निर्णय नं. ३००१ - उत्प्रेषणको आदेश जारी गरिपाउँ

निर्णय नं. ३००१   ने.का.प. २०४४ अङ्क २

 

संयुक्त इजलास

सम्माननीय प्रधान न्यायाधीश श्री धनेन्द्रबहादुर सिंह

माननीय न्यायाधीश श्री सुरेन्द्रप्रसाद सिंह

सम्वत् २०४२ सालको रिट नं. २३८९

विषय : उत्प्रेषणको आदेश जारी गरिपाउँ

 

निवेदक  : जि. झापा काकरभित्ता गा.पं. वार्ड नं. १ बस्ने भाउनिय धिमाल।

विरुद्ध

विपक्षी   : श्री भूमिसुधार कार्यालय, झापा।

    जि.झापा काकरभित्ता गा.पं. वार्ड नं.१ बस्ने उजूर बहादुर पाण्डे।

    ऐ अर्जुनधारा गा.पं. वार्ड नं. २ बस्ने सोमनाथ कटेल।

    ऐ.काकरभित्ता गा.पं. वार्ड नं.२ बस्ने नर नारायण चौलागाई।

    ऐ.ऐ बस्ने खेमनाथ नेपाल।

आदेश भएको मिति: २०४३।८।१।१ मा

 

    निवेदकको आचरणबाट नै निवेदकले विवादित जग्गा आफ्नो हक परित्याग गरी अरुलाई नै भोग्न दिएको देखिएकोले विवादित जग्गामा रिट निवेदकको पिताको मृत्यु पश्चात रिट निवेदकले मोहीको हैसियतले जोतभोग गरेको प्रमाण पेश गर्न नसकेको र उमेशचन्द्र थापाका नामको भर्पाईबाट वादीका नाममा मोही नामसारी हुन नसक्ने ।

(प्रकरण नं. १९)

निवेदकतर्फबाट : विद्वान अधिवक्ता श्री सिन्धुनाथ प्याकुरेल

विपक्षीतर्फबाट : विद्वान का.मु. अतिरिक्त न्यायाधिवक्ता श्री भैरवप्रसाद लम्साल

उल्लेखित मुद्दाःX

आदेश

प्र.न्या.धनेन्द्रबहादुर सिंहः नेपालको संविधान २०१९ को धारा १६।७१ अन्तर्गत पर्न आएको प्रस्तुत रिटनिवेदनको संक्षिप्त विवरण यस प्रकार छ ।

२.  जि. झापा साविक नेकलवन्दा गा.पं. वार्ड नं. १ को कि.नं. १४६ को ज.वि. ०–१९–१०, कि.नं. २१८ को ज.वि. ०–३–३ कि.नं. २२० को ज.वि. ०–१–१५ कि.नं. २३६ को ज.वि. ०–१–५ र कि.नं. २५४ को ज.वि. १–१४–५ समेत जम्मा ज.वि. ३–०–० जग्गाको साविक जग्गाधनी श्री सौभाग्य शमशेर र सर्वज्ञ शमशेर ज.ब.रा र मोही म निवेदकका पिता लाटा  धिमाल हुनु भई कमाई आएकोमा म निवेदकका पिता ०३२ सालमा आफ्ना कालगतिले परलोक हुनु भयो उहाँको निधन पश्चात आमा तोरी सोरी र हामी ३ दाजु भाइले कमाई भोगी आएका छौं । हामीहरूको घरमा काम गर्न खेती पाती चलाउन भनी राखेको उमेशचन्द्र थापा मगर मार्फत जग्गाधनीलाई बाली बुझाई आएका थियौं । साविक जग्गाधनीहरूबाट खरीद गरी लिने विपक्षीहरूलाई पनि बाली बुझाई भर्पाई लिई आएका थियौं खिचोला थिएन ।

३.  म निवेदकका परिवारले लगाएको ०४१ सालको बालीमा र उक्त मोहियानी हकको जग्गामा समेत विपक्षीहरूले खिचोला गर्नु भएकाले मोही बेदखली गरेमा सजायँ गरी मोही नामसारी गरी जोताहाको स्थायी प्रमाणपत्र पाउँ भनी विपक्षी भू.सु.का. झापामा उजूरी परेपछि जोताउन राखेको उमेशचन्द्र थापा मार्फत बाली बुझाई आएको भन्ने दावी छ तर निज थापाले आफ्नै जोतको भनी मोहियानी कायम गरिपाउन भ.सु.का. झापामा उजूर गर्नु भएको थियो र सो उजूरीको आधारमा मोही कायम गर्न नमिल्ने भनी उक्त कार्यालयबाट फैसला भएपछि सर्वोच्च अदालतमा रिट परेकोमा खारेज हुने ठहरी फैसला भएको छ, झापा जिल्ला अदालतमा निज उमेशचन्द्र थापाका नाउँमा जग्गा खिचोला मुद्दाको फिराद परेकोमा खिचोला ठहरी निर्णय अन्तिम भइबसेको छ जताततैबाट मुद्दा हारेपछि यो प्रस्तुत केशको उजूरवालालाई उक्साई झुठ्ठा उजूर गरेको हुन् भन्ने सोमनाथ कटेल र नरनारायण चौलागाईको संयुक्त प्रतिउत्तर परेको र विपक्ष खेमलाल नेपाल र उजूरबहादुरको प्रतिवाद नै नपरेको प्रस्तुत मुद्दामा विपक्षी भूमिसुधार कार्यालय झापाले वादी उल्लेखित जग्गा जोतभोग गरेको प्रमाण पेश गर्न नसकेको र मोही हक प्राप्त गर्ने दायित्व पूरा नगरी जताततैबाट पराजित हुने उमेशचन्द्रलाई जग्गा दिएकोमा वादी आफैं सावित रहेको हुँदा र वादीका बाबुका नाउँको मोहियानी जग्गाको लगत कट्टा गरिपाउन प्रतिवादीको उजूर समेत परेको हुँदा उमेशचन्द्र थापाका नाउँका भर्पाई पेश गरी वादीले दावी लिएको जग्गामा मोहियानी नामसारी हुन सक्ने नदेखिनाले वादी दावी खारेज हुने ठहर्छ भनी मिति ०४२।१।१० मा फैसला भएको छ ।

४.  म निवेदकका पिता जीवित रहेसम्म उहाँले बाँली बुझाई आउनु भएको र पिताको मृत्यु पश्चात् हामीहरूले जग्गा कमाई बाली बुझाई आएको अवस्थामा पिताको नाउँको मोहियानी नामसारी नहुने प्रश्न आउँदैन । पिता लाटा धिमालको दर्ता किताबमा नसच्याएसम्म अर्को व्यक्ति मोही जन्मने स्थिति उत्पन्न हुन सक्दैन । विपक्षी भूमिसुधार कार्यालय झापाको फैसला न्यायिक मनको अभाव हुनुको साथै भू.सं. ऐन, २०२१ को दफा २६, ३२ समेतको विपरीत भई त्रुटिपूर्ण भएको र उक्त फैसलाबाट संविधानको धारा १०, ११(२) को (ङ) र १५ द्वारा प्रदत्त मौलिक हक हनन् भएको हुँदा विपक्षी भू.सु.का. झापाको मिति ०४२।१।१० को फैसला उत्प्रेषणको आदेशद्धारा बदर गरी म निवेदकको मौलिक हक प्रचलन गराई पाउँ भन्ने समेत भाउनीय धिमालको रिटनिवेदन जिकिर ।

५.  विपक्षीबाट लिखितजवाफ आएपछि वा अवधि नाघेपछि पेश गर्नु भन्ने समेत सर्वोच्च अदालत सिंगलबेञ्चको ०४२।३।१४ को आदेश ।

६.  जि. झापा गा.पं. नवलबन्दा वडा नं. १ को कि.नं. १४६, २१८, २२०, २३६, २५४ समेतको ज.वि. ३–०–० जग्गाको साविक जग्गाधनी सौभाग्य शमशेर, सर्वज्ञ शमशेर समेत र मोही पिता लाटा धिमाल भएकोमा ०३२ सालमा परलोक भएपछि हामी छोरा नाबालख भएकाले घरमा हेरचाह खेती चलाउन राखेका उमेशचन्द्र थापा मार्फत साविक जग्गाधनीलाई र हाल खरीद गरी लिने जग्गाधनीलाई कुत बुझाउँदै आएको ०४१ सालमा विपक्षीहरूले जोत्न नदिई खिचोला गरेकाले मोही हटक खिचोला मिटाई मोही हक नामसारी गरिपाउँ भन्ने निवेदकको उजूरी परेकोमा दावी जग्गामा रिट  निवेदकको जोतभोगको प्रमाण नभएको उमेशचन्द्र थापालाई काम गर्न राखेको निज मार्फत कुत बुझाएको भन्ने जिकिर लिएकोमा कुत बुझाएको भर्पाईमा सो उल्लेख नभएको सोही भर्पाई प्रमाणका आधारमा दावी जग्गामा मोही हक कायम गरिपाउँ भनी उमेशचन्द्र थापाको उजूरी परी सर्वोच्च अदालतसम्म मुद्दा परी मोही कायम नहुने ठहरी फैसला भएको सोही प्रमाण लिई पुनः रिट निवेदक आएको र जोतभोग नभएको मोही हक नामसारी गराई लिन भूमिसम्बन्धी ऐनको दफा २६ मा व्यवस्था नभएको हुँदा मोही नामसारी नहुने ठहर्‍याई मिति ०४२।१।१० मा यस कार्यालयबाट भएको फैसलामा कुनै कानूनी त्रुटि नहुँदा रिटनिवेदन खारेज गरिपाउँ भन्ने समेत प्रत्यर्थी भूमिसुधार कार्यालय झापाको मिति ०४२।८।३० को लिखितजवाफ ।

७.  विपक्षीले उल्लेख गरेका कित्ताहरू मध्ये कि.नं. २१८, २२० का जग्गाहरू म लिखितजवाफ कर्ता नरनारायण चौलागाईले ०३८ सालमा साविक जग्गाधनीहरूबाट राजीनामा गरी लिई आफैंले जोतभोग गरी आएकोमा ०४०।११।१५ को पारीत बण्डापत्र अनुसार सो जग्गाहरू छोरा निलप्रसादको अंशमा परी निजकै भोगमा छ । उक्त जग्गाको म मोही हुँ मोही कायम गरिपाउँ भनी जि. झापा काकडभिट्टा बस्ने उमेशचन्द्र थापाले भू.सु.का. झापामा उजूरी गरेकोमा सर्वोच्च अदालत समेतबाट मोही कायम हुन नसक्ने ठहरी निर्णय भएको छ ।

८.  विपक्षी निवेदकले विपक्षी बनाएका उजूरबहादुर पाण्डेको नाममा उक्त कुनै कित्ताका जग्गाहरू दर्ता छैनन् । दावी कित्ता जग्गा रिट निवेदकले जोतभोग गर्नु भएको छैन । निवेदकले निजका पिताको स्वर्गे पछि घरमा काम गर्न राखेको उमेशचन्द्र थापा मार्फत कुत बुझाएको भन्ने उजूरी भए तापनि मिसिल सामेलका भर्पाईहरूले त्यस्तो भन्दैन अतः भू.सु.का. झापाले दावी जग्गामा मोही नामसारी नहुने ठहर्‍याएको मिति ०४२।१।१० को फैसला भूमिसम्बन्धी ऐनको दफा २६(१) र २६(१)(क) तथा दफा ३२ अनुरुप नै हुँदा रिटनिवेदन खारेज गरिपाउँ भन्ने समेत प्रत्यर्थी नरनारायण चौलागाईको मिति ०४२।१२।८ को लिखितजवाफ ।

९.  विपक्षीले उल्लेख गरेको कित्ताका जग्गाहरू मध्ये कि.नं. १४६ मध्ये ज.वि. ०–१९–१० जग्गा मैले मिति ०३८।३।५ मा साविक जग्गाधनीबाट राजीनामा पास गरी लिई आफैं भोगचलन गरी आएको छु । उक्त कित्ता जग्गा रिट निवेदकको जोतभोग चलनमा छैन । उक्त जग्गा समेतको म मोही हुँ मोहियानी कायम गरिपाउँ भनी जि. झापा काकडभिट्टा बस्ने उमेशचन्द्र थापा मगरले भू.सु.का. झापामा उजूरी दिएकोमा मोही कायम नहुने भनी उजूरी खारेज भएको र सो उपर निजको सर्वोच्च अदालतमा रिट परेको रिटनिवेदन खारेज भई भू.सु.का.को निर्णय कायम भई अन्तिम भई बसेको छ । उक्त जग्गामा उमेशचन्द्र झापा उपर म लिखितजवाफ कर्ताको झापा जि.अ.मा जग्गा खिचोला मुद्दा परेकोमा खिचोला ठहरी निर्णय भएको छ । उक्त कि.नं. १४६ को जग्गामा दर्तावाला मोही देखिएका लाटा धिमालका नाउँको मोही लगत कट्टाग गरिपाउँ भनी भू.सु.का. झापामा दिएको निवेदन अनुसार मिति ०४२।१।१० को निर्णय अनुसार मोही लगत कट्टा गर्ने निर्णय भएको छ । उक्त निर्णयलाई विपक्षीले बदर गराउने माग गर्नु भएको छैन ।

१०. विपक्षीले निजका पिताका शेषपछि घरमा काम गर्न राखेको उमेशचन्द्र थापा मार्फत कुत बुझाई भर्पाई लिएको भन्ने जिकिर लिएको भए तापनि मिसिल संलग्न उक्त भर्पाईहरूले त्यसो भन्दैन विपक्षी मोही भन्ने देखिँदैन । अतः दावी बमोजिम मोही नामसारी नहुने ठहर्‍याएको भू.सु.का. झापाको मिति ०४२।१२।२१ को निर्णय कानून अनुरुप नै हुँदा रिटनिवेदन खारेज गरिपाउँ भन्ने समेत प्रत्यर्थी सोमनाथ कटेलको लिखितजवाफ ।

११.  प्रत्यर्थी मध्ये उजूरबहादुर खेमनाथ नेपालले यस अदालतबाट पठाएको सूचनाको म्यादभित्र लिखितजवाफ नदिई बसेको देखिएको ।

१२. रिट निवेदकतर्फबाट रहनु भएका विद्वान अधिवक्ता श्री सिन्धुनाथ प्याकुरेलले साविक जग्गाधनी सौभाग्य शमशेर, सर्वज्ञ शमशेर र हालको जग्गाधनी विपक्षी सोमनाथ कटेल समेत भएको जि. झापा नकलबन्दा गा.पं. वार्ड नं. १ अन्तर्गत पर्ने कि.नं. १४६, २१८, २२०, २३६, २५४ समेतको जम्मा ज.वि. ३–०–० जग्गाको मोही निवेदकका पिता लाटा धिमाल भई कुत बुझाउँदै आएको र लाटा धिमालको ०३२ सालमा परलोक भएपछि रिट निवेदकले जोतभोग गरी आफ्नो घरमा काम गर्न बसेका उमेशचन्द्र थापा मार्फत कुत तिरी जोतभोग गरी आएको जग्गामा बेदखली मेटाई मोही नामसारी गरिपाउँ भन्ने निवेदकको निवेदन परेकोमा नामसारी नहुने ठहराई गरेको विपक्षी भूमिसुधार कार्यालय झापाको मिति २०४२।१।१० को निर्णय भूमिसम्बन्धी ऐनको दफा २६ तथा ३२ समेतको त्रुटिपूर्ण हुँदा उक्त निर्णय उत्प्रेषणको आदेशद्वारा बदर हुनु पर्छ भन्ने र विपक्षी कार्यालयतर्फबाट रहनु भएका विद्वान का.मु. अतिरिक्त न्यायाधिवक्ता श्री भैरवप्रसाद लम्सालले रिट निवेदकका दावी जग्गामा जोत भएको प्रमाण पेश गर्न सक्नु भएको छैन निवेदकले जिकिर लिएको भर्पाईमा उमेशचन्द्रको नाउँ छ सोही भर्पाईलाई आधार लिई मोही कायम गरिपाउँ भनी परेको उमेशचन्द्रको उजूरी खारेज भई मोही नठहरी सर्वोच्च अदालत समेतबाट निर्णय भई अन्तिम भई बसेको छ सोही भर्पाईलाई आधार बनाई मोही नामसारी गरिपाउँ भनी निवेदक आएको र जोतभोग गरेको प्रमाण नभएको हुँदा दावी जग्गामा मोही बेदखली नठहर्‍याई नामसारी समेत नहुने ठहर्‍याएको भू.सु.का. झापाको निर्णय कानून अनुरुप नै हुँदा रिट निवेदकको माग बमोजिमको आदेश जारी हुनु पर्ने अवस्था छैन रिटनिवेदन खारेज गरिपाउँ भन्ने समेत बहस प्रस्तुत गर्नु भयो ।

१३. प्रस्तुत रिटनिवेदनबाट रिट निवेदकको माग बमोजिमको आदेश जारी हुनु पर्ने वा नपर्ने के हो ? सो कुराको निर्णय दिनु पर्ने हुन आएको छ ।

१४. यसमा निर्णयतर्फ हेर्दा साविक जग्गाधनी सौभाग्य शमशेर, सर्वज्ञ शमशेर भई हाल विपक्षीहरू जग्गाधनी भएको नक्कलबन्दा गा.पं. वार्ड नं. १ कि.नं. १४६ को ज.वि. ०–१३–१० कि.नं. २१८ को ज.वि. ०–३–५ कि.नं. २२० को ज.वि. ०–१–१५ कि.नं. २३६ को ज.वि. ०–१–५ कि.नं. २५४ को. ज.वि. १–१४–५ समेत जम्मा ज.वि. ३–०–० जग्गा मेरा पिता लाटा धिमालको नाउँमा मोही दर्ता भई जोती आएकोमा पिता लाटा धिमाल ०३२ सालमा परलोक हुँदा मेरा भाइ ३ समेत हामी नाबालख भई आमा तोरीश्वरीले जग्गा कमाउन नसक्दा काम गरी जोती दिन राखेका उमेशचन्द्र थापा मगर मार्फत बाली बुझाई आएको थियौं । ०४१ सालका बालीदेखि विपक्षीहरूले खिचोला गरेकाले हटक खिचोला मिटाई मोही नामसारी गरिपाउँ भन्ने रिट निवेदकको भू.सु.का. झापामा उजूरी परेकोमा वादीको जोतभोगको प्रमाण नभएको र उमेशचन्द्र थापाको नाममा भएको भर्पाईबाट दावी जग्गामा वादीका नाममा मोही नामसारी हुन नसक्ने भनी वादी दावी खारेज हुने ठहर्‍याई मिति ०४२।१।१० मा निर्णय भएको देखिन्छ ।

१५. पिता लाटा धिमालका नाउँमा मोहियानी भएको पिता ०३२ सालमा परलोक भएपछि उमेशचन्द्र थापा मगर मार्फत बाली बुझाई आएको हालका जग्गाधनी विपक्षीहरू भएको विवादित जग्गामा मेरा नाउँमा मोही नामसारी नहुने ठहर्‍याएको विपक्षी भू.सु.का. झापाको मिति ०४२।१।१० को निर्णय भू.सं. ऐन, ०२१ को दफा २६ समेतको त्रुटिपूर्ण हुँदा उक्त निर्णय उत्प्रेषणको आदेशद्वारा बदर गरिपाउँ भन्ने रिट निवेदकको मुख्य जिकिर छ ।

१६. रिट निवेदकले जिकिर लिएको भर्पाई उमेशचन्द्र थापाका नाउँमा भएको र सो भर्पाई समेतलाई आधार बनाई स्वयं उमेशचन्द्र थापाले विवादित  जग्गामा मोही कायम गरिपाउँ भनी भू.सु.का. झापामा उजूरी दिएकोमा मोही नठहरी उजूरी खारेज हुने ठहर्‍याई निर्णय भएको र सो उपर ०३९ सालमा निज उमेशचन्द्र थापाको रि.नं. ११२२ को रिटनिवेदन परेकोमा भूमिसुधार कार्यालय झापाको निर्णय त्रुटिपूर्ण नभएको भन्दै रिटनिवेदन खारेज हुने ठहरी सर्वोच्च अदालत डिभिजन बेञ्चबाट मिति ०४०।९।२४ मा निर्णय भएको मिसिल सामेल रहेको निर्णयको प्रतिलिपि समेतबाट देखिन्छ ।

१७. दावी लिएको भर्पाईबाट रिट निवेदकले विवादित जग्गाको मोही भई कमाएको र कुत बुझाएको भन्ने देखिँदैन । विवादित जग्गा उमेशचन्द्र थापाले कमाई कुत बुझाएको भन्ने छ यसबाट रिट निवेदकले विवादित जग्गा कमाई उमेशचन्द्र मार्फत कुत बुझाएको भन्ने देखिएन ।

१८. रिट निवेदकले विवादित जग्गा आफ्नो पिताको मृत्यु पश्चात अटुट रुपमा मोहीको हैसियतले जोती कमाई जग्गाधनीलाई कुत बुझाई आएको भन्ने कुराको तथ्ययुक्त आधार प्रमाण देखाउन सकेको पनि पाइँदैन ।

१९. निवेदकको आचरणबाट नै निवेदकले विवादित जग्गा हक परित्याग गरी अरुलाई नै भोग्न दिएको देखिएकोले विवादित जग्गामा रिट निवेदकको पिता लाटा धिमालको मृत्यु पश्चात रिट निवेदकले मोहीको हैसियतले जोतभोग गरेको प्रमाण पेश गर्न नसकेको र उमेशचन्द्र थापाका नामको भर्पाईबाट वादीका नाममा मोही नामसारी हुन नसक्ने भनी दावी खारेज हुने ठहर्‍याई गरेको भूमिसुधार कार्यालय झापाको मिति ०४२।१।१० को निर्णयमा कानूनी त्रुटि विद्यमान नदेखिँदा रिट निवेदकको माग बमोजिम आदेश जारी गर्न मिलेन । प्रस्तुत रिटनिवेदन खारेज हुने ठहर्छ । फाइल नियम बमोजिम गरी बुझाई दिनु ।

 

उक्त रायमा मेरो सहमति छ ।

 

न्या.सुरेन्द्रप्रसाद सिंह

 

इतिसम्वत् २०४३ साल मार्ग १ गते रोज १ शुभम् ।

