अधिवक्ताद्वय श्री प्रकाश राउत र पदम गिरीले नेपाल अधिराज्यको संविधान, २०४७ को धारा १२४ मा निजामती सेवाको शर्त ऐनद्वारा निर्धारण गरिनेछ भनिएकोमा नेपाल कृषि सेवा नियमहरु, २०५० ले कर्मचारीको सेवा शर्त निर्धारण्ँ गरेको  संविधानको प्रतिकुल छ । लाइभष्टक पोल्ट्री एण्ड डेरी डेभलपमेण्ट समुहका र भेटेरिनरी समुहका कर्मचारीको पद र कार्यमा समेत भिन्नता हुंदा यि दुई समुहका कर्मचारी एक अर्को समुहमा जान मिल्दैन । एक सेवा समुहवाट अर्को सेवा समुहमा जान लोकसेवा आयोगको परामर्श लिनुपर्नेमा सो समेत लिएको अवस्था छैन, निवेदन माग बमोजिम आदेश जारी हुनुपर्छ  भन्ने समेत व्यहोराको वहस जिकीर प्रस्तुत गर्नुभयो भने विपक्षी कृषि मन्त्रालय समेतका तर्फवाट विद्वान नायव महान्यायाधिवक्ता     श्री कृष्णराम श्रेष्ठले ऐनले तोकिए बमोजिम हुनेछ भनि नियमावलीमा भएको व्यवस्थालाई अन्यथा भन्न मिल्दैन । जुन नियमावलीको आधार लिई निवेदकहरु सेवा गरी आउनु भएको छ, त्यस नियमावलीलाई संविधानसंग वाझियो भन्न मिल्ने होइन । शैक्षिक योग्यता र नोकरी अवधि समेत पुगेको अवस्थामा दुवै समुहका उम्मेदवारहरुले फारम भर्न सक्ने हुंदा रिट निवेदन खारेज हुनुपर्छ भन्ने समेत व्यहोराको वहस जिकिर प्रस्तुत गर्नुभयो ।

      १०.    आज निर्णय सुनाउन तोकिएको प्रस्तुत रिट निवदेनमा उपर्युक्त वहस जिकिर समेतलाई मनन् गरी हेर्दा देहायका विषयमा निर्णय दिनु पर्ने देखिन आयो ।

१.     नेपाल कृषि सेवा (गठन,समुह तथा श्रेणी विभाजन र नियुक्ति) नियमहरु, २०५० नेपाल   अधिराज्यको संविधान, २०४७ को धारा १२४ संग वाझिएको छ छैन ।

२.    निवेदनमा उल्लेखित खुल्ला तथा आन्तरिक प्रतियोगिताद्वारा पदपुर्ति गरिने नेपाल कृषि सेवा अन्तर्गतको रा.प.द्वितीय श्रेणीको विज्ञापित पदमा कृषिसेवा अन्तर्गतको लाइभष्टक     पोल्ट्री एण्ड डेरी डेभलपमेण्ट समुहका रा.प.तृतीय श्रेणीका कर्मचारी मात्र सम्भाव्य उम्मेदवार हुन पाउने हो वा भेटेरिनरी समुहका कर्मचारीहरु पनि सम्भाव्य उम्मेदवार हुन     पाउने हो ।

१.     सर्वप्रथम पहिलो विषयतर्फ विचार गर्दा “नेपाल अधिराज्यको संविधान, २०४७ को धारा १२४ मा श्री ५ को सरकारले देशको प्रशासन संचालन गर्न आवश्यक सेवाहरुको गठन गर्न सक्नेछ । त्यस्त सेवाहरुको गठन संचालन र सेवाका शर्तहरु ऐनद्वारा निर्धारित गरिएवमोजिम हुनेछ ।“ भन्ने व्यवस्था रहेको पाइन्छ । यो संवैधानिक व्यवस्थावाट निजामती सेवाहरुको गठन, संचालन र सेवाका शर्तहरु ऐनमानिर्धारित गरिने भन्ने देखियो। निजामती सेवा ऐन, २०४९ को दफा ३ ले निजामती सेवाको गठन गरी त्यसमा विभिन्न सेवाको गठन व्यवस्था गरिएको देखिन्छ । त्यस्तै निजामती सेवामा तोकिए वमोजिमका विभिन्न समुह तथा उपसमुहहरु रहन सक्ने व्यवस्था निजामती सेवा ऐनको दफा ६ ले गरेको देखिन्छ भने सोही दफामा ती विभिन्न निजामती सेवाका समुह तथा उपसमुहहरुमा रहने विभिन्न पदहरुका लागि चाहिने न्यूनतम योग्यता तोकिए वमोजिम हुनेछ भन्ने व्यवस्था रहेको देखिन्छ । निजामती सेवा ऐन, २०४९ को दफा ७५ मा त्यस ऐनको उद्देश्य कार्‍यान्वयनका लागि श्री ५ को सरकारले सबै निजामती सेवाहरुमा सामान्य रुपले लागु हुने वा बेग्ला बेग्लै सेवा वा समुहका लागि पृथक रुपले लागु हुने नियमहरु बनाउन सक्नेछु भन्ने व्यवस्था रहेको देखिन्छ । यसरी देशको प्रशासनिक व्यवस्था सचालन गर्न निजामती सेवा ऐन, २०४९ ले निजामती सेवा अन्तर्गत विभिन्न सेवा समुहरुको व्यवस्था गरी ति सेवा, समुह, उपसमुहका निजामती कर्मचारीका लागि नियम बनाउन सक्ने अधिकार निजामती सेवा ऐन, २०४९ को दफा ७५ ले प्रदान गरेको र सोही दफाले दिएको अधिकार प्रयोग गरी श्री ५ को सरकारले नेपाल कृषिसेवा (गठन, समुह तथा श्रेणि विभाजन र नियुक्ति) नियमहरु, २०५० बनाई लागु गरेको  देखिन्छ ।

      ११.    नेपाल अधिराज्यको संविधान, २०४७ को धारा १२४ ले निजामती सेवाका शर्तहरु ऐनमा नै व्यवस्थागरिनु पर्नेमा नियममा व्यवस्था गरिएकोले निजामती सेवा नियमावली, २०५० संविधानसंग वाझियोभन्ने समेत विषयको २०५१ सालको रिट नं. २८८१ निवेदक जगदिश प्रसाद शुल्क विरुद्ध सामान्य प्रशासन मन्त्रालय समेत भएको र २०५२ सालको रिट नं. २२११ निवेदक हरिहरनिधी तिवारी समेत विरुद्ध सामान्य प्रशासन मन्त्रालय समेत भएको उत्प्रेषण्ँ युक्त परमादेश मुद्दामा यसै अदालत विशेष इजलासवाट निजामती सेवा ऐनको दफा ७५ ले दिएको अधिकार अनुरुप निजामती सेवा नियमावली, २०५० वनेको हुंदा नियमावलीमा गरिएको व्यवस्था संविधानसंग वाझियो भन्न नमिल्ने भनि सिद्धान्त प्रतिपादन भई रहेको सन्दर्भमा निजामती सेवा भित्रका विभिन्न सेवाहरुको विशिष्टता, त्यस्तो विशेष प्रकारको सेवाको उद्देश्य पुर्तिका लागि सेवा समुह भित्रको विभिन्न पदहरुको वर्गिकरण, तिनको निम्ति आवश्यक पर्ने योग्यता र ती सेवा समुहका कर्मचारीको स्तर र दक्षता वृद्विका लागि बेग्लाबेग्लै नियम बनाउन सक्ने अधिकार निजामती सेवा ऐनले प्रदान गरे अनुरुपनै नेपाल कृषि सेवा (गठन, समुह तथा श्रेणी विभाजन र नियुक्ति) नियमहरु, २०५० बनेको अवस्थामा संविधानको धारा १२४ संग वाझिन गयो भन्ने निवेदन जिकिर तथा निवेदकतर्फका विद्वान कानून व्यवसायीहरुको वहस जिकिरसंग सहमत हुन सकिएन ।

१२.   (२) अव दोश्रो प्रश्न नेपाल कृषि सेवा अन्तर्गतको आन्तरिक तथा खुल्ला   प्रतियोगिताबाट पुर्ति गरिने रा.प. द्वितीय श्रेणी लाइभष्टक पोल्ट्री एण्ड डेरी डेभलपमेण्ट समुह तर्फका रिक्त पदमा भेटेरिनरी समुहको कर्मचारी संभाव्य उम्मेदवार हुन पाउछन् पाउदैनन् भन्ने तर्फ विचार गर्दा खुल्ला तथा आन्तरिक प्रतियोगिताबाट पदपुर्ति गरिने रा.प. द्वितीय श्रेणी लापो एण्ड डेडे समुहतर्फको पदमा लापो एण्ड डेडे समुह तर्फका रा.प. तृतीय श्रेणीका कर्मचारीले मात्र प्रतिस्पर्धा गर्न पाउनु पर्नेमा भेटेरिनरी समुह तर्फका रा.प. तृतीय श्रेणीका कर्मचारी समेतलाई सहभागी गराउने गरी भएको काम कारवाही वदर गरी पाउं भन्ने निवेदन जिकिर रहेको देखिन्छ। लोकसेवा आयोगले आफ्नो लिखित जवाफमा आन्तरिक प्रतियोगितात्मक परिक्षाद्वारा हुने वढुवाका लागि सम्वन्धित समुह वा उप समुहकै हुनुपर्छ भन्ने छैन । नि.से.नि. २०५० को नियम ८७(१) अनुसार सम्बन्धित सेवा भित्रकै सबै समुहका निजामती कर्मचारी उम्मेदवार हुन पाउछन । साथै खुल्ला प्रतियोगितात्मक परिक्षाद्वारा पदपुर्ति गरिने गरी गरिएको विज्ञापनमा कृषि सेवाभित्रका व्यक्ति मात्र उम्मेदवार हुन पाउने नभै नि.से.नि. २०५० को नियम १५(२) ले तोके अनुसार अनुभव र शैक्षिक योग्यता पुगेका व्यक्तिहरुको दरखास्त फारम स्वीकार गरिएको भन्ने उल्लेख भएको पाइन्छ । लाइभष्टक, पोल्ट्री एण्ड डेरी डेभलपमेण्ट  र भेटेरिनरी दुवै समुह नेपाल कृषि सेवा अन्तर्गतकै समुह हुन् । कृषि सेवा अन्तर्गत कार्यरत निजामती कर्मचारीलाई नेपाल कृषि सेवा (गठन, समुह तथा श्रेणी विभाजन र नियुक्ति) नियमहरु, २०५० आकर्षित हुने भएकोले सो नियमहरुले गरेको व्यवस्था तर्फ ध्यान दिनु पर्ने देखिन आएको छ । उल्लेखित नियमहरुको नियम ७ मा सम्बन्धित समुहको रिक्त पदमा खुल्ला प्रतियोगिताद्वारा पुर्ति गर्दा ऐनको दफा १० बमोजिम अयोग्य नभएका तथा अनुसुची ३ बमोजिम न्युनतम शैक्षिक योग्यता पुगेका व्यक्तिहरु उम्मेदवार हुन सक्नेछन भन्ने व्यवस्था रहेको देखिन्छ । साथै सोही नियमहरुको नियम ९ मा वढुवा हुनुको निमित राजपत्राकित पदहरुको हकमा नियमावलीको नियम ८१ को उपनियम (३) बमोजिमको शैक्षिक योग्यता आवश्यक पर्नेछ भन्ने व्यवस्था रहेको देखिन्छ । वढुवाको निमित चाहिने शैक्षिक योग्यताका सम्वन्धमा निजामती सेवा नियमावलीको नियम ८१(३) ले राजपत्रांकित तृतीय श्रेणीको लागि निर्धारित न्युनतम शैक्षिक योग्यतालाई न्युनतम योग्यता मानिनेछ भनी व्यवस्था गरेको देखिन्छ । लाइभष्टक, पोल्ट्री एण्ड डेरी डेभलपमेण्ट र भेटेरिनरी दुवै समुहको रा.प. तृतीय श्रेणीका लागि चाहिने न्युनतम योग्यताका सम्वन्धमा उल्लेखित नियमहरु, २०५० को अनुसुची ३ ले निर्धारित गरेको शैक्षिक योग्यतालाई हेर्दा लाइभष्टक पोल्ट्री एण्डडेरी डेभलपमेण्टका समुहका लागि मान्यता प्राप्त शिक्षण संस्थावाट वी.एस्सी (एग्री) (एनिमल साइन्स वा डेरी साइन्स) वा वि.भी.एस्सी. एण्ड एच वा सो सरह उतिर्ण र भेटेरिनरी समुहका लागि मान्यता प्राप्त शिक्षण संस्थावाट वी.भी.एस्सी. एण्ड एच वा डि.भी.एम वा सो सरह उतिर्ण गरेको हुनुपर्ने भनि तोकिएको शैक्षिक योग्यता भएको व्यक्ति दुवै समुहकालागि संभाव्य उम्मेदवार हुन सक्ने व्यवस्था रहेको देखिन आयो ।

      १३.   निजामती सेवा नियमावली, २०५० को नियम ७ को उपनियम १ को खण्ड  (घ) मा रा.प. द्वितीय श्रेणीको पदपुर्ति गर्दा खुल्ला प्रतियोगिताद्वारा १० प्रतिशत कार्यक्षमताको मूल्यांकनद्वारा ८० प्रतिशत र आन्तरिक प्रतियोगितात्मक परीक्षाद्वारा १० प्रतिशत गरिने व्यवस्था रहेको देखिन्छ । आन्तरिक प्रतियोगिताद्वारा पदपुर्ति गर्दा नि.से.नि., २०५० को नियम ७५ ले राजपत्रांकित व्दितिय श्रेणीका लागि एक श्रेणी मुनीका रा.प.तृतीय श्रेणीको पदमा ५ वर्ष सेवा अवधि पुरा गरेको हुनु पर्ने भई रा.प.तृतीय श्रेणीको सेवा प्रवेशको निमित्त चाहिने न्युनतम शैक्षिक योग्यता पुरा गरेको हुनु पर्ने देखियो । खुल्ला प्रतियोगिताद्वारा पदपुर्ति गरिने सम्वन्धमा नि.से.नि., २०५० को नियम १५ को  उपनियम २ ले रा.प. द्वितीय श्रेणी पदका लागि सम्वन्धित विषयमा स्नातकोत्तर उपाधि प्राप्त गरी कुनै संस्था वा निकायको अधिकृत स्तरमा ५ वर्षको अनुभव प्राप्त गरेको हुनुपर्छ र विद्यावारिधि स्तरको  उपाधि प्राप्त गरेको व्यक्तिको हकमा अनुभव अवधि २ वर्ष कम हुने भनी व्यवस्था रहेको देखिन्छ । उक्त व्यवस्थाबाट जुन सेवा समुहको रा.प.द्वितीय श्रेणीको पदपुर्ति गरिने हो सो सेवा समुहसंग सम्वन्धित विषयमा स्नातकोत्तर वा विद्यावारिधिको उपाधि प्राप्त गरेको र स्नातकोत्तर उपाधिको हकमा कुनै संघ  संस्था वा निकायको अधिकृत स्तरको पदमा ५ वर्षको अनुभव प्राप्त गरेको र विद्यावारिधि उपाधि प्राप्त गर्नेको हकमा ३ वर्ष अनुभव प्राप्त गरेको जुनसुकै व्यक्ति खुल्ला प्रतियोगिताद्वारा रा.प.द्वितीय श्रेणीको पदमा संभाव्य उम्मेदवार हुन  सक्ने नै देखिन्छ । उल्लेखित कानूनी प्रावधानबाट नेपाल कृषि सेवा अन्तर्गतको खुल्ला तथा आन्तरिक प्रतियोगिताबाट पुर्ति गरिने रा.प. द्वितीय श्रेणीको लाइभष्टक पोल्ट्री एण्ड डेरी डेभलपमेण्ट समुह तर्फको रिक्त पदमा भेटेरिनरी समुहको कर्मचारी संभाव्य उम्मेदवार हुन पाउदैनन् भन्ने निवेदन जिकिरसंग सहमत हुन सकिएन ।

      १४.   तसर्थ माथि विवेचना गरिएका आधारमा विपक्षीहरुको कुनै पनि काम कारवाहीले निवेदकको माथिल्लो पदमा वढुवा भई पेशा रोजगार गरी सम्पत्ति आर्जन गर्न पाउने मौलिक हकहनन् तथा कुण्ठित हुन गएको नदेखिंदा माग बमोजिमको आदेश जारी गर्न मिलेन । प्रस्तुत रिट निवेदन खारेज हुने ठहर्छ । नियमानुसार गरी मिसिल बुझाई दिनु ।

 

उक्त रायमा हामी सहमत छौं

 

न्या.केदारनाथ उपाध्याय

न्या.अरविन्दनाथ आचार्य

 

इति सम्वत २०५५ साल माघ १४ गते रा्ज ५ शुभम्......... ।