निर्णय नं. १०९ - पास बमोजिम घर बनाउन दिएन

निर्णय नं. १०९                  ने.का.प. २०१७

सिंगल बेञ्च

का. मु. प्रधान न्यायाधीश श्री भगवतीप्रसाद सिंह

दे. सि. अ. नं. १४१,१४२

वादी : देवराज्य लक्ष्मी देवी

विरुद्ध

प्रतिवादी : जगतबहादुर अमात्य समेत

मुद्दा : पास बमोजिम घर बनाउन दिएन ।

(१)   लालमोहरमा “दिज्यूको सन्तान दर सन्तान पर्यन्त भोग गर्नु” भन्ने र “महारानीको शेष पछि महारानी तर्फबाट साहेबज्यू पैदा भएन अथवा पैदा भएको रहेन भने राजा डम्बरध्वज शाहको दैया लाग्दैन सरकार लाग्ने छ” भन्ने बन्देजको व्याख्या ।

     महारानीको शेष पछि उहाँबाट पैदा भएको छोरा (भान्जा राजा) जिवितै रहेमा लालमोहरबाट पाएको सम्पत्तिमा छोरा (भान्जा राजा) को सन्तान दरसन्तान खान पाउने गरी सो लालमोहरको शर्तबाट हक पुग्ने । अतः छोरा (भान्जा राजा) को स्वास्नी (देव राज्यलक्ष्मीदेबी) को हक लाग्दैन भन्ने कुराको जिकिर पुग्न नसक्ने । सम्पत्ति उपर हक पुगी छोरीलाई बकसपत्र गरी दिएकोमा दिन पाउने नै, उत्तराधिकारीको निर्णय ऐन बमोजिम हुने ।

     वादी तर्फबाट पेश भई मिसिल सामेल रहेको १९४४ साल चैत्र सुदी १ रोज ५ को लालमोहर नक्कलमा तपसिलका बिर्ता जग्गा समेत दाइजो पेवा गरी बक्स्यो । सो दाइजो बक्स पाएका तपसिल बमोजिमका जग्गा र नगदी दिदी ज्यूबाट साल बसल दाइजो बिर्ता जानी दिज्यू को सन्तान दरसन्तान पर्यन्त भोग गर्नु । दिदीको शेषपछि दिज्यू तर्फबाट साहेवज्यू पैदा भएन अथवा पैदा भएको रहेन भन्या सो हामीबाट बक्सेको दाइजो बिर्ता मध्ये वर्षको मो. रु. २००० थामी अरू बाँकी जो भएको गैह्र दाइजो झिकी सरकार लाग्ने छ । पछि निज राजा डम्बरध्वज शाहको दैया लाग्दैन भन्ने समेत उल्लेख भएकोबाट महारानी प्राण राज्य लक्ष्मीदेवीको शेषपछि उहाँका छोरा साहेबज्यू नभएमा मात्र सो दाइजो पेवा पाए मध्ये सालको मो. रु. २००० मात्र महारानीका लोग्ने राजा डम्बर ध्वजले पाउने भई बाँकी सरकार लाग्ने गरी महारानीको शेषपछि राजा डम्बरध्वजले सो अरू सम्पत्ती उपभोग गर्न नपाउने गरी बन्देज रहेको कुरा स्पष्टै देखिन्छ । महारानी प्राण राज्य लक्ष्मीदेवीको शेषपछि रहेका उहाँका छोरा भान्जा राजाको स्वास्नी गुण राज्य लक्ष्मीदेवीबाट छोरी देव राज्य देवी जन्मेको र पछि भान्जा राजा स्वर्ग भएकोले महारानी प्राण राज्य लक्ष्मीदेवीबाट पैदा भएको साहेबज्यू नरहेको भनी प्रतिवादीहरूका अपील जिकिर बमोजिम उक्त लालमोहर बमोजिम पाएको झगडा परेका पसल समेत वादी देव राज्यलक्ष्मीको हकदैया नलागी सरकार लाग्ने हो कि भन्नलाई सो लालमोहरमा दिज्यूको सन्तान दरसन्तान पर्यन्त भोग गर्नु भन्ने र महारानीको शेषपछि महारानीतर्फबाट साहेबज्यू पैदा भएन अथवा पैदा भएको रहेन भने राजा डम्बरध्वज शाहको दैया लाग्दैन सरकार लाग्ने छ भन्ने उल्लेख भएको हुँदा महारानीका शेषपछि उहाँबाट पैदा भएका छोरा भान्जा राजा जिवीतै रहेकोले सो लालमोहरबाट पाएको सम्पत्तीमा भान्जा राजाको सन्तान दरसन्तान खान पाउने गरी सो लालमोहरको शर्तबाट हक पुगीसकेको भन्नु परी त्यस पछि त्यस सम्पत्ति उत्तराधिकारीको निर्णय ऐन कानून बमोजिम नै हुने हुनाले भान्जा राजाको शेष पछि उहाँका स्वास्नी देवराज्य लक्ष्मीदेवीको हक लाग्दैन भन्ने प्रतिवादीहरूको जिकिर पुग्न नसक्ने भएकोले त्यस्तो हक पुगी गुण राज्य लक्ष्मीले छोरी देवराज्य देवीलाई बकसपत्र पास गरी दिन पाउने नै देखि हु. प्र. समेत भै देवराज्य लक्ष्मीदेवीले बकसपत्र पास गरी दिएको । सो झगडा परेको घर पसल सरकार लाग्ने भन्न नहुने समेत हुँदा अपील तेस्राका अ. ख. दिल्लीबहादुरको राय मुनासिब भन्न नभई शुरुको र अपीलको हाकिमको फैसलामा लेखिएका बुँदा प्रमाणबाट समेतले शुरु का. न. पा. को इन्साफ मुनासिब ठहराएको ०१५।१२।१७ गतेका अ. तेस्रोका हाकिम विचारीको फैसला मुनासिबै ठहर्छ ।

(प्रकरण नं. १०)

फैसला

      १.     इन्द्रचोकको घर पसल ज्यादै पुरानो भई भत्कने सम्भव भएकोले जगै देखि भत्काई बनाउन नक्सा पास गराई सो घरमा बस्ने महाजनहरूलाई ३५ दिनको सूचना दिई म्याद पुगेपछि पनि खाली गरी नदिई खिचोला गरेको र वर्षादमा घर ढल्ने धेरै सम्भव भएकोले बनाउने माल सामान तयार छ । पसल घर खाली गराई भत्काउन लगाई पाउँ भन्ने समेत वादी दावी ।

      २.    इन्द्रचोकको २२ पसल ७ कोटी ११ पेटी पसल समेत फुफु मैंया महारानी प्राण राज्य लक्ष्मीदेवीलाई ४४ साल चैत्र सुदी १ रोज ५ मा भएका लालमोहर बमोजिम निज महारानी र निजका छोरा भान्जा राजा छन्ज्याल मौसुफका तहविलमा बहाल बुझाई आएको थिएँ । निज परलोक भएपछि लालमोहर बमोजिम श्री ५ मो तिरोसम्म लाग्नुपर्ने । भान्जा राजाको छोरी वादीले नपाउने । हाम्रो हक लाग्ने हुँदा तिरो गरी भोग गरी पाउनेमा छाड्न मञ्जुर छैन भन्ने कृष्णलाल राजभण्डारी समेत जना २८ र जनरल बखतजङ्गले मुसलमानहरूसँग फार्छे गरी लिएको इन्द्रचोकको घर पाताल जग्गा बैद्य गजाधरलाई ३९ साल श्रावण वदी ४ रोज ५ मा गरिदिएको १ छापे बमोजिम निजको सन्तान विसुधानन्द समेतलाई बाहाल बुझाई आएका छौं । भान्जा राजाको छोरीको हकको् लामोहरको नक्सा पास गरेको घर पसल छुट्टै छ त्यसो हुँदा वादीको उजुरीबाट पसल छाड्न मन्जुरी छैन । वादीलाई बाहाल तिर्न नपरोस भन्ने खलिल मिया समेत जना ५ र राजबैद्य चक्रपाणी परलोक भई निजको हक खाने बुहारी म देखि बाहेक अरू कोही नभएको । डि. बीरमानन्दका हकभोग निजको किनुवा बिर्ता निज विरमानन्दले पनि राजबीरसँग रु. २५२६ मा फार्छे गरी लिएको इन्द्रचोक राकी बजार माझ ढोका देखि उत्तर कपडा पसल ११ बाहेक राकीहरू बसेको कोठी पसलका पातालदेखि पूर्व ढलसम्मका पाताल लगायत बनाएको घर कोठी समेत अघि फाछ्रर्या लेखी १९३२ साल बैशाख सुदी १४ रोज ३ मा मो. रु. ३२२५। बुझी १९३२ साल आश्विन सुदी ४ मा अली सदर भई आफ्नो हक भोग गरी आएको हुँदा मेरो हकको बाहाल नोक्सान हुन नपावस भन्ने समेतको ललितकुमारी समेतको प्रतिवादी जिकिर भएको ।

      ३.    यस मुद्दामा अघि वादीका दाता गुँण राज्य लक्ष्मीको यही उजुर परेको घर पूर्व राकी बजार पश्चिम मुल सडक दक्ष्ािँण इन्द्रचोकको ढुंगादेवल उत्तर भेडासिं तौदेवल यति ४ किल्ला भित्रको घर बनाउन यसै म्यूनिसिपल्टी नक्सा मुद्दा फाँटमा दर्खास्त परी बनाउने भएको घर मध्ये लम्बा फीट १०२।९ छिडी तल्ला बुइगेल तल्लामा चैडाई २३ को जग्गामा इनार घर समेत हामीहरूको । अघिदेखि पसल कोठी हाम्रो हक भन्ने रामेश्वरानन्द समेत ५ जनाको उजुरी परी हक बेहकमा जानुभनी दुबैथरलाई ४।६।२७ मा फैसला भई निजहरूको हक बेहकको फैसला हुँदा उक्त घरको उत्तर दक्षिण २ किलासमै वीचमा गारो किलास केही नरही कार्नेश धुरी एकै मिलान गरी एकै पटक बनेको देखिनाले र एकै पटक बनको हो भन्ने कुरामा प्रतिवादी पनि सावितै भई बसेकोले वैद्यनाथको दावा पुग्दैन । शिवलाल प्रजापतिको घर बाहेक अरू जम्मै वादीको हक ठहराई ५।९।२२।४ मा प्रधान न्यायालयबाट र समुचा घर वादीको ठहर्‍याई ६।६।९ मा मामिला निक्सारीबाट फैसला भई आए मुताविक सो ४ किल्ला भित्रमा लम्बाई फिट २०३।९ चौडाई फिट २३।९ गरी घर बनाउन नक्सा पासको दर्खास्त परी टाँसेका म्यादमा र भएका मुचुल्का उपर कसैको उजुर नपरेकोबाट बनाउन पाउने गरी ९।११।२२ मा पास पुर्जी भई गएकोले नक्सा बमोजिम घर बनाउन दिन मन्जुर रहेछ भन्ने देखिने हुँदा घर बनाउन दिन्न भन्ने र उठी जान नपर्ने भन्ने प्र. हरूको जिकिर पूगन सक्तैन । घर बनाउन दिनुपर्छ । रोक्न हुँदैन । बैदेनी ललिनकुमारीको हकमा माथि लेखिएका फैसलामा लेखिएका ४ किल्ला भित्र परेको हो भने वादीको हक ठहरेको नक्सा बमोजिम घर बनाउन पूर्जी समेत भई सकेकोले तेरो मेरो भन्ने र बनाउन दिन्न भन्ने समेत भएकोमा उजुर नसुन्नु भन्ने मन्त्रीज्यूको ९।३।४ मा आदेश भई रहेको हुँदा चित्त नबुझे सरोकारवाला अड्डामा उजुर गर्न जानु भनी सुनाई दिने समेत ठहराई शुरुको का. न. पा. अ. बाट १३।४।१८।५ मा गरेको फैसला ।

      ४.    सो का. न. पा. अड्डाको फैसला उपर चित्त बुझेन भन्ने विरबहादुर अमात्य समेत प्रतिवादीहरूको अपील ।

      ५.    यो वादीको हक नलाग्ने जग्गा पसल हो भन्ने अपील जिकिर छ तापनि त्यसतर्फ ऐन सवाल बमोजिम लागवादी भएको नदेखिएको र नगरपालिकाबाट घर बनाउन पाउने पुर्जी भइ सकेको त्यस्तो पनि नहुने रहेछ भने त्यस उपर उजुर गर्नुपर्ने समेत देखिएको मिसिलका सबुद प्रमाण अपील जिकिर बमोजिम लाग वादी नभएको यो मुद्दा पास बमोजिम बाँडी दिएन भन्ने वादी दावी भई का. न. पा. बाट कारवाई भएको समेतबाट शुरुका फैसलामा लेखिएका बुँदा प्रमाणबाट इन्साफ शुरुको मुनासिब ठहर्छ भन्ने ०१५।१२।१७।२ को अपील तेस्राका हाकिम विचारीको फैसला ।

      ६.    झगडा परेको २२ पसल समेत हामीबाट दिज्यूलाई दाइजो बिर्ता गरी बक्सी दिई दिज्यू तर्फबाट साहेबज्यू पैदा भएन अथवा पैद भएको रहेन भने सो हामीबाट बक्सेको दाइजो बिर्ता झिकी सरकार लाग्नेछ भन्ने श्री महारानी प्राण राज्य लक्ष्मीदेवीज्यू लाई १९४४ सालमा लालमोहर गरी बक्सेको । सो लालमोहरको नक्कल सामेल भएकोबाट देखिएको र मजकुर प्राण राज्यलक्ष्मीबाट सन्तान भान्जा राजा पैदा भई मजकुर प्राण राज्यलक्ष्मीदेबी परलोक हुन भएको । भान्जा राजाको रानी गुँण राज्य लक्ष्मीदेबीबाट छोरी देवराज्य लक्ष्मीदेबीलाई हु. प्र. बाट बकसपत्र पास भएको । सो कारवाई राजा स्वर्ग भैसकेपछि भएको देखिएकोले र भान्जा राजाबाट छोरा जन्मेको छ भन्ने वादी प्रतिवादीबाट नदेखिएपछि लालामोहर बमोजिम सरकार लाग्ने । पसलमा हक नपुगे देवराज्य लक्ष्मीदेवीलाई पसल बनाउन थिती रीतीबाट अघि देखि बसी आएको पसलेहरूलाई उठाई पसल बनाउन दिन मुनासिब नपर्ने । लालमोहर बमोजिम सरकार लाग्ने भन्ने समेत अपील तेस्रा फाँटका का. म. अ. ख. दिल्लीबहादुरको ०१५।१२।१७।२ को राय पर्चा, र

      ७.    जिज्यू मुमाका छोरा जिवीत छदैं जिज्यू मुमा स्वर्ग भएको । जिज्यू मुमाको सन्तान दरसन्तान खानु भन्ने लालमोहरमा लेखिएबमोजिम र प्रचलित ऐनले समेत यिनका सन्तान दरसन्तानका नाताले खान पाउने नै भई मेरा नाउमा बकसपत्र समेत रजिष्ट्रेसन पास भएकोले समेत मेरो हक हुन आएको घर पसल सरकार लगाउने भनी अनूचित पर्चा गरेको बदर गरी घर पसल बनाउँन पसलेहरूलाई उठाई पाउँ भन्ने समेतको वादीको अपील ।

      ८.    लालमोहर बमोजिम सरकार लाग्नु पर्ने भई सरकारमा बहाल बुझाई बस्न पाउने हामी उठ्न नपर्नेमा हामीलाई हराई अपील तेस्राका हाकिमले हराई फैसला गरेको चित्त बुझेन । अ. ख. का राय पर्चा बमोजिम गरी पाउँ भन्ने समेत प्रतिवादीहरूको अपील ।

      ९.    वादी देवराज्य लक्ष्मीदेवीको बिन्तिपत्र जाहेर हुँदा व्यहोरा बुझी ऐन सवालबमोजिम किनारा गरी दिनु भन्ने हुकुम बक्से बमोजिम सूचित गरेको छ भनी श्री ५ महाराजाधिराजका निजी सचिवबाट लेखी आएको ०१७।७।११ गतेको हु. प्रमांगी ।

      १०.    वादी प्रतिवादीको अपील परी पेश हुन आएको यो मुद्दामा वादीका वा. मानबहादुर प्रतिवादीका वा. लाल डंगोल, गणेशबहादुर जगतबहादुर समेत राखी वादी तर्फका विद्वान वकिल मुक्तिलाल झा, प्रतिवादी तर्फका वकिल पद्य राज विष्टको बहस समेत सुनी सम्बन्धीत मिसिल कागजात समेत हेरी हु. प्र. बमोजिम समेत बुझ्दा वादी तर्फबाट पेश भई मिसिल सामेल रहेको १९४४ साल चैत्र सुदी १ रोज ५ को लालमोहर नक्कलमा तपसिलका बिर्ता जग्गा समेत दाइजो पेवा गरी बक्स्यौं । सो दाइजो बक्स पाएका तपसिल बमोजिमका जग्गा र नगदी दिदीज्यूबाट साल बसाल दाइजो बिर्ता जानी दिज्यूका सन्तान दरसन्तान पर्यन्त भोग गर्नु । दिदीको शेषपछि दिज्यूतर्फबाट साहेबज्यू पैदा भएन अथवा पैदा भएको रहेन भन्या सो हामीबाट दाइजो बिर्ता मध्ये वर्षको मो. रु. २००० थामी अरू बाँकी जो भएको गैह्र दाइजो झिकी सरकार लाग्ने छ पछि निज राजा डम्बरध्वज शाहको दैया लाग्दैन भन्ने समेत उल्लेख भएकोबाट महारानी प्राण राज्य लक्ष्मीदेवीको शेषपछि उहाँका छोरा साहेबज्यू नभएमा मात्र सो दाइजो पेवा पाए मध्ये सालको मो. रु. २००० मात्र महारानीका लोग्ने राजा डम्बरध्वजले पाउने भई बाँकी सरकार लाग्ने गरी महारानीको शेषपछिm राजा डम्बरध्वजले सो अरू सम्पत्ती उपभोग गर्न नपाउने गरी बन्देज रहेको कुरा स्पष्टै देखिन्छ । महारानी प्राण राज्य लक्ष्मीदेवीको शेषपछि रहेका उहाँका छोरा भान्जा राजा स्वर्ग भएकोले महारानी प्राण राज्य लक्ष्मीदेवीबाट पैदा भएको साहेबज्यू नरहेको भनी प्रतिवादीहरूको अपील जिकिर बमोजिम उक्त लालमोहर बमोजिम पाएको झगडा परेको पसल समेत वादी देवराज्य लक्ष्मीको हकदैया नलागी सरकार लाग्ने हो कि भन्नलाई सो लालमोहरमा दिज्यूको सन्तान दरसन्तान पर्यन्त भोग गर्नु भन्ने र महारानीको शेषपछि महारानीतर्फबाट साहेबज्यू पैदा भएन अथवा पैदा भएको रहेन भने राजा डम्बरध्वज शाहको दैया लाग्दैन सरकार लाग्ने छ भन्ने उल्लेख भएको हुँदा महारानीका शेषपछि उहाँबाट पैदा भएका छोरा भान्जा राजा जिवीतै रहेकोले सो लालमोहरबाट पाएको सम्पत्तीमा भान्जा राजाको सन्तान दरसन्तान खान पाउने गरी सो लालमोहर को शर्तबाट हक पुगी सकेको भन्नु परी त्यस पछि त्यस सम्पत्ति उत्तराधिकारीको निर्णय ऐन कानून बमोजिम नै हुने हुनाले भान्जा राजाको शेष पछि उहाँका स्वास्नी देवराज्य लक्ष्मीदेवीको हक लाग्दैन भन्ने प्रतिवादीहरूको जिकिर पुग्न नसक्ने भएकोले त्यस्तो हक पुगी गुँण राज्य लक्ष्मीदेवीले छोरी देवराज्य लक्ष्मीदेवीलाई बकसपत्र गरी दिन पाउने नै देखि हु. प्र. समेत भई देवराज्य लक्ष्मीदेवीलाई बकसपत्र पास गरी दिएको सो झगडा परेको घर पसल सरकार लाग्ने भन्न नहुने समेत हुँदा अपील तेस्राका अ. ख. दिल्लीबहादुरको राय मुनासिब भन्न नभई शुरुको र अपीलको हाकिमको फैसलामा लेखिएका बुँदा प्रमाण समेतले शुरु का. न. पा. को इन्साफ मुनासिब ठहराएको ०१५।१२।१७ गतेका अ. तेस्राका हाकिम विचारीको फैसला मुनासिबै ठहर्छ । सो ठहर्नाले तपसिलका कुरामा तपसिल बमोजिम  गर्नु ।

तपसिल

माथि इन्साफ खण्डमा लेखिए बमोजिम अ. तेस्राको हाकिम बिचारीको इन्साफ सदर भएकोले अपील दिए वापत देहायका अपीलाट प्रतिवादीके शुरु दण्ड मो. रु. १ को हा. का. का. १० नं. ले देहाय बमोजिमको विसौद रु. ।५ पाँच पैसाका दरले दण्ड हुन्छ वारिस हुँदा ऐन सवाल बमोजिम असूल गर्न तहसिलमा लगत दिई रुल नियम बमोजिम मिसिल बुझाई दिनु ..................१

का. इ. चिकन्मुगल बस्ने बीरबहादुर अमात्य ५

ऐ किलागल बस्ने इन्द्रबहादुर बानियाँ ५

ऐ तरन्चोक बस्ने नारान भक्त श्रेष्ठ ५

ऐ झोंछे गल्ली बस्ने माधवलाल श्रेष्ठ ५

ऐ केलटोल बस्ने विष्णुमान गुर्वाचार्य ५

ऐ ह्रोखाटोल बस्ने जगतबहादुर अमात्य ५

ऐ किलागन बस्ने विश्वनाथ गुर्वाचार्जे ५

ऐ खिचापोखरी बस्ने रामजी माडबारी ५

ऐ इन्द्रचोक चोपाछे बस्ने गङ्गाप्रसाद राजभण्डारी ५

ऐ न्होखा बस्ने प्रयागमान श्रेष्ठ ५

ऐ नरदेवी बस्ने रत्नबहादुर ५

ऐ त्योड बस्ने कृष्णलाल राजभण्डारी ५

ऐ नरदेवी बस्ने मथुरा श्रेष्ठ ५

ऐ टेवहाँलको हाल महाबौद्ध बस्ने रामकृष्ण खत्री क्षेत्री ५

ऐ किलागल बस्ने उदय लाल गुर्वाचार्जे ५

 

इति सम्वत् २०१७ साल फाल्गुण १० गते रोज ३ शुभम् ।