निर्णय नं. ८८७३ - जातीय छुवाछूत
ने.का.प. २०६९, अङ्क ७
निर्णय नं. ८८६३
सर्वोच्च अदालत,संयुक्त इजलास
माननीय न्यायाधीश श्री ताहिर अली अन्सारी
माननीय न्यायाधीश श्री तर्कराज भट्ट
२०६६–CR–०६९७
फैसला मितिः २०६९।४।२२।२
मुद्दाः जातीय छुवाछूत ।
पुनरावेदक वादीः गोपाल सूचीकारको जाहेरीले नेपाल सरकार
विरुद्ध
विपक्षी प्रतिवादीः जिल्ला डोटी दिपायल सिलगढी नगरपालिका वडा नं १४ बस्ने टेकबहादुर विष्ट
शुरु फैसला गर्नेः
मा.न्या.श्री हिमालयराज पाठक
पुनरावेदन फैसला गर्ने :
मा.का.मु.न्या.श्री गोविन्दकुमार श्रेष्ठ
मा.न्या.श्री रामप्रसाद खनाल
§ जातीय विभेदजन्य कार्यहरू व्यक्तिको सम्मान र प्रतिष्ठामा आँच पुर्याउने आपराधिक कार्य हो । यस्ता विकृति र बिसँगतिका कुराहरू हुन दिन नहुने ।
§ जातीय भेदभावको कुरा All human beings are born free and equal in dignity and rights भन्ने मानवधिकारको विश्वव्यापी घोषणापत्रको पनि विपरीत हुन जान्छ । समाजमा रहेको यस्तो विभेदकारी व्यवहार र सँस्कारको अन्त्य गर्नुपर्छ । यस्ता जातीय छुवाछूत र विभेदको अन्त्य गर्ने अभिप्रायले नेपालको अन्तरिम संविधान, २०६३ को धारा १४ मा छुवाछूत तथा जातीय भेदभाव विरुद्धको हक प्रदान गरी भेदभावपूर्ण व्यवहारलाई दण्डनीय मानिने ।
(प्रकरण नं.९)
पुनरावेदक वादी तर्फबाटः विद्वान सहन्यायाधिवक्ता धर्मराज पौडेल
विपक्षी प्रतिवादी तर्फबाटः
अवलम्बित नजीरः
सम्बद्ध कानूनः
§ मुलकी ऐन अदलको महलको १०(क) नं.
फैसला
न्या.ताहिर अली अन्सारीः पुनरावेदन अदालत दिपायलको मिति २०६६।८।२९ को फैसलाउपर वादीको दोहोर्याई पाऊँ भनी निवेदन परी न्याय प्रशासन ऐन, २०४८ को दफा १२(१) बमोजिम निस्सा प्रदान भई यस अदालतको क्षेत्राधिकारभित्रको प्रस्तुत मुद्दाको संक्षिप्त तथ्य सहित ठहर यस प्रकार छः–
मिति ०६५।२।१ गते चक्रे नेपालको विवाह पाकरी बस्ने वेलु आउजीसंग हुने भएकोले विवाह भइरहेको अवस्थामा गैरदलित टेकबहादुर विष्टलगायतका २०।२५ जना व्यक्तिहरूले विवाहमा गएको गोपाल सूचीकारसहित अन्य जन्तीहरूलाई दलित जन्तीले डोली बोक्न पाइदैंन भन्ने विषय लिई झै झगडा हातपात गरी गोपाल सूचीकार मरणासन्न अवस्थामा रहेको र निजसँग भएको आधा तोला सुनको सिक्री रु.४,०००। नगद र एक मोवाइल सेट लुटिएको हुंदा घाउजांच फारम गरिदिनुका साथै क्षतिपूर्ति दिलाई पाऊँ भनी जंगबहादुर सूचीकारले जिल्ला प्रहरी कार्यालय डोटीमा दिएको मिति २०६५।२।२ गतेको निवेदन ।
पूर्वमा पाकरीबाट जंगल जाने गोरेटो बाटो, पश्चिममा हर्कबहादुर पार्कीको दुइतले पक्की घर, उत्तर भगीसिंह पार्कीको दुईतले पक्की घर, दक्षिण खेतवारी यति चार किल्लाभित्र हर्कबहादुर पार्कीको घर नजिक बाटोमा कुटपीट तथा जातीय छुवाछूत गरी गालीगलौज भएको भनिएको मिति २०६५।२।८ गतेको घटनास्थल मुचुल्का ।
मेरो भाञ्जा चक्रबहादुर नेपालीको विवाह २०६५।२।१ गते पाकरी जाने भएकोले विवाहसंगै जयन्ती भई गएको हुँ । विवाह पाकरी गाउँको मन्दिर नजिक पुगी उक्त स्थानमा दुलाहा वोक्ने डोवी (कार्पोट) राखी थकाई मार्न बसेको वेलामा टेकबहादुर विष्टलगायतका अन्य नाम थाहा नभएका ४।५ जना आई दुलाहालाई कुटपीट गर्न थालेकोले मैले किन कुटपीट गर्नुहुन्छ भन्दा उल्टै हामीलाई डुम चमारहरू हाम्रो गाउँको बाटो विवाह ल्याउने भनी टेकबहादुर विष्टलगायतका नचिनेको ४ जना समेत आई कुटपीट गरी मलाई कुटपीट गर्दा मसंग भएको नगद रु.४,०००। र १ तोला सुनको सिक्री मोवाइल थान १ समेत लुटी लगेकाले निजहरूलाई कानूनी कारवाही गरी क्षतिपूर्ति समेत भराई पाऊँ भन्ने समेत व्यहोराको गोपाल सूचीकारको मिति २०६५।२।९ गतेको जाहेरी दरखास्त ।
मिति २०६५।२।१ गते म घर नजिकैको चिया पसलमा थिएँ । उक्त दिन विशुपर्व मनाउन मन्दिरमा पूजा थियो । बेलुकातिर ५।६ जना अपरिचत केटाहरू आई के छ यार भनेकाले मैले मलाई नचिनिकनै किन यार भन्नुहुन्छ भन्दा वादविवाद भइरहेको वेला जाहेरवाला पनि आई पुगेका थिए । निजले किन झगडा गरिराखेको भन्दा निजलाई अङ्कल भन्ने केटाले मलाई हातपात गरी कुटपिट गर्न थालेपछि निजले गल्ती भयो भनेको थियो । निजहरूले रक्सी सेवन गरेका थिए । कुटपीट गर्दा मेरा शरीरका विभिन्न भागमा चोट लागेको हो । जाहेरवालालाई को कसले कुटपीट गरे थाहा भएन । जातीय छुवाछूतको सम्बन्धलाई लिइ डूम,चमार ढोली कार्पोटमा चढ्न पाइदैन । हाम्रो गाउँबाट विवाह ल्याउने भनी कसैले भनेका छैनन । निज जाहेरवालाको मोवाइल, सिक्री र नगद लगेको भन्ने कुरा पनि झूठा हो जाहेरवाला घाइते भयो भन्ने कुरा मैले भोली पल्ट सुनी थाहा पाएको हुँ भन्ने समेत ब्यहोराको प्रतिवादी टेकबहादुर विष्टले मिति २०६५।२।१४ गते प्रहरीमा गरेको वयान ।
मिति २०६५।२।१ गते चक्रबहादुर नेपालीको विवाह पाकरी गाउँमा गएकोले म पनि जन्ती गएको थिएँ । विवाह सो गाउँको मन्दिरमा पुगी जन्तीहरू आराम गरिरहेको बेला ४।५ जना केटाकेटीहरू आई डुम चमारहरू हाम्रो गाउँको बाटो विवाह ल्याउने, हाम्रो अगाडि कारपोटमा चढ्ने भनी टेकबहादुर विष्टलगायत नचिनेका व्यक्तिहरूले कुटपीट गरी दुलाहावाट सुनको सिक्री मोवाइल र नगद रु.४,०००। समेत लुटपाट गरेका हुनास् भन्ने समेत ब्यहोराको गणेश नेपालीले मिति २०६५।२।१६ गते मौकामा गरेको कागज ।
मिति २०६५।२।१ गते मेरो भाञ्जा नाता पर्ने चक्रबहादुर नेपालीको विवाह पाकरीमा गाउँमा भएकोले म पनि जन्ती गएको थिएँ । विवाह गाउँको मन्दिरमा पुगी आराम गरिहरको बेला नाम थाहा नभएका ४।५ जना स–साना केटाकेटीहरू आई डुम चमारहरू हाम्रो गाउँको बाटो विवाह ल्याउने गाउँमा छुवाछूत हुन्छ । हाम्रो अगाडि कार्पेटमा चढ्ने भनी टेकबहादुर विष्ट लगायत नचिनेका व्यक्तिहरूले दुलाहालाई हातपात गर्न थालेपछि निजबाट सुनको सिक्री मोवाइल र नगद रु.४,०००। समेत लुटपाट गरेका हुन भन्ने समेत ब्यहोराको शंकर सूचीकारले २०६५।२।१६ गते मौकामा गरेको कागज ।
मिति २०६५।२।१ गते दाजु नाता पर्ने चक्रबहादुर नेपालीको विवाह पाकरीमा जन्ती गएको थिएँ । विवाह गाउँको मन्दिरमा पुगी जन्तीहरू आराम गरिरहेको बेला नाम थाहा नभएका ४।५ जना स–साना केटाकेटीहरू आई डुम चमारहरू हाम्रो गाउँको बाटो विवाह ल्याउने गाउँमा छुवाछूत हुन्छ भनी दुलाहालाई कुटपीट गर्न थालेपछि टेकबहादुर विष्टलगायत नचिनेका व्यक्तिहरूले निजबाट सुनको सिक्री मोवाइल र नगद रु.४,०००। समेत लुटपाट गरेका हुन भन्ने समेत ब्यहोराको पुष्कर सूचीकारले २०६५।२।१६ गते मौकामा गरेको कागज ।
मिति २०६५।२।१ गतेको गोपाल सूचीकारको र २०६५।२।४ गतेको टेकबहादुर विष्टका नाउँको घाउजांच केश फाराम ।
मिति २०६५।२।१ गते चक्रबहादुर नेपालीसंग मेरी छोरी वेलु नेपालीको विवाह हुने भएकोले म विवाह मण्डपमा वसेको थिएँ । जन्तीहरूलाई गैरदलितहरू को, कसले के कस्लाई कुटपीट गरे थाहा भएन । जन्ती पुग्दा सवै सकुशल नै थिए । सो राति ११ वजेतिर टेकबहादुर विष्ट मेरो घरमा आई तपाईकी छोरी हाम्री वहिनी हो चिन्ता नगर्नुहोला भनि मलाई सम्झाएका थिए । सो घटनाका बारेमा मैले भोलिपल्ट बिहान सुनि थाहा पाएकी हुँ भन्ने समेत व्यहोराको शारदा आउजीले मौकामा गरेको कागज ।
मिति २०६५।२।१ गते म समेत ८।१० जना हर्कसिंह विष्टको पसलमा वसी चिया पिइराखेका थियौं । सोही समयमा ४।५ जना केटाहरू आई रक्सी पाइन्छ कि भनि सोधिरहेका थिए । हामीले यहाँ रक्सी पाइदैन भन्दा टेकबहादुर विष्टले निजहरूलाई सम्झाउन खोज्दा ती चारै जनाले निजलाई कुटपीट गर्न थालेपछि के के भयो थाहा भएन । छुवाछूत वारेमा केही थाह भएन भन्ने समेत व्यहोराको खगेन्द्र विष्टले मौकामा गरेको कागज ।
मिति २०६५।२।१ गते दिउसो म पाकरी दिदीको घरमा थिएँ । साँझ ७।३० वजेतिर म आफनो घरतर्फ गइरहेको बेला माथिवाट ४।५ जना आई टेकबहादुर र खगी विष्टलाई लखेटी राखेकोदेखि पुनः टेकबहादुर विष्टलाई कुटपीट गर्न खोज्दा तिनीहरू तलतिर गएका हुन् । दिपायलका केटाहरूले टेकबहादुरलाई कुटपीट गरी घाइते वनाएको भन्ने कुरा भोलिपल्ट सुनी थाहा पाएको हुँ । जातीय विभेदपूर्ण व्यवहार गरेको भन्ने कुरा झूठा हो भन्ने समेत व्यहोराको भक्त मिजारले मौकामा गरेको कागज ।
मिति २०६५।२।१ गते नातिनी नाता पर्ने वेलु आउजीको विवाह हुने भएकोले सो विवाहको दिन घरमा थिए विवाहमा आएको सवै जन्ती सकुशल नै थिए । हामी दलितहरू माथि सो ठाउँ वस्ने गैरदलितहरूले कुनै किसिमको छुवाछूतपूर्ण व्यवहार गरेको मैले देखिन त्यस्तो व्यवहार कहिल्यै छैनन् भन्ने समेत व्यहोराको गगनसिंह आउजीले मौकामा गरेको कागज ।
मिति २०६५।२।१ गते बहिनी नाता पर्ने वेलु आउजीको विवाह दिपायलवाट साँझ ८ वजेतिर आई पुगेको थियो । विवाहमा आएका सवै जन्ती सकुशल नै थिए । हामी दलितहरू माथि गैरदलितहरूले कुनै किसिमको छुवाछूतपूर्ण व्यवहार गरेका छैनन । राति बाटोमा टेकबहादुर विष्ट समेतका केटा र दुलाहा पक्षका केटाहरू बीच झगडा भएको र दुलाहा पक्षको एक जना घाइते भएको भन्ने कुरा सुनी थाहा पाएको हुँ । कसले कुटपीट गर्यो थाहा भएन भन्ने वाजी सिं आउजीले मौकामा गरेको कागज ।
मिति २०६५।२।१ गते म घरमा नै थिएँ । सो दिन गैरदलितले के कस्तो व्यवहार गरे मलाई थाहा छैन । जाहेरवालालाई प्र.टेकबहादुर विष्टले कुटपीट गरेको भन्ने कुरा सुनी थाहा पाएको हुं । सोही गाउँमा बस्छु भन्ने समेत व्यहोराको टिका पार्कीले मौकामा गरेको कागज ।
मिति २०६५।२।१ गते मेरो विवाह पाकरी गाउँ बस्ने वेलु आउजनीसँग हुने भएकोले ६०।६५ जना जन्ति भई दुलहीको घरमा जाने क्रममा साँझ अ. १९.३० वजेतिर पाकरी गाउँ नजिक पुगी आराम गरिहेको अवस्थामा टेकबहादुर विष्ट समेतका ८।१० जना गैरदलितहरू आई तिमीहरू डुम चमार, हाम्रो गाउँमा दलितलाई निषेध छ । डोलीमा चढ्न पाइदैन भनी गालीगलौज गरी म लगायत अरु जन्ती समेतलाई धकेल पाकेल गरी मामा गोपाल सूचीकारले किन झगडा गर्नुहुन्छ भनी सम्झाउन खोज्दा टेकबहादुर विष्ट समेतका केटाहरूले मामालाई डुम चमार भनी कुटपीट गरी घाइते बनाएका हुन भन्ने समेत ब्यहोराको मिति २०६५।२।२० गते चक्रे नेपालीले मौकामा गरेको कागज ।
मिति २०६५।२।१ गते मेरो बहिनी वेलु आउजीको विवाह चक्रबहादुर नेपालीसंग हुने भएकोले म घरमा थिएँ । सो राति अं. २०, ३० वजेको समयमा जन्ती आएको थियो । जन्ती आइरहेको बेला टेकबहादुर विष्ट र दुलाहा पक्षका बीच वादविवाद हुन गई झगडा हुँदा जाहेरवालालाई चोट लागी सिलगढी गएको भन्ने कुरा सुनी थाहा पाएको हुँ । जन्तीमा आएका दलितहरूलाई टेकबहादुर विष्ट समेतले डुम चमार भनी छुवाछूतपूर्ण व्यवहार गरेको मैले सुनेन । उक्त कुरा गलत हो जाहेरवालाको नगद तथा जिन्सी मालसमान हराएको भन्ने कुरा थाहा छैन भन्ने समेत व्यहोराको बहादुर आउजी, बीरबहादुर विष्ट र नरी आउजीको तथा मिति २०६५।२।१ गते भाञ्जा चक्रे नेपालीको विवाह पाकरी जाने भएकोले म पनि जन्ती गएको थिएँ, साँझ २०.३० वजेतिर विवाह पाकरी गाउँ नजिक मन्दिरमा पुगी बसिरहेको अवस्था टेकबहादुर विष्ट समेतका ५।६ जना गैरदलितहरू आई दुलाहालाई डुम चमारलगायतका अश्लील शव्द प्रयोग गरी मन्दिर अगाडि डोलीमा किन बसेका भनी हातपात गर्न खोजेपछि जाहेरवालालाई डुम साला भनी निजको टाउको र शरीरमा हानी घाइते वनाई निजको मोवाइल १ थान सुनको सिक्री १ तोला र नगद रु.४,०००। समेत लुटी लगेका हुन भन्ने समेत व्यहोराको जगबहादुर सूचीकार र हर्कबहादुर नेपालीले मिति २०६५।२।२१ गते गरेको एकै मिलानको वस्तुस्थिति मुचुल्का ।
प्रतिवादीले वारदातमा इन्कार रही वयान गरेको भएतापनि किटानी जाहेरीलाई समर्थन हुने गरी वारदातस्थलमा आफू पनि भएको भनी विभिन्न व्यक्तिहरूले कागज गरिदिएको र मिसिल संलग्न जाहेरवालाको घाउजाँच केशफारामबाट पनि उक्त वारदात पुष्टि भएको हुनाले उक्त मिति २०६५।२।१ गतेका दिन जिल्ला डोटी दि. सि .न. पा वा.नं ७ बस्ने चक्रबहादुर नेपालीको विवाहको जन्ती ऐ वडा नं. १४ पाकरी गाउँमा जाने क्रममा सोही पाकरी गाउँ नजिक मन्दिर नजिक जन्ती पुगी दुलाहा बोक्ने डोली (कार्पेट) विसाई वसि राखेको अवस्थामा प्रतिवादी टेकबहादुर विष्ट समेतका नाम नखुलेका अन्य ४।५ जना व्यक्तिहरू आई डुम चमारहरू हाम्रो गाउँमा विवाह ल्याउने दलित भएर डोलीमा चढ्ने भनि दुलाहामाथि हातपात गर्न खोज्दा निजहरूलाई सम्झाउने तवरले निज जाहेरवाला त्यहा गई किन झगडा गर्नुहुन्छ भन्दा उल्टै जाहेरवालालाई डुम भनी टेकबहादुर विष्ट समेतले कुटपीट गरी निजवाट एक थान मोवाइल, एक तोला सुनको सिक्री र नगद रु ४०००। समेत लुटी लगेको तथ्य पुष्टि भएको हुनाले निज प्रतिवादी टेकबहादुर बिष्टलाई मुलुकी ऐन अदलको महलको १०(क) नं. बमोजिम सजायको मागदावी लिएको मिति २०६५।२।२४ गतेको अभियोग पत्र ।
मिति २०६५।२।१ गते दि.सि.नं.पा वडा नं.७ बाट हाम्रो गाउँमा आउने खडके आउजीको छोरीको जन्ती थियो । मैले जाहेरीमा उल्लेख गरिएअनुसारको काम कार्य गाली बोली र लुटपीट सम्बन्धी काम गरेको छैन, किन त्यसरी म माथि किटानी जाहेरी दिए थाहा छैन । बरु जाहेरवाला पक्षकै ७।८ जना मानिसहरूले म मेरो घरतर्फ जाने समयमा मसँग विवाद गरी मेरो दाहिने हात आँखा, देव्रे खुटृामा घाउचोट पारिसकेपछि यसले हामीहरूका नाउँमा उजूर गर्ला मुद्दा देला भन्ने चलाकीवाट ममाथि मुद्दा दिएका हुन । जाहेरवालालाई को कसले कुटपीट गरे मलाई थाहा छैन भन्ने समेत व्यहोराको प्रतिवादी टेकबहादुर विष्टले मिति २०६५।२।२४ गते अदालतमा गरेको वयान ।
मिति २०६५।२।१ गते पाकरी गाउँ विवाह प्रवेश हुंदै थियो । गाउँको मन्दिरमा जन्तीहरू बसीराखेको थिएँ । प्रतिवादी टेकबहादुर विष्टलगायतका केही व्यक्तिहरू आई दुलाहा लगायतलाई पिटी राखेको थिए । मैले किन पिट्नु हुन्छ भनि सोद्दा डुमहरू हाम्रो गाउँ डोली चढेर किन आयौ भन्दै मलाई कुटपीट गरेर हाम्रो टाउको र हातमा, पिठ्यूँमा निल डामहरू र साहिली औला भाँचिएको छ र मेरो आफन्तहरूले अस्पताल पुर्याएको र टेकबहादुर विष्टले समेत मलाई डुम चमार आमा चकारी गाली गरेको थिए भन्ने समेत व्यहोराको जाहेरवाला गोपाल सूचीकारले गरेको बकपत्र ।
जाहेरवाला समेत र प्रतिवादीहरू बीच जातीय विभेदसम्बन्धी गालीगलौज भएको होइन भन्ने समेत व्यहोराको मौकामा बुझिएको भक्त मिझारले गरेको बकपत्र ।
मैले जाहेरवाला र प्रतिवादीलाई त्यो ठाउँमा भेटेको हुँ । घटना घटिसकेपछि भेटेको हुं सो घटनास्थलमा मेरो उपस्थिती थिएन भन्ने समेत व्यहोराको मौकामा बुझिएका शंकर सूचीकारले गरेको बकपत्र ।
प्रतिवादी टेकबहादुर विष्टले जाहेरवालालगायतका मानिसहरूलाई डुम चमार भन्ने जस्ता शव्द वोलेर गालीगलौज गरेको होइन । किनभने म पनि पाकरी गाउँमा बस्ने दलित हुं । प्रतिवादी त्यस्तो गर्ने किसिमका मानिस होइनन् भन्ने समेत व्यहोराको मौकामा बुझिएका वाजी आउजीले गरेको बकपत्र ।
मिति २०६५।२।१ गते हाम्रो विवाह पागरी गएको थियो । गएर गाउँको मन्दिरमा बसेका थियौं । त्यहाँका गैरदलित जातिहरूले हाम्रो गाउँमा डोली ल्याउने डुम, चमार भन्दै गोपाल सूचीकारलाई कुटपिट गरे । हामीमाथी ढुंगा प्रहार गरे । दुलाहासहित मन्दिरवाट लखेटेर तलसम्म पुर्याए भन्ने समेत व्यहोराको मौकामा बुझिएका गणेश नेपालीले गरेको बकपत्र ।
मिति २०६५।२।१ गते हामी मन्दिरमा बसेका थियौं । त्यहाँका मानिसहरूले डुम चमार भन्दै टेकबहादुरलगायत गाउँलेहरूले गोपाल सूचीकारलाई आक्रमण गरेर पिटी सकेका थिए गोपाल सूचीकारलाई अस्पताल ल्याउँदा फेरि ढुङ्गा मुढा प्रहार गरेका हुन् । त्यसपछि के के भयो थाहा छैन भन्ने समेत व्यहोराको मौकामा वुझिएका पुष्कर सूचीकारले गरेको बकपत्र ।
मिति २०६५।२।१ गते जव विवाह गाउँको मन्दिरमा पुगेको ५ मिनेटपछि म त्यहाँ पुगेको हुँ । जन्तिहरू आ–आफनो ठाउँमा बसेका थिए । दुलाहालाई धकल पकल गरीराखेको देखेपछि उनीहरूले तिमी डुम चमारहरूले यहाँ डोलामा बस्न पाइन्छ भनेर गाली गर्न लागे । त्यसपछि जाहेरवालालाई पनि डुम चमार बेहुलालाई डोलीमा राखेर ल्याउने भनी कुटपीट गरेका हुन भन्ने समेत व्यहोराको र जाहेरवाला समेतलाई गालीगलौज र कुटपीट गर्ने गैरदलितहरूको नाम खुलाउन सक्दैन भन्ने समेत वस्तुस्थिति मुचुल्काका व्यक्ति जंगबहादुर सूचीकारले गरेको बकपत्र ।
मिति २०६५।२।१ गते सांझ पाकरी गाउँस्थित वाजी विष्टको होटलमा थिएँ । पौने सात वजेको समयमा गोपाल सूचीकार सहितका ४ जना आएर रक्सी छकी भनेर सोधपुछ गरेका थिए । मैले रक्सी पाइदैन भने पछि जाहेरवालाले टेकबहादुर विष्टलाई यहां रक्सी किन मिल्दैन भन्दै गरेका वखत प्र. टेकबहादुरले बाबु यहाँ रक्सी पाइन्न क्लवको सदस्य म पनि हुँ भने पछि लौ हामीलाई बाबु भन्ने भन्दै झगडा भई ती ४ जनाले प्रतिवादीलाई च्यापेका हुन् कुटपीट गर्न लागेको देखेको हुँ जाहेरवालाहरूलाई त्यस्तो कुनै डुम कामी आदि शव्द वोलेर अपमान गरेको होइन भन्ने समेत व्यहोराको हरि सिंह विष्टले गरेको बकपत्र ।
मिति २०६५।२।१ गते साँझ म स्थानीय लालबहादुर विष्टको होटलमा थिएँ । उक्त दिनको सांझ जन्ति आउँनुभन्दा अगाडि जाहेरवालालगायतका मानिसहरूले रक्सीको बारेमा सोधपुछ गर्दा मैले रक्सी पाइर्दैन भनेको थिएँ । प्रतिवादी मसँग हुँदा वाँगे भिमल भन्ने ठाउँमा जाहेरवाला लगायतका ४ जनाले प्र. टेकबहादुर विष्टको घाँटी समातेर कुट्न लागे । मैले हरि विष्टलगायतका मानिसहरूलाई मिलेर झगडा छुट्याएका हौं । जाहेरी व्यहोरा झूठा हो जाहेरवालालगायतका मानिसहरूलाई प्रतिवादीले डुम आदि कुनै पनि अपशव्द प्रयोग गरी गाली बोली र कुटपीट र लुटपीट गरेकै छैन । निज माथि अभियोगपत्र माग दावीबमोजिम सजाय हुनुपर्ने होइन भन्ने समेत व्यहोराको महादेव विष्टले गरेको बकपत्र ।
प्र.टेकबहादुर विष्ट कसूरमा इन्कार रहेका र निजको इन्कारीलाई महादेव विष्ट र हरि विष्टको बकपत्रवाट समर्थित गरेको अवस्था छ । पीडित भनिएका वेहुलाको घा जांच केश फाराम मिसिल संलग्न देखिदैन भने निजलाई वादी पक्षवाट अदालतमा उपस्थित गराउन समेत सकेको अवस्था छैन । मौकामा बुझिएको बाजी आउजी , भक्त मिझारले जाहेरवालालगायतका मानिसहरूलाई अपमानित हुने गरी कुनै कार्य गरेको होइन भनि किटानीसाथ लेखाई दिएको देखिन्छ । त्यस्तै दुलहीको आमा शारदा आउजीले समेत मौकामा भएको कागजमा जातीय छुवाछूत भएको कुरामा पनि अनभिज्ञता प्रकट गरेको देखिन्छ । वारदातको विषयवस्तु र मुद्दाको विषयवस्तुमा पृथकता देखिएवाट र मिसिल संलग्न कागज प्रमाणहरूवाट अभियोग दावी बमोजिम कसूर प्रतिवादीवाट भएको नदेखिंदा आरोपित कसूरवाट प्रतिवादीले सफाइ पाउने ठहर्छ भन्ने मिति २०६६।२।३१ को डोटी जिल्ला अदालतको फैसला ।
मौकामा बुझिएको तथा घटनास्थलमा प्रत्यक्षरुपमा रहेका पुष्कर सूचीकार, शंकर सूचीकार, जंगबहादुर सूचीकार समेतका व्यक्तिहरूले प्रहरीमा कागज गर्दा यी प्रतिवादीले मन्दिरमा विवाह पुगी आराम गरीरहेको समयमा सो स्थानमा आई जाहेरवाला समेतका अन्य व्यक्तिहरूलाई डुम चमार अपशव्द प्रयोग गरी गाली वेइजती र कुटपीट गरी जाहेरवालालाई मरणासन्न हुने गरी कुट्नुका साथै निजको साथवाट नगद तथा मोवाइल सुनको सिक्री समेत लुटी लगेका हुन् भनी कागज गरी बकपत्र समेत गरी दिएवाट जातीय छुवाछूत गरेको प्रष्ट हुँदा कसूर ठहर नगरेको शुरुको त्रुटिपूर्ण फैसला वदर गरी अभियोग माग दावीबमोजिम सजाय गरिपाऊँ भन्ने मिति २०६६।५।२१ को पुनरावेदन अदालत दिपायलमा परेको नेपाल सरकारको पुनरावेदन पत्र ।
प्रस्तुत मुद्दामा घटित वारदातकोरुपबाट अदलको महलको १०(क) नं.को कानूनी व्यवस्था आकृष्ट हुने अवस्थाको नदेखिंदा शुरु डोटी जिल्ला अदालतवाट अभियोग दावी पुग्न नसक्ने ठहर्याएको मिति २०६६।२।३१ को फैसला मिलेकै देखिंदा सदर हुने ठहर्छ भन्ने पुनरावेदन अदालत दिपायलको मिति २०६६।८।२९ को फैसला ।
प्रस्तुत मुद्दामा जाहेरी दरखास्त र सोलाई पुष्टि हुने गरी गरेको बकपत्रबाट कसूर वारदात स्थापित भएको छ । यसवाट प्रतिवादीको इन्कारी खण्डित भएको छ । दिपायल सिलगढी नगरपालिका वडा नं.१४ पाकरी गाउँमा डोली चढी विवाहको वरियात लिई आएका बेहुला चक्रबहादुर नेपाली र जाहेरवाला गोपाल सूचीकार समेतलाई दलित जाती भई डोली चढ्न पाइदैन भनी निषेध एवं बहिष्कार गर्ने कार्यले छुवाछूतको भेदभावपूर्ण व्यवहार भएको भनी किटानी जाहेरी परेको छ । प्रतिवादी टेकबहादुर विष्टले अदालत समेतमा वयान गर्दा घटनास्थलमा रहेको र जन्तीहरूसँग भनाभन र हातपात भएकोमा इन्कारी देखिदैनन् । घटनावाट पीडित एवं प्रत्यक्षदर्शी व्यक्तिहरू गणेश नेपालीको कागज समेतबाट प्रतिवादीको कसूर स्थापित भएकोले सफाइ दिने ठहर्याएको पुनरावेदन अदालत दिपायलको फैसला त्रुटिपूर्ण हुँदा दोहोर्याई हेरी सजाय गरिपाऊँ भन्ने वादीको यस अदालतमा परेको निवेदन पत्र ।
जाहेरवाला गोपाल सूचीकारको भाञ्जा चक्रबहादुर नेपालीको विवाहमा दुलाह बोक्ने डोली (कार्पोट) दलितले चढेको भनी कुटपीट गरेको र डुम चमार आदि भनी जातीय भेदभाव गरेको भन्ने जाहेरी घा जाँच तथा पुष्कर सूचीकार, गणेश नेपाली र शंकर सूचीकार समेतको कागज र बकपत्रबाट पुष्टि भएको पाइयो । यस अवस्थामा घरभित्र रहेकी दुलहीका आमा शारदा आउजी समेतको कथनलाई आधार वनाई प्रतिवादीलाई सफाइ दिएको पुनरावेदन अदालत दिपायलको मिति २०६६।८।२९ को फैसलामा मुलुकी ऐन अदलको १०क नं. अ.वं. १८४क र प्रमाण ऐन, २०३१ को दफा ३ र ५४ को गम्भीर कानूनी त्रुटि विद्यमान रहेको देखिँदा न्याय प्रशासन ऐन, २०४८ को दफा १२(१) को खण्ड(क) बमोजिम प्रस्तुत मुद्दा दोहर्याई हेर्ने निस्सा प्रदान गरिएको छ भन्ने यस अदालतको मिति २०६७।२।३ को आदेश ।
नियमबमोजिम दैनिक पेशी सूचीमा चढी पेश हुन आएको प्रस्तुत मुद्दाको पुनरावेदनपत्र सहितको मिसिल अध्ययन गरियो । वादी नेपाल सरकारकोतर्फबाट उपस्थित रहनुभएका विद्वान सहन्यायाधीवक्ता श्री धर्मराज पौडेलले जिल्ला र पुनरावेदन अदालतले निर्णयाधार बनाएको शारदा आउजीको अदालत समक्ष बकपत्र भएको छैन । अनुसन्धानमा कागजसम्म भएको हुँदा त्यसलाई प्रमाणमा लिन मिल्दैन । घाउचोट लागेको केश फारमवाट देखिन्छ । गोपाल सूचीकार घाइते भएको छ । दोहोरो कुटपीट भएको निर्विवाद देखिन्छ । वारदात स्थापित गरी वादीतर्फका साक्षीहरूको बकपत्र भएको अवस्था समेत हुँदा पुनरावेदन अदालतको फैसला उल्टी गरी प्रतिवादीलाई दावीबमोजिम सजाय गरिपाऊँ भन्ने समेत बहस प्रस्तुत गर्नुभयो ।
उल्लिखित बहस जिकीर समेत सुनी हेर्दा पुनरावेदन अदालत दिपायलको फैसला मिलेको छ, छैन ? र वादीको पुनरावेदन जिकीर पुग्न सक्ने हो, होइन सोही सम्बन्धमा निर्णय दिनुपर्ने भएको छ ।
२. निर्णयतर्फ विचार गर्दा मिति २०६५।२।१ गतेका दिन जिल्ला डोटी दिपायल सिलगढी न.पा.वडा नं.७ बस्ने चक्रबहादुर नेपालीको विवाहको जन्ती ऐ. वडा नं. १४ पाकरी गाउँमा जाने क्रममा सोही पाकरी गाउँ नजिक दुलाहा बोक्ने डोली बिसाई बसी आराम गरिरहेको अवस्थामा यी प्रतिवादी टेकबहादुर विष्ट समेतका व्यक्तिहरू आई डुम चमारहरू हाम्रो गाउँमा विवाह गरी डोली चढ्ने भइस् भनी दुलाहामाथि हातपात कुटपीट समेत गरी मरणासन्न पारी मोवाइल, सुनको सिक्री र नगद रु.४,०००। समेत लुटी लगी मुलुकी ऐन अदलको महलको १०(क) नं. विपरीतको कसूर गरेकोले प्र.टेकबहादुर विष्टलाई सोही महलको सोही नं.बमोजिम सजाय माग गरी अभियोगपत्र दायर गरेकोमा प्रतिवादीले सफाइ पाउने ठहर्याई शुरु जिल्ला अदालतबाट भएको फैसला पुनरावेदन अदालत दिपायलबाट सदर भएको रहेछ ।
३. किटानी जाहेरी र पीडित एवं प्रत्यक्षदर्शी समेतको कागजबाट प्रतिवादीको कसूर स्थापित भएकोले पुनरावेदन फैसला त्रुटिपूर्ण हुँदा मुद्दा दोहार्याई हेरी प्रतिवादीलाई सजाय गरिपाऊँ भन्ने समेत निवेदन परेकोमा यस अदालतबाट दोहोर्याई हेर्ने निस्सा प्रदान भई प्रस्तुत मुद्दा निर्णयार्थ पेश हुन आएको रहेछ ।
४. मिति २०६५।२।१ गते चक्र नेपालीको विवाह भैरहेको अवस्थामा गैरदलित टेकबहादुर विष्ट लगायतका २०।२५ जना व्यक्तिहरूले दलितले डोली चढ्न पाइदैन भन्दै झगडा हातपात गरी गोपाल सूचीकार मरणासन्न अवस्थामा रहेको र सुनको सिक्री तथा नगद समेत लुटिएकोले क्षतिपूर्ति समेत दिलाई पाऊँ भनी जंग बहादुर सूचीकारले जिल्ला प्रहरी कार्यालय डोटीमा मिति २०६५।२।२ मा निवेदन दिएबाट प्रस्तुत मुद्दाको उठान भएको पाइन्छ । हर्कबहादुरको घर नजिक बाटोमा कुटपीट तथा जातीय छुवाछूतको भेदभाव गालीगलौज भएको भन्ने घटनास्थल मुचुल्का रहेको छ । गोपाल सूचीकारले पुनः मिति २०६५।२।९ मा टेकबहादुर विष्टलगायत चिनजान नभएका अन्य ५ जना आई पहिले दुलाहालाई हातपात गरी उल्टै हामीहरूलाई डुम चमारहरू भनी मलाई मरणासन्न हुने गरी कुटपीट र लुटपीट गरी सुनको लकेट तथा मोवाइल फोन लगेको भनी दिएको जाहेरी दरखास्तमा उल्लेख गरेको पाइन्छ ।
५. यी प्रतिवादी टेकबहादुर विष्ट अनुसन्धान अधिकारी समक्ष वयान गर्दा ५।६ जना अपरिचित केटाहरूले आफूलाई यार भन्दा वाद विवाद हुँदा आफूलाई कुटपीट गरी आँखा, घाँटी र छातीमा चोट लागेको हा । जन्तीका कोही व्यक्तिलाई जातीय छुवाछूत सम्बन्धलाई लिएर डुम चमार समेत नभनेको र सो सम्बन्धमा हाम्रो गाउँमा पाकरीका दलितहरूलाई बुझ्दा हुन्छ भन्ने समेत उल्लेख गरी आरोपित कसूरलाई इन्कार गरेको पाइन्छ ।
६. मौकामा कागज गर्ने गगनसिंह आउजी पनि सोही विवाहमा रहेको, वेहुलीका आमा शारदा आउजी समेतले जन्तीहरूलाई गैरदलितले के कस्तो व्यवहार गरे आफूलाई थाहा नभएको भनी उल्लेख गरेको पाइन्छ । त्यसैगरी वस्तुस्थिति मुचुल्काका बहादुर आउजी, बीरबहादुर विष्ट, नरी आउजी समेतले टेकबहादुर विष्ट समेतले जातीय छुवाछूतको भावना लिई गालीगलौज गरेको भन्ने मैले सुनिन, जानिन सो कुरा गलत हो भन्ने समेत उल्लेख गरेको पाइन्छ ।
७. यी प्रतिवादी टेकबहादुर विष्टले अदालतमा उपस्थित भई वयान गर्दा मैले जाहेरवालालाई हाम्रो गाउँमा विवाह ल्याउने डुम चमार आदि शव्दहरू प्रयोग गरेको छैन । बरु जाहेरवाला पक्षकै ७।८ जना मेरो घरतर्पm जाने समयमा मसँग विवाद गरी दाहिने हात र आँखा समेतमा घा चोट पारिसकेपछि हामीलाई उजूर गर्लान् भनी उल्टो ममाथि मुद्दा दिएका हुन कसूर नगरेकोले सजाय गर्नुपर्ने होइन भन्ने समेत उल्लेख गरेको पाइन्छ ।
८. जाहेरवाला गोपाल सूचिकार, मौकामा कागज गर्ने गणेश नेपाली, पुष्कर सूचीकार समेतले गैरदलितले कुटपीट गरेको भन्नेसम्म उल्लेख गरी अदालतमा बकपत्र गरेको भएपनि मौकामा बुझिएका बाजी आउजी तथा भक्त मिजार समेतले सो घटना भएको भनिएको ठाउँमा उपस्थित थिएँ, तर प्रतिवादी टेकबहादुर बिष्टले डुम चमार भन्ने जस्ता शव्द बोलेर गालीगलौज गरेको होइन, म पनि त्यही पाकरी गाउँमा वस्ने दलित व्यक्ति हुँ । जाहेरवाला समेतका मानिसहरूलाई अपमान हुने किसिमले कुनै पनि कार्य भएको होइन भन्ने समेतको व्यहोरा उल्लेख गरेको पाइन्छ ।
९. जातीय विभेदजन्य कार्यहरू व्यक्तिको सम्मान र प्रतिष्ठामा आँच पुर्याउने आपराधिक कार्य हो । यस्ता विकृति र बिसँगतिका कुराहरू हुन दिनु हुँदैन । जातीय भेदभावको कुरा All human beings are born free and equal in dignity and rights भन्ने मानवधिकारको विश्वव्यापी घोषणापत्रको पनि विपरीत हुन जान्छ । समाजमा रहेको यस्तो विभेदकारी व्यवहार र सँस्कारको अन्त्य गर्नुपर्छ । यस्ता जातीय छुवाछूत र विभेदको अन्त्य गर्ने अभिप्रायले नेपालको अन्तरिम संविधान, २०६३ को धारा १४ मा छुवाछूत तथा जातीय भेदभाव विरुद्धको हक प्रदान गरी भेदभावपूर्ण व्यवहारलाई दण्डनीय गरिएको छ ।
१०. प्रस्तुत मुद्दामा प्रतिवादीले जातिपातिको आधारमा होच्याउने गरी डुम समेत भनी भेदभावपूर्ण व्यवहार गरेकोले मुलुकी ऐन अदलको महलको १०क नं.बमोजिम सजायको माग गरिएको
पाइन्छ । प्रस्तुत मुद्दामा शुरुमा जंगबहादुरले २०, २५ जना व्यक्तिहरूले जातीय विभेदपूर्ण काम गरेको भनी निवेदन दिएको देखिन्छ । पछिबाट ५।६ जनाले त्यस्तो कार्य गरेको भनी एक जना टेकबहादुर विष्टको मात्र नाम किटानी गरेको पाइन्छ भने अनुसन्धानबाट पनि अन्य व्यक्तिको नाम खुलाउन सकेको पाइदैन । साथै सुनको सिक्री र नगद समेत लुटी लगेको र कुटपीट गरेको भन्ने पनि जाहेरी दरखास्तलगायत अभियोगपत्रको पेटवोलीमा उल्लेख गरिए पनि त्यसतर्फ दावी गरिएको छैन ।
११. यी प्रतिवादी एक जनाको मात्र नाम किटान गरी विपक्षी जाहेरवाला लगायतका जन्तीलाई जातीय विभेद गरेको भनी अभियोग लगाइएको छ । यी जाहेरवाला समेतलाई कुटपीट गरी चोट लागेको भन्ने उल्लेख भएपनि सो सम्बन्धमा कुनै मुद्दा परेको देखिदैन । अभियोग माग दावी र पुनरावेदन जिकीरबमोजिम प्रतिवादीवाट जातीय भेदभावको काम कारवाही भएको भन्ने तथ्यमा प्रतिवादी मौकामा र अदालत समक्षको वयानमा समेतमा इन्कार रहेका छन् । घटनास्थल विवाहस्थलमा उपस्थित रहेका भनी मौकामा कागज गर्ने वादी पक्षकै साक्षीहरू बाजी आउजी तथा भक्त मिजार समेतले त्यस्तो घटना नभएको भनी अदालत समक्षको बकपत्रमा उल्लेख गरेको देखिन्छ । स्वयं वेहुलीको आमा शारदा आउजीले त्यस्तो वारदात भएको नदेखेको भनी मौकाको कागजमा उल्लेख भएको देखिन आउँछ । यसबाट स्वयं वादीको प्रमाणका मानिसहरूको भनाइ नै एक आपसमा विरोधाभाषपूर्ण देखिन आउँछ । यसबाट अदलको १०क नं. बमोजिम जातीय विभेद र छुवाछूत जस्ता अपराधजन्य कार्य गरी अपमानजनक काम कारवाही यी प्रतिवादीवाट भएको हो भनी ठोस प्रमाणद्वारा पुष्टि हुन सकेको देखिन आएन ।
१२. तसर्थ, उल्लिखित आधार र कारणबाट अभियोग दावी नपुग्ने ठहर्याएको शुरु फैसला सदर गरेको पुनरावेदन अदालत दिपायलको मिति २०६६।८।२९ को फैसला मिलेकै देखिदा सदर हुने ठहर्छ । यस अदालतबाट दोहोर्याई हेर्ने निस्सा प्रदान गर्दा लिएको आधारसँग यो इजलास सहमत हुन सकेन । वादीको अभियोग दावी र पुनरावेदन जिकीर पुग्न सक्दैन । दायरीको लगत कटृा गरी मिसिल नियमानुसार वुझाई दिनू ।
उक्त रायमा सहमत छु ।
न्या.तर्कराज भटृ
इति संवत् २०६९ साल साउन २२ गते रोज २ शुभभ्
इजलास अधिकृतः चुरामन खड्का