निर्णय नं. ७८८२ - नागरिकता कीर्ते
निर्णय नं.७८८२ ने.का.प. २०६४ अङ्क ९
सर्वोच्च अदालत, संयुक्त इजलास
माननीय न्यायाधीश श्री बलराम के.सी.
माननीय न्यायाधीश श्री कल्याण श्रेष्ठ
संवत २०६१ सालको फौ.पु.नं. ३४८८
फैसला मितिः २०६४।८।६।५
विषय :- नागरिकता कीर्ते ।
पुनरावेदक / वादीः रौतहट जिल्ला सरमजुवा गा.वि.स.वार्ड नं.१ बस्ने नारायणप्रसाद कलवारका जाहेरीले नेपाल सरकार
विरुद्ध
प्रत्यर्थी / प्रतिवादीः भारत जि.पूर्वीचम्पारण थाना पलनवा ग्राम लौकरिया घर भै हाल जिल्लारौतहट सरमुजवा गा.वि.स. वडा नं.१ बस्ने रामलालप्रसाद चौधरी समेत
§ झुट्ठो विवरण पेश गरी लिएको नागरिकता सरकारले रद्ध गर्न सक्ने र झुट्ठा विवरण पेश गरी नागरिकता प्राप्त गर्ने गराउनेलाई कसूर अनुसारको सजाय गर्ने विषय एउटै होइन। यी फरक फरक रूपमा प्रयोग हुने कानूनी व्यवस्थाहरू हुन् ।
§ झुट्ठा विवरण लिई नागरिकता लिएको हुँदा सजाय गरिपाऊँ भनी फौज्दारी कसूरको दावी गरी अभियोग पत्र दायर भएको अवस्थामा कानून बमोजिमको सवुद प्रमाणबुझी सो को वस्तुगत विश्लेषण गरी दावी बमोजिम हुने हो होइन भनी निर्णय गर्नका लागि सरकारले नागरिकता रद्ध गरे नगरेको भन्ने विषयले असर पर्दछ भन्न नमिल्ने ।
§ नेपाल नागरिकता ऐन, २०२० को दफा १०(३क) र १५ अलग अलग रूपमा अलग अलग निकायबाट स्वतन्त्र रूपमा प्रयोग हुन सक्ने कानूनी व्यवस्थाहरू हुन् । वस्तुतः विवादित काम कसूरजन्य हो वा होइन भन्ने कुरा मुद्दाको रोहबाट निरूपण हुने ।
§ सरकारले कुनै काम गरे वा नगरेका आधारमा कुनै पनि अपराध र सजाय निर्धारित हुने होइन । हाम्रो नागरिकता ऐनले झुट्ठा विवरण पेश गरी लिएको नागरिकता रद्द नभई कसूर कायम नहुने भनी कतै उल्लेख गरेको छैन । नागरिकता रद्द गर्ने विषय सरकारको क्षेत्राधिकार भित्रको हो भने झुट्ठा विवरण पेश गरी नागरिकता प्राप्त गरे गराएको सम्बन्धी विवादको निरूपण गरी कसूर ठहर्ने नठहर्ने, सजाय हुने नहुने भन्ने विषय अदालतको क्षेत्राधिकार भित्रको विषय हुने ।
§ आफ्नो क्षेत्राधिकार भित्र परेको विषयलाई तर्कसंगत र वस्तुगत आधारमा कानूनद्धारा निर्धारण गरेको प्रकृया पूरा गरी टुंगो लगाउनु अदालतको दायित्व भित्रै पर्ने ।
(प्रकरण नं.६)
पुनरावेदक वादी नेपाल सरकारको तर्फबाट उपस्थित विद्धान उपन्यायाधिवता श्री रेवती त्रिपाठी
प्रत्यर्थी प्रतिवादी तर्फबाट :
अवलम्वित नजीरः
फैसला
न्या. बलराम के.सी. शुरु रौतहट जिल्ला अदालतको फैसला सदर गरेको पुनरावेदन अदालत, हेटौडाको फैसला उपर मुद्दा दोहोर्यार्इ पाऊँ भनी परेको निवेदनमा निस्सा प्रदान भई पुनरावेदनको रोहमा दायर हुन आएको प्रस्तुत मुद्दाको संक्षिप्त तथ्य र ठहर यस प्रकार रहेको छ:-
विदेश भारत जिल्ला पूर्वीचम्पारण थाना पलनवा पंचायत लोकरिया गाउँ लोकरिया डिवनी टोल बस्ने रामलाल साह चौधरी कलवारले २०५२ साल असोज महिनामा रौतहट जिल्ला सरमुजवा गा.वि.स.वार्ड नं.१ का गा.वि.स.सदस्य रामदेव महतो सोही गा.वि.स.का अध्यक्ष रामलोचन चौधरी कलवार र गा.वि.स.सचिव विन्देश्वर साह कल्वार समेतलाई आफ्नो प्रभावमा पारी अनुचित सिफारिस गराई जिल्ला प्रशासन कार्यालय,रौतहटबाट मिति २०५२।६।१० मा नागरिकता नं.२५५८ कायम गराई जन्मसिद्ध नागरिकता लिन सफल भए । जबकी निज रामलाल साह रक्सौल निर्वाचन क्षेत्र पूर्वी चम्पारण लोकरिया गाउँबाट रामलाल साह कलवारले नेपालमा आई लिइएको नागरिकता बदर गरी पाउन निज रामलाल साहको नाम भारतीय विधानसभाको मतदाता नामावलीमा नाम दर्ता रहेको र निज भारतीय हुन भनी मुखियाले लेखिदिएको पत्र समेत पेश गरेको छु । कानून बमोजिम होस भन्ने समेत व्यहोराको लक्ष्मी नारायणप्रसाद कलवारको जाहेरी दरखास्त ।
रामलालप्रसाद चौधरी फोटो सहितको १२९७ नं.को सक्कल नागरिकताको प्रमाण पत्र ।
रामलालप्रसाद चौधरी नेपाली नागरिक रहेकोले निजलाई वंशजको नाताले स्थायी ना.प्र.दिन मिल्छ भन्ने समेत व्यहोराको प्रहरी चौकी वंकुलबाट खडा गरेको मुचुल्काको फोटोकपी ।
छुट नाम दर्ता गरी ना.प्र.प.पाउँ भन्ने समेत व्यहोराको रामलालप्रसाद चौधरी कलवारको निवेदनको फोटोकपी ।
रामलालप्रसाद चौधरी नेपालको नागरिक भएकोले निजको नाम छुट दर्तामा समावेश गरी निजलाई वंशजको नाताले ना.प्र.प.दिएमा कुनै किसिमको फरक पर्ने छैन भन्ने समेत व्यहोराको मिति ०५१।१।४ गते गा.वि.स. सरमुजवाबाट गरेको मुचुल्काको फोटोकपी ।
जिल्ला पर्सा गा.वि.स.रामनगरी वार्ड नं.८ बस्ने स्व.तुलसी चौधरीको नाती स्व.चनन चौधरीको छोरा वर्ष ५६ को रामलालप्रसाद चौधरीको जन्म जि.पर्सा गा.वि.स. रामनगरी वार्ड नं.८ मा भएको र निज रामलालप्रसाद चौधरीले त्यहाँबाट सरी जि. रौतहट गा.वि.स. सरमुजवा वार्ड नं.१ मा मिति २०३८।२।२५ मा बसाई सरी स्थायी बसोबास गरी आएको ठीक साँचो हो निज नागरिकता टोलीको बखत विरामी भइवसेको हुँदा जि. पर्साबाट बसाई सराई गराई ल्याउन नसकेकोले निजको नाम ०४४।४५ को नागरिकता टोलीमा छुट भएको हो निजको परिवारमा बाबुको सो भन्दा धेरै अघि नै मृत्यु भएको र भाइ जि.पर्सा बाट ना.प्र.प प्राप्त गरेको हो निज रामलालप्रसाद चौधरी नेपालको नागरिक भएकोले निजको नाम छुट दर्तामा समावेश गरी निजलाई वंशजको नाताले नागरिकता प्रमाणपत्र दिएमा कुनै किसिमको फरक पर्ने छैन भन्ने समेत व्यहोराको गा.वि.स.सरमुजवा रौतहटको च.नं.७२ को सिफारिस पत्रको फोटोकपी ।
रामलालप्रसाद चौधरी २०३८।२।२५ गते जि.रौतहट गा.वि.स.सरमुजवा वार्ड नं.१ मा बसोबास गरी सरी गएको हो भन्ने समेत व्यहोरा जि.पर्सा गा.वि.स.रामनगरीको बसाई सराई दर्ताको प्रमाणपत्र ।
रामलालप्रसाद चौधरी जि.पर्सा रामनगरी वार्ड नं.८ बाट सरमुजवा वार्ड नं.१ मा सरी आएको हो भन्ने समेत व्यहोराको पंजिका अधिकारीको कार्यालय सरमुजवाको बसाई सराई दर्ताको प्रमाण पत्र ।
रामलालप्रसाद चौधरीको भाइ श्यामलाल साह कलवारको नामको ना.प्र.प्र.को फोटोकपी ।
प्र.रामलालप्रसाद चौधरीले ना.प्र.प.पाउँ भन्ने बारेको फोटो सहितको अनुसूची १ नं.को फाराम ।
रामलाल साह वल्द चनन साह भिमल निवासी यही के है भन्ने समेत व्यहोराको ग्रा.पं.लोकरिया पुर्वी चम्पारणको १३।७।९५ को पत्रको फोटोकपी ।
रक्सौल विधानसभा निर्वाचन क्षेत्रको निर्वाचन सूचीमा रामलाल साहको नाम समावेश भएको भन्ने रक्सौल विधानसभाका मतदाता सूचीको फोटोकपी ।
प्रतिवादी रामलालप्रसाद चौधरी कलवार भारतीय नागरिक हुन् भन्ने सन्दर्भमा रक्सौल विधानसभा निर्वाचन क्षेत्रको मतदाता नामावलीको क्र.सं.३५४ मा रामलाल साहको नाम भएको प्रमाणित फोटोकपी १,र मुखिया ग्रा.प.राज लौकरिया पूर्व चम्पारणले प्रमाणित गरी दिएको प्रमाणको फोटोकपी थान १ यसै पत्रसाथ प्रस्तुत गरेको छु । उ कागजातहरूको सक्कल मेरो घरमा भएकोले पछि खोजी भएको वखत सम्बन्धित अदालतमा पेश गर्ने छु भन्ने समेत व्यहोराको जाहेरवाला लक्ष्मी नारायणप्रसादले गरी दिएको सनाखत कागज ।
मेरो घर जि.रौतहट सरमुजवा गा.वि.स.वार्ड नं.१ भन्दा पहिला मेरो बसोबास जि.पर्सा गा.वि.स.रामनगरी वार्ड नं.८ मा थियो । २०३८।२।२५ गते म उक्त रामनगरी गा.वि.स.बाट बसाई सरी सरमुजवा गा.वि.स.मा आएको हूँ । मेरो घर नेपालमा भएको हुँदा जाहेरी व्यहोरा झुट्ठा हो साथै मेरो बाबुहरू दुई भाई जेठा केश्वर साह कान्छा छोरो बाबु चना साह । जेठो बाबु केश्वर साहको छोरा विरिदा साह र निजको श्रीमती सुक्नी देवी निसन्तान भएकोले निज सुक्नी देवीको आफ्नो नाम भएको सम्पत्ति मेरो छोरा रामचन्द्रप्रसाद कलवारको नाममा शेष पछिको वकसपत्र गरी दिएकोले सोही कारण जि.पर्सा रामनगरीबाट सरमुजवामा बसाई सरी आएको हुँ भन्ने समेत व्यहोराको प्रतिवादी रामलालप्रसाद चौधरीको बयान ।
विदेश भारत जिल्ला पूर्वी चम्पारण थाना पलनवा पंचायत लौकरिया गाउँ लौकरिया दिवनीटोला बस्ने रामलाल चौधरी कलवार भारतीय नागरिकले नेपालमा आई ०५२।६।१० मा नेपालको जन्मसिद्ध ना.प्र.प.लिएकोले सो वदर गराई निज समेतका यो कार्यमा संलग्न व्यति समेत उपर कानूनी कारवाही गरी पाउनको लागि रक्सौल विधान सभा निर्वाचन क्षेत्रका मतदाता सूची तथा ग्रा.पं.लौकरिया पूर्वी चम्पारणका मुखियाले प्रमाणित गरी दिएको पत्रको फोटोकपी समेत संलग्न छ भन्ने समेत व्यहोराको जाहेरवाला लक्ष्मीनारायणप्रसाद कलवारले अख्तियार दुरूपयोग अनुसन्धान आयोग काठमाडौंमा दिएको जाहेरी दरखास्त ।
प्रतिवादी रामलाल साह कलवारको बाबुहरू दुई भाई जेठो केश्वर साह कान्छो चनन साह । चनन साहको २ भाई छोरा यी प्रतिवादी रामलाल साह कलवार र श्यामलाल साह कलवार हुन् । निजहरूको जेठा बाबु केश्वर साहको छोरा विरिदा साह र निजको श्रीमति सुक्नी देवीबाट शाखा सन्तान जायजन्म नभएको कारण निज सुक्नी देवीले आफ्नो नामको घर जग्गा समेत प्रतिवादी रामलाल साह कलवारको छोरा रामचन्द्रप्रसाद साहको नाममा शेष पछिको वकसपत्र गरी दिएको कारण प्रतिवादी रामलाल साह जि.पर्सा रामनगरी गा.वि.स.वार्ड नं.८ बाट २०३८ सालमा बसाई सरी गा.वि.स.सरमुजवा मा आएको हो । निज नेपालको नागरिक हुन् भन्ने समेत व्यहोराको राजकुमार साह कलवार समेत जना ५ ले गरी दिएको सर्जमिन मुचुल्का ।
यी प्रतिवादीहरूलाई नेपाल नागरिकता ऐन,२०२० को दफा १५ अनुसार हदैसम्म कार्यवाही भै सजाय हुन मार्ग दावी लिई मिति २०५२।१२।१२ मा दायर भएको अभियोग पत्र ।
प्रतिवादी रामलालप्रसाद चौधरी २०३८ साल तिर बसाई सराई गरी रौतहट जिल्ला सरमुजवामा आई बसोबास गरी सरमुजवा कै वतन देखाई नागरिकता प्राप्त गरेको हो भन्ने प्र.भरोस साह कानुले अदालतमा आई गरी दिएको इन्कारी बयान ।
रामलोचनप्रसादले अदालतमा आई गरी दिएको इन्कारी बयान ।
प्र.विन्देश्वरीप्रसाद जैसवालले अदालतमा आई गरी दिएको ईन्कारी बयान ।
प्र.श्याम लाल साह कल्वारले अदालतमा आई कसूरमा इन्कार रही गरी दिएको बयान ।
लक्ष्मी नारायण साहले अदालतमा आई प्र.रामलाल साह चौधरी कल्वार भारतीय नागरिक हुन भन्ने समेत व्यहोराको गरी दिएको वकपत्र ।
रामअसिस महता, तेजी साह कल्वार समेतले गरी दिएको वकपत्र ।
प्रतिवादीका भाइले पनि नेपाली नागरिकता लिएको, प्रतिवादीको छोराले शेष पछिको वकसपत्र पाएको, जाहेरीमा उल्लिखित र यी प्रतिवादीको नाम र पिताको नाम फरक परी दुवै व्यक्ति एउटैव्यक्ति हुन भनी पुष्टी हुन नसकेको, बसाई सराइको प्रमाणपत्र सर्जमिन जस्ता विवरणलाई झुट्ठा भन्न नमिल्ने जस्ता प्रमाणहरू भएतापनि सो भन्दा पाइरहेको नागरिकतालाई झुट्ठा भन्न नमिल्ने हुँदा दायर नै हुन नसक्ने प्रस्तुत मुद्दा खारेज हुने ठहर्छ भन्ने शुरु रौतहट जिल्ला अदालतको मिति २०५७।१२।२२ को फैसला ।
जाहेरवालाको किटानी जाहेरी र वकपत्र, भारतीय विधान सभाको मतदाता नामावली र ग्रामको पत्र समेतबाट भारतीय नागरिक देखिएका रामलालले झुट्ठा विवरण पेश गरी वंशजको नाताले नागरिकता प्राप्त गरेको र अन्य प्रतिवादीहरूले त्यस्तो विवरणलाई सांचो भनी सिफारिस र सरजमिन मुचुल्का समेत गरेबाट अभियोग बमोजिम कसूर गरेको पुष्टि हुँदा सो तर्फ विवेचना नगरी मुद्दा नै खारेज हुने ठहराएको शुरु फैसला त्रुटिपूर्ण हुँदा बदर उल्टी गरी अभियोग बमोजिम सजाय गरिपाऊँ भन्ने वादी नेपाल सरकारको पुनरावेदन ।
विवादित नागरिकता बदर गर्नेतर्फ गृह मन्त्रालयबाट कारवाही चलेको छ छैन ? गृह मन्त्रालय सिंहदरवारबाट समेत बुझी आएपछि पेश गर्नु भन्ने ०५७।८।६ को पुनरावेदन अदालतको आदेश ।
गृह मन्त्रालयको च.नं.४८१ मिति ०५६।४।४ को रामलाल चौधरीको नागरिकता प्रमाणपत्र वदर सम्बन्धी पत्रबाट नागरिकता लिने व्यक्ति अनुसूची फाराममा सिफारिस गर्नेहरू र छोरा भनी सनाखत गर्नेहरू समेतको बयान लिई कागज प्रमाण संकलन हेरी छानविन गरी निज रामलालप्रसाद चौधरीको नागरिकता प्रमाणपत्र बदरको लागि राय सहित मन्त्रालयमा पठाउनु पर्नेमा सोकार्य गरेको नदेखिएको हुँदा तुरून्त पूर्वनिर्देशन अनुसार कारवाही प्रारम्भ गरी बदरको लागि मन्त्रालयमा पठाउन अनुरोध भईरहेको अवस्थामा बदर तर्फ कारवाही सम्बन्धी कुराहरू समेतलाई असर पर्ने हिसाबसँग निज रामलालप्रसाद चौधरीको नागरिकता ठिक रहेको भन्ने तथ्य आधारहरू अवलम्बन गर्दै खारेज गर्ने गरेको शुरु रौतहट जिल्ला अदालतको फैसला नमिली फरक पर्न सक्ने हुँदा अ.वं.२०२ नं.बमोजिम विपक्षी झिकाउने भन्ने पुनरावेदन अदालतको आदेश ।
मिसिल संलग्न गृह मन्त्रालयबाट जिल्ला प्रशासन कार्यालय, रौतहटका नाउँमा लेखिएको मिति २०५६।३।४ च.नं.४८१ को पत्र बमोजिम रामलाल साह चौधरीको ना.प्र.प.बदर सम्बन्धमा भएको कारवाही के कुन अवस्थामा पुगेको छ ? पुनरावेदन सरकारी वकिल कार्यालय हेटौडा मार्फत बुझी यकिन जवाफ आएपछि पेश गर्नु भन्ने पुनरावेदन अदालतको आदेश ।
आदेशानुसार प्रतिवादी रामलालप्रसाद चौधरीले जिल्ला प्रशासन कार्यालय, रौतहटबाट ०५२।६।१० मा प्राप्त गरेको १२९७ नं.को नागरिकता प्रमाणपत्र सम्बन्धी मिसिल सो कार्यालयबाट झिकाई साथै रहेको ।
प्रतिवादी रामलालप्रसाद चौधरी पर्सा जिल्ला रामनगरी गा.वि.स.वडा नं.८ बाट ०३८।२।२५ मा रौतहट जिल्ला सरमुजवा गा.वि.स.वडा नं.१ मा बसाई सरेका हुन् भन्ने प्रतिवादीको जिकिर हुँदा सो रामनगरी र सरमुजवा गा.वि.स.मा प्रतिवादी रामलाल बसोबास गरेको घरजग्गा एवं निजको नाममा सो गा.वि.स.वा नेपाल अधिराज्य भित्र अन्यत्र जग्गाहरू दर्ता रहेको भए ती सबैको कि.नं.आदि तत्कालीन र हालको प्रमाण समेत वुझ्नु आवश्यक देखिँदा प्रतिवादी रामलालप्रसाद चौधरी परलोक भै सकेकोले निजको छोरा सरमुजवा गा.वि.स.वडा नं.१ बस्ने रामचन्द्रप्रसाद कलवारका नाममा १५ दिने म्याद जारी गरी उपस्थित भएपछि तत्सम्बन्धमा कागज गराई दर्ता श्रेस्ता प्रमाणहरू भए सो समेत पेश गराई नियमानुसार पेश गर्नु भन्ने पुनरावेदन अदालतको आदेश ।
हालसम्म रामलाल साहको नागरिकता आधिकारिक निकायबाट बदर भए गरेको नदेखिदा नागरिकता नै बदर नभएको अवस्थामा ऐनको दफा १०(३क) अनुसार झुठो विवरण सम्बन्धी कार्यको पुष्टि भएको भन्न मिल्दैन । प्राप्त गरेको नागरिकता बदर भएको अवस्थामा मात्र नेपाल नागरिकता ऐन,२०२० को दफा १०(३क)को अभियोगमा दफा १५ को दण्ड सजायको दावीलाई कानूनसम्मत भै आएको मान्नु पर्ने हुन्छ । कसूर नै स्थापित भएको कारणको सृजना नभएको अवस्थामा उपरोक्त अनुसारको दावी लिई दायर भएको अभियोगपत्र अनुसारको वादी दावीलाई खारेज गर्ने गरेको रौतहट जिल्ला अदालतको फैसला मिलेकै हुँदा सदर हुने ठहर्छ भन्ने समेत व्यहोराको पुनरावेदन अदालत, हेटौडाको २०५९।८।१९ को फैसला ।
प्रतिवादी रामलाल भारतीय व्यक्ति भएको र निजको झुठ्ठा विवरण लिएर रौतहट जिल्ला प्रशासन कार्यालयबाट नागरिकता लिएको प्रमाणित भै रहेको छ । सरमजुवा गा.वि.स.का सचिव विन्देश्वरी साहले बसाई सराईको झुट्ठा प्रमाण तयार गरेका, प्रतिवादी श्यामलाल साह कलवारले नक्कली भाई वनी सनाखत गरेका, गा.वि.स. अध्यक्ष राम लोचनप्रसाद वार्ड सदस्य रामदेव महतोले भारतीय व्यक्तिलाई नेपाली नागरिकता दिलाउन झुट्ठो सिफारिस गरेका, प्रतिवादीहरू नन्दलालप्रसाद कलवार समेतले सर्जमिन मार्फत झुट्ठा व्यहोराको सिफारिस गरेका समेतको आधार प्रमाणबाट प्रतिवादीहरूले अभियोग दावी अनुसार कसूर गरेको पुष्टि भइरहेकोमा गम्भीर कानूनी त्रुटि गरी अभियोग दावी खारेज गर्ने गरेको पुनरावेदन अदालतको फैसला त्रुटिपूर्ण भएकोले उक्त फैसला बदर गरी प्रतिवादीहरूलाई अभियोग दावी बमोजिम सजाय गरी पाऊँ भन्ने समेत व्यहोराको वादी नेपाल सरकारको तर्फबाट यस अदालतमा परेको मुद्दा दोहोर्यार्इ हेरी पाऊँ भन्ने निवेदन ।
यसमा झुट्ठा विवरण देखाई नागरिकताको प्रमाणपत्र लिएको भन्ने आधारमा नागरिकता ऐन,२०२० को दफा १५ अनुसारको सजायको मागदावी लिई परेको अभियोग पत्र हेरी निर्णय गर्ने अधिकार जिल्ला अदालतलाई भएको अवस्थामा सो ऐनको दफा १०(३क)अनुसार नागरिकताको प्रमाणपत्र बदर नभै मुद्दा हेर्न नमिल्ने भनी शुरु जिल्ला अदालतले गरेको निर्णय सदर गरेको पुनरावेदन अदालत, हेटौडाको निर्णयमा नेपाल नागरिकता ऐन,२०२० को दफा १०(३क) र ऐ को दफा १५ को व्याख्यात्मक त्रुटि हुनुको साथै ने.का.प.२०५८ अंक ७/८ नि.नं.७०२८ पृ ४७७ मा प्रतिपादित सिद्धान्त समेतको प्रतिकूल देखिँदा प्रस्तुत मुद्दा दोहोर्यार्इ हेर्ने निस्सा प्रदान गरिएको छ भन्ने समेत व्यहोराको यस अदालतको मिति २०६१।१०।२०।४ को आदेश ।
२. नियम बमोजिम मुद्दा पेशी सूचीमा चढी पेश हुन आएको प्रस्तुत मुद्दामा पुनरावेदक वादी नेपाल सरकारको तर्फबाट उपस्थित विद्धान उपन्यायाधिवक्ता श्री रेवती त्रिपाठीले प्रतिवादी रामलाल भारतीय व्यक्ति भई निजले झुठृो प्रमाणको सृजना गरी नेपाली नागरिकताको प्रमाणपत्र लिएको कुरा स्थापित भैरहेको अवस्थामा नागरिकता ऐन,२०२० को दफा १५ बमोजिम कसूरदार ठहर गर्नुपर्नेमा दावी नै खारेज गर्ने शुरुको फैसला सदर गरेको पुनरावेदन अदालतको फैसला त्रुटिपूर्ण छ, सो फैसला बदर भई प्रतिवादीहरू लाई अभियोगदावी बमोजिम सजाय हुनु पर्दछ भनी बहस गर्नु भयो ।
३. उल्लिखित बहस जिकिर समेत सुनी पुनरावेदन सहितको मिसिल अध्ययन गरी हेर्दा प्रस्तुत मुद्दामा शुरु रौतहट जिल्ला अदालतको फैसला सदर गरेको पुनरावेदन अदालत, हेटौडाको फैसला मिलेको छ छैन ? भन्ने विषयमा निर्णय दिनु पर्ने देखिन आयो ।
४. निर्णयतर्फ विचार गर्दा प्रतिवादीहरूको मिलोमतोबाट झुट्ठा विवरण तयार गरी प्रतिवादी मध्येका रामलाल साह कलवारले नेपाली नागरिकताको प्रमाणपत्र लिएको हुँदा प्रतिवादीहरूलाई नेपाल नागरिकता ऐन, २०२० को दफा १५ बमोजिम सजाय गरी पाऊँ भन्ने अभियोग दावी भएको प्रस्तुत मुद्दामा प्रतिवादीले लिएको नागरिकताले मान्यता पाइरहेको हुँदा त्यस्तो नागरिकतालाई झुट्ठा भन्न नमिल्ने भनी मुद्दा खारेज हुने ठहर गरेको शुरु रौतहट जिल्ला अदालतले फैसला पुनरावेदन अदालतले सदर गरे उपर वादी नेपाल सरकारको तर्फबाट मुद्दा दोहोर्यार्इ पाऊ भन्ने निवदनमा यस अदालतबाट निस्सा प्रदान भई पुनरावेदनको रूपमा पेश हुन आएको देखियो । प्रतिवादी रामलालले अरु प्रतिवादीहरूको समेत मिलेमतोमा झुट्ठा विवरण तयार गरी नेपाली नागरिकता लिएको कसूर सवुद प्रमाणबाट प्रष्ट भइरहेकोमा नागरिकता बदर नभएको भनी अभियोग दावी खारेज गर्ने गरेको शुरु जिल्ला अदालतको फैसला सदर गरेको पुनरावेदन अदालतको फैसलामा गम्भीर कानूनी त्रुटि भएको छ, सो फैसला बदर गरी अभियोग दावी बमोजिम प्रतिवादीहरूलाई सजाय गरिपाऊँ भन्ने पुनरावेदक वादी नेपाल सरकारको मुख्य पुनरावेदन जिकिर रहेको देखिन्छ ।
५. प्रस्तुत मुद्दाका प्रतिवादी रामलाल साहले लिएको नागरिकता हालसम्म बदर नभएको अवस्थामा नेपाल नागरिकता ऐनको दफा १०(३क) अनुसार झुट्ठा विवरण सम्बन्धी कार्य भएको भन्न मिल्दैन भनी निर्णयाधार लिई अभियोग दावी खारेज गरेको शुरु फैसला पुनरावेदन अदालतल सदर गरेको अवस्था छ । प्रस्तुत मुद्दा नेपाल नागरिकता ऐन, २०२० को दफा १५ विपरीतको कसूर गरेकोले प्रतिवादी हरूलाई सोही दफा बमोजिम सजाय गरिपाऊँ भनी दावी लिई दायर भएको अवस्था देखिन्छ । उक्त दफा १५ मा झुठृो विवरण वा बयान दिई नेपालको नागरिकता प्राप्त गर्ने गराउने व्यक्तिलाई पाँच वर्षसम्म कैद वा दश हजार रुपैँयासम्म जरिवाना वा दुवै सजाय हुन सक्ने व्यवस्था रहेको छ । सो दफा बमोजिम प्रतिवादीहरूले गैर नेपालीलाई नेपाली नागरिक हो भनी झुट्ठो विवरण तयार गरी नागरिकता लिएको भनी दावी लिई अभियोगपत्र दायर भएको अवस्थामा आफ्नो क्षेत्राधिकार अन्तर्गत परेको मुद्दाको सवुद प्रमाणको उचित मूल्याङ्कन गरी दावी पुग्न सक्ने नसक्ने विषयमा केन्द्रित भई निर्णय गर्नुपर्नेमा दावी भन्दा बाहिरको अर्कै दफा (१०)(३क) आकर्षित गरी दावी खारेज गरेको अवस्था देखियो । उक्त दफा १०(३क)मा झुठो विवरण पेश गरी कसैले नेपाली नागरिकता प्राप्त गरेको कुरा थाहा हुन आएमा सरकारले त्यस्तो प्रमाणपत्र रद्द गरी नेपाली नागरिकताबाट हटाउन आदेश दिन सक्ने व्यवस्था रहेको देखिन्छ ।
६. नेपाल नागरिकता ऐन,२०२० को दफा १०(३क) र दफा १५ अलग अलग अवस्थामा प्रयोग हुने कानूनी व्यवस्था हुन् । झुट्ठो विवरण पेश गरी लिएको नागरिकता सरकारले रद्द गर्न सक्ने र झुट्ठा विवरण पेश गरी नागरिकता प्राप्त गर्ने गराउनेलाई कसूर अनुसारको सजाय गर्ने विषय एउटै होइन । यी फरक फरक रूपमा प्रयोग हुने कानूनी व्यवस्थाहरू हुन् । झुट्ठा विवरण लिई नागरिकता लिएको हुँदा सजाय गरिपाऊँ भनी फौज्दारी कसूरको दावी गरी अभियोग पत्र दायर भएको अवस्थामा कानून बमोजिमको सवुद प्रमाणबुझी सो को वस्तुगत विश्लेषण गरी दावी बमोजिम हुने हो होइन भनी निर्णय गर्नका लागि सरकारले नागरिकता रद्द गरे नगरेको भन्ने विषयले असर पर्दछ भन्न मिल्ने देखिँदैन । उक्त दफा १०(३क) र दफा १५ अलग अलग रूपमा अलग अलग निकायबाट स्वतन्त्र रूपमा प्रयोग हुन सक्ने कानूनी व्यवस्थाहरू हुन् । वस्तुतः विवादित काम कसूरजन्य हो वा होइन भन्ने कुरा मुद्दाको रोहबाट निरूपण हुने विषय हो । सरकारले कुनै काम गरे वा नगरेका आधारमा कुनै पनि अपराध र सजाय निर्धारित हुने होइन । हाम्रो नागरिकता ऐनले झुट्ठा विवरण पेश गरी लिएको नागरिकता रद्द नभई कसूर कायम नहुने भनी कतै उल्लेख गरेको छैन । नागरिकता रद्द गर्ने विषय सरकारको क्षेत्राधिकार भित्रको हो भने झुट्ठा विवरण पेश गरी नागरिकता प्राप्त गरे गराएको सम्बन्धी विवादको निरूपण गरी कसूर ठहर्ने नठहर्ने, सजाय हुने नहुने भन्ने विषय अदालतको क्षेत्राधिकार भित्रको विषय हो । आफ्नो क्षेत्राधिकार भित्र परेको विषयलाई तर्कसंगत र वस्तुगत आधारमा कानूनद्धारा निर्धारण गरेको प्रकृया पूरागरी टुंगो लगाउनु अदालतको दायित्व भित्रै पर्दछ । प्रस्तुत मुद्दामा त्यस्तो दायित्व पूरा भएको अवस्था देखिएन ।
७. तसर्थ प्रस्तुत मुद्दामा आरोपित कसूरका सम्बन्धमा दावी पुग्ने नपुग्ने सम्बन्धमा विवेचना नगरी नागरिकता रद्द नभएको भन्ने असान्दर्भिक दफा आकर्षित गरी अभियोग दावी खारेज गर्ने गरेको शुरु जिल्ला अदालतको फैसला सदर गरेको पुनरावेदन अदालत, हेटौडाको फैसला प्रचलित कानूनमा आधारित भइ भएको नहुँदा सो फैसला बदर गरिदिएको छ । यसै अदालतबाट आवश्यक प्रमाण बुझी निर्णय गर्न लामो समय लाग्ने हुँदा अव जो जे बुझ्नु पर्ने हो बुझी कानून बमोजिम निर्णय गर्नु भनी प्रस्तुत मुद्दा पुनरावेदन अदालत, हेटौडामा पठाई दिने ठहर्छ । अरु तपसिल बमोजिम गर्नु ।
तपसिल
माथि इन्साफ खण्डमा लेखिए बमोजिम पुनरावेदन अदालतको फैसला बदर भै पुनः निर्णयका लागि पुनरावेदन अदालत, हेटौडा पठाउने ठहरेको हुँदा तारिखमा रहेको प्रतिवादीहरूलाई सो अदालतमा हाजिर हुन जानु भनी तारिख तोकी प्रस्तुत मुद्दाको फैसलाको प्रतिलिपि सहित शुरु र पुनरावेदन अदालतको मिसिल पुनरावेदन अदालत, हेटौडामा पठाई दिनु –१
फैसलाको जानकारी महान्यायाधिवक्ताको कार्यालयलाई दिई दायरीको लगत कट्टागरी मिसिल नियमानुसार गरी बुझाई दिनु –––––२
उक्त रायमा सहमत छु ।
न्या.कल्याण श्रेष्ठ
इजलास अधिकृत :- श्यामकुमार भट्टराई
इति संवत २०६४ साल मंसिर ६ गते रोज ५ शुभम–––