निर्णय नं. ३१२१ - हक कायम गरी खिचोला मेटाई पाउँ
निर्णय नं. ३१२१ ने.का.प. २०४४ अङ्क ६
संयुक्त इजलास
माननीय न्यायाधीश श्री गजेन्द्र केशरी बास्तोला
माननीय न्यायाधीश श्री महेशरामभक्त माथेमा
सम्वत् २०४२ सालको दे.पु.नं. ५९१
मुद्दा : हक कायम गरी खिचोला मेटाई पाउँ ।
पुनरावेदक/वादी:का.जि.का.न.पं. वार्ड नं. २७ असन किसीढोका बस्ने भिम लाल कायस्त।
विरुद्ध
विपक्षी/प्रतिवादी:का.जि.का.न.पं. वार्ड नं.२७ न्हैकतला ब्रम्हचोक बस्ने हर्ष दास तुलाधर ।
ऐ.ऐ बस्ने हर्षदासका एकाघर सगोलमा बस्ने स्वास्नी हीरा तुलाधर ।
ऐ.ऐ बस्ने चक्रपति राज उपाध्याय ।
ऐ.ऐ बस्ने हिरा बहादुर कर्निकार ।
ऐ.ऐ बस्ने गोपाल शर्मा ।
ऐ.ऐ बस्ने गोपालकी श्रीमती ललिता शर्मा ।
ऐ.ऐ बस्ने भुवनेश्वर उपाध्याय ।
ऐ.ऐ बस्ने मदन राजोपाध्याय ।
ऐ.ऐ बस्ने मुकुन्द राजोपाध्याय ।
ऐ.ऐ बस्ने मदन शर्मा ।
ऐ.ऐ मोहन काजी शर्मा ।
ऐ.ऐ बस्ने प्रेम जीवन शर्मा ।
ऐ.ऐ बस्ने हरि ओमकाजी शर्मा ।
ऐ.ऐ बस्ने कदम मैया शर्मा ,
फैसला भएको मिति: २०४४।४।१०।१ मा
दावी नै नलिएको कुरामा अदालतबाट इन्साफ गर्न नमिल्ने ।
(प्रकरण नं. १६)
पुनरावेदक, वादीतर्फबाट: विद्वान वरिष्ठ अधिवक्ता श्री मुकुन्द रेग्मी
विपक्षी, प्रतिवादीतर्फबाट: विद्वान वरिष्ठ अधिवक्ता श्री लक्ष्मण अर्याल
उल्लेखित मुद्दाःX
फैसला
न्या.गजेन्द्र केशरी बास्तोलाः म.क्षे.अ. को फैसला उपर पुनरावेदनको अनुमति प्राप्त गरी बेञ्च समक्ष पेश हुन आएको प्रस्तुत मुद्दाको संक्षिप्त विवरण यस प्रकार रहेछ ।
२. असन टोल एताछे चोकदेखि पूर्वपट्टि ४ तले ५ कवलको घर लगापात र सो एताछे चोक देखि दक्षिण पट्टिको ९ कवल मध्ये ६ कवले १ नाले ४ तले घर र त्यसको लगापात पताल चोक समेत ११ कवल घर र सो घरको लगापात चोक समेत मिति १९६९।३।२४।१ मा असन टोल किसी ढोका बस्ने गंगादेवीबाट फार्छे गरी गराई लिई र सोही एताँछे चोक देखि दक्षिणपट्टिको ९ कवल मध्ये ३ कवल १ नाले ४ तले घर र सो घरले चर्चेको लगापात समेत अघि नै बुद्धिमान राजभण्डारी संग खरीद गरी लिई फिरादीका बाबु सिद्धिलाल र वहाँका शेष पछि वादीले भोग चलन गरी आएको घर जग्गामा नापी हुँदा सो एताछे चोक र एताछे चोक देखि उत्तर फिरादी कै पर्खाल सो देखि दक्षिणमा रहे भएको पूर्व पश्चिम १४ फिट ११ इन्च लामो उत्तर दक्षिण १० फिट १०
” चौडा फिरादीको हक भोगचलनको पाताल जग्गा समेत एताछे चोक र फिरादीको पर्खाल देखि उत्तर तर्फ रहे भएको ब्रामण चोकमा मिलाई कि.नं. ४५१ बाट साझा जनिई नापी भएकोमा फिरादीले सबै व्यहोरा खोली सो कि.नं. ४५१ को साझा चोक जनिएको कित्ताबाट फिरादीको हक भोगचलनको पाताल जग्गा र एताछे चोक कित्ता फोड गरी फिरादीका नाममा दर्ता गरिपाउँ भनी निवेदन गरेकोमा ३ नं. नापी गोश्वाराबाट नापीका समयमा फिल्डबुक सरजमीनबाट साझा चोक भनी उल्लेख भई आएको मनासिब देखिँदा त्यसैलाई कायम राख्ने गरी मिति ०३६।१०।१ मा निर्णय गरिएको छ यस्मा चित्त नबुझे ३५ दिनभित्र अदालतमा उजूर गर्न सक्ने गरी मिति ०३६।१०।२२ मा सूचना बुझी पाएको मितिले ३५ दिनभित्र मुलुकी ऐन जग्गा मिच्नेको १ नं. तथा नाप जाँच ऐन, ०१९ को दफा ६ को उपदफा ७ अन्तर्गत फिराद गर्न आएको छु । अतः फार्छे पत्र बमोजिम एताछे चोक र पाताल समेत छैन । भनी सबुद प्रमाण विना साझा भनी बयान गरी गराई विपक्षी मध्येका हर्षदास तुलाधार तथा लक्ष्मी हिरा तुलाधर समेतले साझा भनी खिचोला गरे गराएकोले पूर्व फिरादीको घर पश्चिम बाटो उत्तर ब्रम्हाचोक दक्षिण एताछे चोक यति ४ किल्ला भित्रको पूर्व पश्चिम १४ फिट ११ इन्च लामो उत्तर दक्षिण १० फिट १० इन्च चौडा पाताल जग्गा र एताछे चोकमा वादीको हक कायम गरी खिचोला मेटाई पाउँ भन्ने समेत व्यहोराको फिरादपत्र ।
३. कि.नं. ४५१ बाट नाप नक्शा भएको जग्गा सम्पूर्ण ब्रमाचोक हो । हामीले जाने सुने देखि नै सो ठाउँमा एताछे चोक छैन कि.नं. ४५१ बाट नाप नक्शा भएको साभला ब्रम्हाचोक बीच भाग जस्तो भर रहेको पर्खाललाई आफ्नो भनी सो पर्खाल देखि उत्तर तर्फ ब्रम्हाचोक छ भन्ने देखाउन पर्खाल आफ्नो भन्नु भए पनि सो पर्खालमा हक कायमको दावी पनि छैन र आफ्नो हकको भए नापी नक्शा गराउन वा प्रमाण दिन सक्नु पर्ने सो केही दिन सक्नु भएको छैन । त्यस्तो सार्वजनिक धारा समेत जडान भई रहेको साविक देखि नै सार्वजनिक रुपमा साझा उपभोग गरी आइरहेको पर्खाललाई विना प्रमाण आफ्नो भन्नु झुठ्ठा लेख हो र सोही उपभोगको पर्खाललाई सीमारेखा गराई एताछे चोक र ब्रमाचोक भनी छुट्याउने कोशिश गरेपनि सम्पूर्ण चोक एउटै हो भन्ने कुरा सार्वजनिक धारा र सो दुवै चेक भई विपक्षीको घरको छिंडिबाट विभिन्न ठाउँमा सबैले आउने जाने गरेको बाटो र म हर्षदासको डुडबाट पानी खसाली अद्यापी उपभोग गरिहेको छ । विपक्षीले पेश गर्नु भएको मिति १९६९।३।२४ को कागजमा एताछे चोक देखि पूर्व पट्टिको र एताछे चोक देखि दक्षिण पट्टीको घर भन्ने रहेछ र विपक्षीले नापी गोश्वारमा र फिरादको प्रकरण ३ मा समेत दक्षिण एताछे चोक भनी एताछे चोक देखि उत्तर तर्फको साझा चोकलाई पाताल जग्गा भनी दावी गर्नु भएकोबाट प्रमाणै नलाग्ने हुँदा पुस्तौ देखि भोगचलन गरी आएको ब्रम्हाचोकलाई टुक्राई आफ्नो एकलौटी हक कायम गराउन सक्छु कि भन्ने मुराद लिई झुठ्ठा फिराद गरेकोले विक्षीलाई नै सजायँ गरिपाउँ भन्ने समेत व्यहोराको ६ जनाको प्रतिउत्तरपत्र।
४. मिति ०३६।१२।१ मा तामेल भएको प्रतिवादीका नाउँको म्यादमा मुकुन्द शर्माले समेत ७ जनाले शुरु म्यादै गुजारी प्रतिउत्तरै नफिराई बसेको मिसिलबाट देखिन्छ ।
५. वादीको लिखत दावी बमोजिमको पाताल जग्गा समेत न.नं. १३ को नै रहेछ भन्ने देखिन आएकोले त्यस्मा वादीको हक कायम भई खिचोला गरेको ठहर्छ । न.नं. १५ को चोकमा वादीको हक कायम हुन नसक्ने भई खिचोला गरेको ठहर्दैन भन्ने समेत व्यहोराको का.जि.अ. बाट मिति ०३८।१०।१३।३ मा भएको फैसला ।
६. हामीले न.नं. १३ समेतलाई चोक नै भनी दावी गरिरहेका छौं र चोक तर्फ वादीको ढोका हुन स्वभाविकै हुन्छ । बरु न.नं. १३ वादीको पाताल भए पाताल भए जतिमा अघि घर भएबाट किलास जोडिई न.नं. १६ को पश्चिम गारो फुटेको र झ्याल समेत नहुनु पर्ने तर न.नं. १६ हेरिएको खण्डमा एकै मिलान एकैनास संग अघि देखि नै बनिरहेको घर छ र सो को पश्चिममा अघि जोडिएको घर पाताल थियो भन्ने शंका सम्म पनि गर्न सकिने अवस्था नहुँदा शुरुले गरेको फैसला गैरकानूनी हुँदा बदर गरिपाउँ भन्ने समेत व्यहोराको प्रतिवादीको वा.अं.अ. मा परेको पुनरावेदन ।
७. दावीको पाताल जग्गाको ४ किल्ला भित्रको पर्खाल तथा एताछे चोकमा वादीको हक कायम गरी न.नं. १५ को चोक दावी नपुग्ने ठहर्याएको शुरु जि.अ. को इन्साफ बदर गरी वादी दावी बमोजिम गरिपाउँ भन्ने समेत व्यहोराको वादीको पुनरावेदन ।
८. न.नं. २ र ३ को एताछे चोकमा वादी र प्रतिवादी दुवैले उपभोग गरेको हुँदा सार्वजनिक भन्ने प्रतिवादीको जिकिर साँचो देखियो र सर्भे नापीको कि.नं. ४५१ मा भएको पर्खाल देखि दक्षिण पट्टि पूर्व पश्चिम लम्वाई १४ फिट ९ इन्च उत्तर तिर ५(पाँच) फिट दक्षिण तिर न.नं. १ को जग्गा भोगको आधारबाट वादी दावी बमोजिम पाताल जग्गा देखिँदा यस पाताल जग्गामा मात्र वादीको हक कायम हुने र प्रतिवादीले खिचोला मेटाई लिन पाउने गरी शुरु जि.अ. ले गरेको फैसला मिलेको हुँदा पुनरावेदन जिकिर पुग्न नसक्ने ठहर्छ भन्ने समेत व्यहोराको वा.अं.अ. बाट मिति ०३९।७।२६।६ मा भएको फैसला ।
९. असनटोल एताछे चोक देखि पूर्व पट्टि ४ तल्ले ५ कवले घर समेत र चोक देखि दक्षिण पट्टिको ९ कवलको घर भन्ने मिति १९६९।३।२४।१ को अलिफार्छेबाट प्रष्ट देखिँदा देखिँदै पाताल जग्गाको हकमा मात्र मान्यता दिई चोकको हकमा मान्यता नदिई प्रत्यक्ष र खास प्रमाण छोडी अञ्चल अदालत समेतले गरेको फैसला उपर पुनरावेदन गर्ने अनुमति पाउँ भन्ने समेत व्यहोराको वादीको म.क्षे.अ. मा परेको निवेदन ।
१०. चोक पातालहरु का.जि.का.न.पं. वा.नं. २७ कि.नं. ४५० तथा ५२१ नं.बाट नापी भइरहेको छ र सर्भे नापीको नक्शा समेत प्रमाणमा दिएको थियो । सो तर्फ कुनै विचारै नगरी न.नं. १ मध्ये केही जग्गा पाताल ठहर्याएको अ.बं. १८४(क) १०५ नं.को समेत प्रत्यक्ष त्रुटि हुँदा अं.अ. को फैसला उपर पुनरावेदन गर्ने अनुमति पाउँ भन्ने समेत व्यहोराको प्रतिवादीको निवेदन।
११. न.नं. १ को केही जग्गा वादीको एकलौटी हक कायम गर्ने गरेको वा.अं.अ. को फैसला उपर न्याय प्रशासन सुधार ऐन, २०३१ को दफा १३(३) को अवस्था हुँदा वादी प्रतिवादी दुवै निवेदकहरूलार्ई पुनरावेदन गर्ने अनुमति दिइएको छ । नियम बमोजिम गरी डिभिजन बेञ्जमा पेश गर्नु भन्ने समेत व्यहोराको म.क्षे.अ. बाट मिति ०४०।११।१८।५ मा भएको आदेश ।
१२. जुन झगडा परेको न.नं. १ को पाताल जग्गा भनेको वादीको दावीलाई खंबीर गर्नु अति आवश्यक देखिएको पर्खालमा मौकामा नै विवाद उठेको कुरामा प्रष्ट दावी लिन नसकेको अवस्थामा आधार लिएको लिखतबाट पनि दावीको पाताल जग्गा वादीको नै हो भनी समर्थन हुने कुनै व्यहोरा देखिनु बेगर दावीको न.नं. १ को जग्गा वादी दावी बमोजिम पाताल जग्गा नै हो भन्न सकिने अवस्था नरहेको हुँदा वादीको पाताल जग्गा भनी ठहर्याएको वा.अं.अ. को इन्साफ मिलेको देखिन आएन । अतः विवादित न.नं. २ र ३ को जग्गा वादी दावी बमोजिम एकलौटी कायम नगरी साझा कायम गरेको शुरु जिल्ला अदालतको इन्साफ सदर गरेको वागमति अञ्चल अदालतको फैसला मनासिब ठहर्छ भन्ने समेत व्यहोराको म.क्षे.अ. को ०४२।१२।४ को फैसला ।
१३. म.क्षे.अ. को फैसलामा प्रमाण ऐनकोे दफा ५४ समेतको त्रुटि हुँदा चित्त बुझेन पुनरावेदनको अनुमति पाउँ भनी वादीले यस अदालतमा निवेदन दिएका रहेछन ।
१४. वादीले आफ्नो हक भनी प्रमाणमा देखाएको १९६९।३।२४।१ को फार्छेपत्रमा चोक देखि पूर्व पट्टीको ४ तले ५ कवलका घर लगापात समेत भन्ने उल्लेख भएको देखिन्छ । मिति ०३९।३।३०।४ मा अदालतबाट भई आएको नक्शा हेर्दा न.नं. २ चोक जनिएको पूर्वपट्टि न.नं. ७ वादीको घरसंगै न.नं. १ को इँटा र माटो थुपारिएको विवादको जग्गा रहेको देखिन्छ । यसरी वादीको चार किल्ला भित्र पर्न आएको देखिएको न.नं. १ को जग्गालाई समेत वादीको हकको कायम नगर्ने गरी गरेको म.क्षे.अ. को मिति ०४२।४।१६ को फैसलामा अ.बं. १८४(क) १८५ को त्रुटि देखिएको हुँदा पुनरावेदनको अनुमति दिइएको छ भन्ने समेत यस अदालत संयुक्त इजलासको मिति ०४२।९।३।४ को आदेश रहेछ ।
१५. नियम बमोजिम दैनिक पेशी सूचीमा चढी पेश हुन आएको प्रस्तुत मुद्दामा पुनरावेदक वादी तर्फबाट विद्वान वरिष्ठ अधिवक्ता श्री मुकुन्द रेग्मी तथा विपक्षी प्रतिवादी तर्फबाट उपस्थित विद्वान वरिष्ठ अधिवक्ता श्री लक्ष्मण अर्यालले गर्नु भएको बहस समेत सुनी मध्यमाञ्चल क्षेत्रीय अदालतले गरेको फैसला मिले नमिलेको के रहेछ निर्णय दिनु पर्ने देखियो ।
१६. यसमा प्रस्तुत मुद्दाको फेरादपत्र सर्भे नापीमा विवाद उठी हक बेहक गरी ल्याउनु भनी नापीले सुनाए उपर पर्न आएको देखिन्छ । तर नापीमा न.नं. ४ को पर्खालमा वादीले दावी लिएको देखिँदैन । ०३८ सालको नक्शाको न.नं. १२ को पर्खाल ०३९।३।३०।४ को नक्शामा न.नं. ४ मा उल्लेख भएको र ०३८।८।३ को नक्शाको न.नं. १४ को ढलापत ०३९। सालको नक्शामा न.नं. ३ मा उल्लेख भएको यी दुवै जग्गातर्फ वादीले पुनरावेदन गरी अञ्चल अदालतमा गएको छैन । नापीको समयमा न.नं. ४ को पर्खाललाई दावी लिएको र सो सम्बन्धमा नालिश उजूर गर्न जानु भनी नापीले सुनाएको पनि छैन । नापीमा खाली एताछे सताछे चोक र पाताल जग्गा सम्ममा मात्र दावी लिएकोबाट सो पर्खालमा प्रतिवादीले साझा हो भनी गरेको बयानलाई यी वादीले नापीमा इन्कार गरेको देखिएन । अतः पर्खाल तथा धारा साझा नभई एकलौटी हुँदो हो त समयमा नै दावी लिई आउनु पर्दथ्यो आएको छैन त्यसरी दावी नै नलिएको कुरामा अदालतबाट इन्साफ गर्न मिल्दैन । साथै पाताल जग्गा र यताछे चोकको हकमा १९६९ को लिखतलाई आधार लिई दावी लिएको देखिन्छ । १९६९ को उक्त राजीनामा लिखतमा यताछे चोक देखि पूर्व पट्टीको म बसेको घर सँग जोडिएको ४ तले ५ कवलको घर लगापात समेत र चोक देखि दक्षिण पट्टीको ९ कवल मध्ये ३ कवल तिमी साहूले बुद्धिमान राजभण्डारीसंग खरीद गरी भोगचलन गरी आएको निज बुद्धिमानको घर संगै जोडिएको ६ कवलको १ नाले ४ तले घर र त्यसको लगापात चोक समेत भन्ने उल्लेख भएको देखिन्छ । उक्त लिखत व्यहोराबाट एताछे चोक दक्षिण पट्टिको बुद्धिमानको घरसंग जोडिएको ६ कवलको १ नाले ४ तले घर त्यसको लगापात चोक समेत ०३८ सालको नक्शाको न.नं. ७ को साझा चोक देखि दक्षिण रहेको देखिएकोबाट एताछे चोकलाई साँधमा उल्लेख गरेको देखिएबाट वादीले दावी लिएको चोक समेत सो लिखत भित्र परेको भन्न मिल्ने नदेखिँदा एकलौटी हक लाग्ने भन्ने वादी दावी पुग्न सक्ने देखिएन । अतः एताछे चोक र पाताल जग्गा समेत वादी दावी बमोजिम एकलौटी नगरी साझा कायम हुने ठहर्याएको मध्यमाञ्चल क्षेत्रीय अदालतको इन्साफ मिलकै देखिँदा कुनै परिवर्तन गर्नु नपर्ने हुँदा सो इन्साफ मनासिब ठहर्छ । पुनरावेदकको पुनरावेदन जिकिर पुग्न सक्दैन । नियम बमोजिम गरी मिसिल बुझाई दिनु ।
उक्त रायमा म सहमत छु ।
न्या.महेशरामभक्त माथेमा
इतिसम्वत् २०४४ साल श्रावण १० गते रोज १ शुभम् ।