निर्णय नं. २६३६ - कर्तव्य ज्यान
निर्णय नं. २६३६ ने.का.प. २०४३ अङ्क - २
डिभिजनबेञ्च
माननीय न्यायाधीश श्री पृथ्वीबहादुर सिंह
माननीय न्यायाधीश श्री महेशरामभक्त माथेमा
सम्वत् २०४१ सालको फौ.पु.नं. ५७५
फैसला भएको मिति : २०४२।११।२१।३ मा
पुनरावेदक/वादी : बलिभद्र शर्माको जाहेरीले श्री ५ को सरकार
विरुद्ध
विपक्षी/प्रतिवादी : डोटी घटाल गा.पं.देवलगाउँ बस्ने रामबहादुर भन्ने पद्मबहादुर लामा
मुद्दा : कर्तव्य ज्यान
(१) प्रत्यक्ष एवं ठोस प्रमाणको अभावमा कसैलाई सजायँ गर्नु न्यायोचित नहुने ।
(प्रकरण नं. २२)
(२) प्रमाणको अभावमा कुनै व्यक्ति उपर सिर्फ अनुमानको भरमा अभियोग लगाउन न्यायको दृष्टिले नमिल्ने ।
(प्रकरण नं. २३)
(३) चस्मदिद गवाह तथा ठोस एवं प्रत्यक्ष प्रमाणको अभाव रहेको अवस्थामा अभियोग लगाएको व्यक्ति फरार रहनु नै अभियोग स्वीकारेको कल्पना गरी सजायँ गर्नु न्यायको औचित्यताले नमिल्ने ।
(प्रकरण नं. २४)
पुनरावेदक/वादीतर्फबाट : विद्वान मुख्य न्यायाधिवक्ता श्री केदारप्रसाद शर्मा
फैसला
न्या.पृथ्वीबहादुर सिंह : सुदूर पश्चिमाञ्चल क्षेत्रीय अदालतको फैसला उपर पर्न आएको प्रस्तुत पुनरावेदनको संक्षिप्त तथ्य तथा जिकिर यसप्रकार छ ।
२. ०२८।८।२१ को राती मेरो घरमा मेरो श्रीमतीलाई खुकुरीले काटी मारी बिगो रु.५३२०।– को धनमाल लुटी लगेकोले अपराधीलाई पत्ता लगाई कानुन बमोजिम सजायँ गरिपाउँ भन्ने समेत व्यहोराको बलि भद्र शर्माको ०२८।८।२२ को जाहेरी दर्खास्त रहेछ ।
३. डडेलधुरा ग्वानी गा.पं.वा.नं.६ साहनी बस्ने वर्षबहादुर बुढा मगरको साथमा आएको एकजना अपरिचित मानिसप्रति शंका लाग्छ भन्ने समेत व्यहोराको जाहेरवालाले प्रहरीमा गरेको कागज ।
४. प्रहरी चौकी जोगबुढाको पत्र अनुसार पद्मबहादुर लामाको आसमानी रङ्गको बुसर्टमा खुन लागेको भन्ने समेत व्यहोराको जि.प्र.ह.का.मा पठाएको जानकारीको पत्र ।
५. मारवाडी समेतको धनमाल लुटी लगेको र चोरी मुद्दामा मारवाडी समेत जुवा खेली पद्मबहादुर लामाले हारेको भन्ने र निज पद्मबहादुरबाट खुन लागेको कमिज समेत बरामत भएकोमा निजलाई जोगबुडाबाट पक्राउ भई डडेलधुरा पठाउन लाग्दा गोगान भन्ने ठाउँबाट भागी गएको भन्ने व्यहोराको हुलिया ।
६. बसुन्धरीलाई मारेको थाहा छैन भन्ने व्यहोराको पद्मबहादुर लामाको श्रीमतीले जि.प्र.का. डडेलधुरामा गरेको कागज ।
७. अभियुक्त पद्मबहादुर लामाको खोज तलास गर्दा पनि पत्ता नलागेको भन्ने व्यहोराको प्रस्तुत मिसिलबाट देखिन आएको ।
८. जि.प्र.का.डडेलधुराबाट दाखिल हुन आएको बुशर्ट जाहेरवालासँग सनाखत गराउँदा मेरो घरमा हर्कबहादुरको साथ आउने मानिसले लगाएको कमिज हो भन्ने व्यहोराको सनाखती कागज ।
९. वरामत भई आएको बुशर्ट जाहेरवालाले भने बमोजिम मिल्न आएको साथै खुन समेत लागेकोबाट पद्मबहादुर थापाले धनमाल लिने विचारले श्रीमती बसुन्धरालाई कर्तव्य गरी मारी धनमाल चोरी गरेको विश्वास लाग्छ भन्ने समेत व्यहोराको उमेश चन्द्र बोहरा समेत जना २९ को सरजमीन मुचुल्का ।
१०. गहुँ किन्दा कमिजमा रगतको दाग थिएन । पछि चोरी मुद्दाको अभियोगमा पक्राउ पर्दा कमिजमा रगतको दाग लागेको जस्तो र हत्केलामा खुकुरीले घोचेको जस्तो सानो घाऊ भएकोले मृतकलाई कर्तव्य गरी मारेको जस्तो शंका लाग्छ भन्ने समेत व्यहोराको हर्कबहादुर बुढा मगरले गरेको कागज ।
११. खुन मानिसकै हो तर आसमानी कपडामा रहेको खुन देखिँदैन भन्ने व्यहोराको फारेन्सिक साइन्स लेब्रोटरीको पत्र ।
१२. खुनको दाग जाहेरवालाको घरमा आई बस्दा लगाएको सोही कमिज मिल्न आएको र हुलिया समेत मिल्न आएको र सरजमीनका मानिसहरूले पूरा शंका गरी लेखाई दिएको घर पद्मबहादुर लामाले नै मृतकलाई कर्तव्य गरी मारेको सिद्ध भएबाट मुलुकी ऐन ज्यानसम्बन्धीको १३(१) बमोजिम सजायँको माग दावी गरिएको व्यहोराको ०३०।५।१०।१ को प्रहरी प्रतिवेदन ।
१३. प्रत्यवादीका नाउँमा वारेन्ट म्याद पुर्जी जारी गर्दा हाजिर नभई म्याद गुजारी बसेकोले ऐनका म्यादभित्र फेला परे जुनसुकै बखत नभए ६ वर्ष नाघेपछि ठहरे बमोजिम गर्ने गरी मुल्तवी राखी प्रतिवादीको अंश रोक्का गरी मिसिल तामेली राख्ने भन्ने व्यहोराको ०३१।१०।११ को मुल्तवी आदेश ।
१४. ६ वर्ष बिती सक्दा पनि फेला नपरी हाजिर समेत नभएबाट अ.बं. १९० बमोजिम मुल्तबीबाट जगाई कारवाही गर्ने भन्ने ०३९।१०।१२ मा मुल्तबी जगाउने आदेश ।
१५. बुझिएसम्मका प्रमाण परिबन्धबाट प्रतिवादी उपर शंका लिई मुद्दा चलाइएको देखिँदा शंकाको भरमा प्रतिवादीलाई दोषी ठहर्याउन न्यायोचित नदेखिँदा सफाई पाउने ठहर्छ भन्ने समेत व्यहोराको कन्चनपुर जिल्ला अदालतको ०४०।६।११।३ को फैसला ।
१६. ०२८।८।२१ को राती अपरिचित व्यक्ति आई मृतकसँग धनमाल माग गर्दा खुकुरीले काटी सोही चोटबाट मृत्यु भएको अभियुक्त पद्मबहादुर भागी फरार रहेको तथा पक्राउ भएको दिन हत्केलामा काटेको घाउ समेत देखिएबाट निज अपराधी होइन भन्ने स्थिति देखिन नआउने र प्र.ले लगाएको कपडा समेत सनाखत भइसकेको र सरजमीनमा पनि प्र.ले नै मारेको भनी युक्तिसंगत लेखिदिएबाट जाहेरवाला तथा सरजमीनका मानिसहरूलाई अदालतले नबुझेको देखिँदा निजले नै कसूर गरेको हो तसर्थ प्रहरी प्रतिवेदन माग दावी अनुसार सजायँ होस् भन्ने व्यहोराको ०४०।९।२४।१ को वादी श्री ५ को सरकारको सु.प.क्षे.अ.मा परेको पुनरावेदनपत्र ।
१७. प्रहरी प्रतिवेदन दावीको अभियोगबाट अभियुक्त रामबहादुर भन्ने पद्मबहादुर लामालाई सफाइ दिने ठहराएको कञ्चनपुर जिल्ला अदालतको इन्साफ मिलेको देखिँदा सदर हुने ठहर्छ । वादी श्री ५ को सरकारको पुनरावेदन जिकिर पुग्नसक्दैन भन्ने सु.प.क्षे.अ.डिभिजनबेञ्चको ०४०।१२।१२ को फैसला ।
१८. कर्तव्य गरी मारेको भन्ने सबूद प्रमाण छँदाछँदै सु.प.क्षे.अ. बाट शुरु कञ्चनपुर जिल्ला अदालतले प्र.पद्मबहादुर लामालाई सफाई दिने गरी गरेको फैसला मिलेको हुँदा सदर हुने ठहर्छ भनी गरेको फैसला युक्तिसंगत नदेखिँदा सो फैसला बदर गरी शुरु प्रहरी प्रतिवेदन माग दावी बमोजिम प्र.बाट जाहेरी दर्खास्त अनुसार बिगो समेत भराई दण्ड सजायँ गरिपाउँ भन्ने वादी श्री ५ को सरकारको यस अदालतमा परेको पुनरावेदन जिकिर रहेछ ।
१९. नियम बमोजिम दैनिक पेशी सूचीमा चढी पेश हुन आएको प्रस्तुत मुद्दामा वादी श्री ५ को सरकारको तर्फबाट उपस्थित हुनुभएका विद्वान मुख्यन्यायाधिवक्ता श्री केदारप्रसाद शर्माले अधिकांश सरजमीनका व्यक्तिहरूले प्र.पद्मबहादुरले नै मृतक बसुन्धरा शर्मालाई कर्तव्य गरी मारेको हो भनी युक्तिसंगत रुपमा बकी लेखाई दिएको र प्र.को झोलाबाट बरामद भएको आसमानी रङ्गको कमिज सनाखत भएको छ । निजले नमारेको भए फरार हुनुपर्ने थिएन । तसर्थ निजै अभियुक्तको कर्तव्यबाट मृतक मरेको हो भन्ने बहस प्रस्तुत गर्नुभयो । अब कञ्चनपुर जिल्ला अदालतले सफाई दिने ठहराएको फैसलालाई सुदूर पश्चिमाञ्चल क्षेत्रीय अदालतले सदर ठहराएको इन्साफ मिले नमिलेकोतर्फ निर्णय दिनु परेको छ ।
२०. निर्णयतर्फ विचार गर्दा यसमा बसुन्धराको मृत्यु भएको कुरामा विवाद देखिँदैन । निजको मृत्यु कसको कर्तव्यबाट भएको हो भन्ने सन्दर्भमा रामबहादुर भन्ने पद्मबहादुर उपर अभियोग लगाई प्रस्तुत मुद्दा दायर भएकोमा ठोस सबूद प्रमाणको अभावमा शुरु जि.अ.ले रामबहादुर भन्ने पद्मबहादुरलाई अभियोगबाट सफाई दिई गरेको निर्णय सु.प.क्षे.अ.बाट सदर भएको देखिन्छ ।
२१. अभियुक्त पद्मबहादुरले लगाएको असमानी रङ्गको कमीजमा रगत लागेको देखिएको आधारमा निज उपर अभियोग लगाइएको र सो को आधारमा निजैले बसुन्धरालाई मारेको हुँदा निजलाई सजायँ हुनुपर्छ भन्ने समेत जिकिर लिई श्री ५ को सरकारको तर्फबाट पुनरावेदन परेको हकमा विचार गर्दा उक्त पद्मबहादुरले लगाएको कमिजमा रगतको दाग नदेखिएको भन्ने मिसिल संलग्न फोरेन्सिक प्रतिवेदनबाट देखिन आएको छ । यस्तो अवस्थामा अनुमानको भरमा कुनै पनि व्यक्तिलाई सजायँ गर्नु फौजदारी न्याय सिद्धान्तको विपरीत हुन जाने हुन्छ ।
२२. निज उपरको अभियोग प्रमाणित गर्ने अन्य प्रमाणहरू हेर्दा अधिकांश सरजमीनका व्यक्तिहरूले शंका व्यक्त गरेको भनिएको छ । तर किटानी बकाई कसैको नहुनुको अतिरिक्त यहाँ चस्मदिद गवाहको अभाव छ । यस्तो प्रत्यक्ष एवं ठोस प्रमाणको अभावमा कसैलाई सजायँ गर्नु न्यायोचित हुँदैन ।
२३. अभियुक्त पद्मबहादुरले हरहमेसा खुकुरी भिरी हिंड्ने गरेको हुँदा सोही खुकुरीले निजैले प्रहार गरी मारेको हुनुपर्छ भन्ने हकमा हेर्दा उक्तखुकुरी बरामदै हुनसकेको छैन । यस्तो ठोस प्रमाणको अभावमा कुनै व्यक्ति उपर सिर्फ अनुमानको भरमा अभियोग लगाउन न्यायको दुष्टिले मिल्ने होइन ।
२४. उपरोक्त उल्लेख गरे बमोजिम चस्मदिद गवाह तथा ठोस एवं प्रत्यक्ष प्रमाणको अभाव रहेको अवस्थामा अभियोग लगाएको व्यक्ति फरार रहनु नै अभियोग स्वीकारेको कल्पना गरी सजायँ गर्नु न्यायको औचित्यताले मिल्ने नहुँदा अभियुक्त पद्मबहादुरलाई अभियोगबाट सफाई दिने गरेको शुरु कन्चनपुर जि.अ.को इन्साफ सदर गरेको सु.प.क्षे.अ.को इन्साफ मनासिब ठहर्छ । श्री ५ को सरकारको पुनरावेदन जिकिर पुग्न सक्तैन । मिसिल नियम बमोजिम बुझाइदिनू ।
उक्त रायमा म सहमत छु ।
न्या. महेशरामभक्त माथेमा
इति सम्वत् २०४२ साल फाल्गुण २१ गते रोज ३ शुभम् ।