निर्णय नं. २७१८ - कर्तव्य ज्यान
निर्णय नं. २७१८ ने.का.प. २०४३ अङ्क - ५
डिभिजनबेञ्च
माननीय न्यायाधीश श्री सुरेन्द्रप्रसाद सिंह
माननीय न्यायाधीश श्री पृथ्वीबहादुर सिंह
सम्वत् २०४१ सालको फौ.पु.नं. ५५३
फैसला भएको मिति : २०४३।५।१३।६ मा
प्रतिवादी : बैतडी कारागारमा बन्दी हर्कबहादुर चन्द
विरुद्ध
विपक्षी/वादी : प्र.पं.कृष्णबहादुरको जाहेरीले श्री ५ को सरकार
मुद्दा : कर्तव्य ज्यान
(१) तत्काल उठेको रिस थाम्न नसकेको कारणबाट सो घटना घटन गएको देखिन्छ । यस्तो अवस्थामा ज्यानसम्बन्धी महलको १३ र देहायको परिभाषा भित्र सो परिस्थिति पर्न गएको देखिँदैन ।
(प्रकरण नं. २०)
पुनरावेदकतर्फबाट : विद्वान वरिष्ठ अधिवक्ता श्री कृष्णप्रसाद पन्त
वादीतर्फबाट : विद्वान सरकारी सहन्यायाधिवक्ता श्री बलिरामकुमार
फैसला
न्या.सुरेन्द्रप्रसाद सिंह : सुदूर पश्चिमाञ्चल क्षेत्रीय अदालतको फैसलामा चित्त बुझेन पुनरावेदनको माग दावी बमोजिम गरी पाउँ भनी प्रतिवादीको यस अदालतमा पर्न आएको प्रस्तुत मुद्दाको संक्षिप्त विवरण निम्न प्रकारको छ :
२. मिति २०४०।५।६ गतेको दिन बिहान ११ बजे बासुदेव माध्यमिक विद्यालय चन्द्रपुरको कक्षा कोठामा पढाई रहनु भएको शिक्षक आफ्नो अध्ययन समाप्त गरी अफिसमा आउँदा हर्कबहादुर चन्दले कक्षा १० को छात्र केशवबहादुर चन्दको छातीमा छुरा प्रहार गरी दिएकोले अफिस कोठासम्म पुगी बोल्न केही नपाई छाडी केही वेरपछि मृत्यु भएकोले अभियुक्त हर्कबहादुर चन्दले प्रहार गरेको छुरा समेत पेश गरी दिँदा पञ्चायत तर्फबाट यो जाहेरी पेश गरेको छु । कानुनी कार्यवाहीको लागि अनुरोध छ भन्ने समेत प्र.पं.कृष्णबहादुर चन्दको जाहेरी ।
३. केशवबहादुर चन्दको लाश हेर्दा छातीको बायाँ स्तनदेखि अन्दाजी ३½ इन्च तथा केही बायाँ पट्टि ३ इन्चको गोलाईको अन्दाजी ३ इन्च गहिरो चक्कू रोपेकोबाट भएको समेत देखिएको भन्ने मिति २०४०।५।८।४ को लाश जाँच प्रकृति मुचुल्का र चिकित्सकको लाश जाँच प्रतिवेदन ।
४. २०४० साल भाद्र ६ गतेको दिन ११ बजेको समयमा बासुलिङ्ग मा.वि. चन्द्रपुर वीरकोटामा पढ्न गएको अवस्थामा मेरो कक्षा भित्र रहेको बेञ्चमा मैले केशवबहादुर चन्दलाई नबस भने उसले पनि त नबस् भनी भन्दा हामी दुवै जनाले जिस्किएर त्यस्तो भन्दै गरेको अवस्थामा मैले निजको कलर समाते केशवले मेरो कपाल समात्यो र मेरो गर्दनमा २ थप्पड हिर्कायो मैले पनि निजको ढाडमा हिर्काए र विष्णुदत्त भट्ट समेतले छुट्याई दिएका थिए । त्यसपछि पनि केशवले एक्कासी आएर मेरो कठालो समाती लछार पछार गर्न थाल्यो । मैले निजलाई डराउन दिन मेरो खल्तीमा रहेको चक्कू झिकी उसलाई देखाए तैपनि नछोडेकोले मैले निजको छातीमा चक्कू रोपी दिए उसले मेरो कठालो छाडी दियो निजको छातीबाट रगत आउन थाल्यो सो देखेपछि अन्य विद्यार्थीले निज केशवलाई समाती अफिसमा पुर्याए अफिसमा पुर्याउन साथ व्यहोस भई लड्यो । हेडमास्टरले मलाई अफिसमा बोलाई चक्कू खोई भनी सोद्धा चक्कू मैले फालिदिएँ भनी भने अनि मेरो बुबालाई बोलाउन पठाए बुबा आई चक्कू ले भन्नुभयो र मैले चक्कू आफ्नै पेटको गोजीबाट निकालेर बुबालाई दिएँ त्यस्को ५।७ मिनेटपछि केशवको मृत्यु भयो । मर्ने केशवसँग मेरो रिसइवी थिएन र मार्ने उद्देश्यले चक्कू प्रहार गरेको पनि होइन मेरो गर्दन समाती रहेको सो छुटाउन चक्कू झिकी हानेको हुँ भन्ने हर्कबहादुरले प्रहरीमा गरेको बयान ।
५. छोरा केशव र अभियुक्त हर्कबहादुरको रिसइवी भएको कुरा मसँग भनेका थिएन निज केशवबाट हर्कबहादुरको बीच झगडा भई हर्कबहादुरको छोराको छातीमा गरेको चक्कूको प्रहारबाट केशवको मृत्यु भएको हो सो कुरा हेडमास्टरज्यूबाट थाहा भएको हो । केशवलाई हर्कबहादुरले मार्नु पर्ने कारण सम्बन्धमा केही लेखाउन सक्दिन भन्ने अकवर चन्दको कागज ।
६. हर्कबहादुरले केशवबहादुरलाई यो बेञ्चमा नबस् भन्दा किन नबस्ने भनी जवाफ दिँदा हर्कबहादुरले केशबको बुसर्टको कठालो र केशवले हर्कको कपाल समाती लछार पछार गर्दा मैले देखेको हुँ । हर्कबहादुरले केशवबाट समाती छुट्यायो । हामी आ–आफ्नो सिटमा आई किताब कापी समाउँदै थियो त्यतिकैमा दुवै जनाको फेरि हानाहान कुटाकुट शुरु हुने वित्तिकै मृतक केशवको छातीबाट रगत बगेको देखियो र केशवलाई समाउन पुगी लालबहादुरले बायाँ हात मैले दायाँ हात र कम्मरमा समाती केशवले दाहिने हातले गन्जी बीचबाट चक्कूको प्रहारबाट लागेको चोट थिचि रहेको थियो । मृतकले लागेका रगत धुन जान्छु मास्टर साहेवलाई भन्दिन भनी हामीहरूले अफिस लान खोज्दा निजले जान्न भनी कक्षामा पस्ने दाहिने ढोकाको दाहिने पल्लामा आड लिएको हुँदा पल्लामा हात तथा रगतको छाप लागेको रहेछ त्यत्तिकैमा निज व्यहोस हुने जस्तो देखिएकोले समाति अफिसमा पुर्यायौं । अफिसमा पुग्ने वित्तिकै व्यहोस भई लडी ५।७ मिनेटमा निज परलोक भएछ भन्ने विष्णुदत्त भट्ट समेतको सरजमीन मुचुल्का ।
७. अभियुक्त हर्कबहादुर चन्दलाई मुलुकी ऐन ज्यानसम्बन्ध्ीको १३(३) बमोजिम सजायँ गरिपाउँ भन्ने समेत प्रहरी प्रतिवेदन ।
८. २०४० साल भाद्र ५ गतेको दिन १० बजे पढ्न भनी बासुदेव मा.वि.मा गएको अवस्थामा मृतक केशव पनि पढ्न आएको रहेछ बेञ्चमा बस्ने ठाउँको सम्बन्धलाई लिएर झगडा हुँदा निज केशवले मेरो कपाल समाति पिठ्यूमा हातले कुटेकोमा कक्षामा रहेको विद्यार्थीहरूले छुट्याई दिँदा पनि फेरि निज केशवले मलाई झपटी मेरो टिसर्टको कठालो समातेबाट निजलाई धम्काउने विचारले आफ्ना जेवमा भएको चक्कू खोली देखाउँदा पनि निज केशवले मेरो कठालो नछोडी झटका झटकी हुँदा मैले हातमा लिएको चक्कू निजको छातीमा धसें सोही चक्कूको चोटबाट निज केशवको मृत्यु भएको हो मैले निजलाई मार्ने नियतले चक्कू प्रहार गरेको होइन भन्ने समेत हर्कबहादुर चन्दको बयान ।
९. रिकर्ड अनुसार हर्कबहादुर चन्दको जन्म २०२२।१।२० मा भएको भन्ने श्री बासुदेव मा.वि.चन्द्रपुर लिरकोट बैतडीको मिति २०४०।५।१९ को पत्र ।
१०. जाहेरवाला समेत बुझ्ने आदेशानुसार मिति २०४०।८।२० मा निजहरूलाई उपस्थित गराउनु होला भनी मिति २०४०।७।२१ मा स.स.अ.तथा स.स.अ कार्यालय बैतडीमा लेखी पठाउँद सो मुकरर भएको तारिखमा निजहरूलाई उपस्थित नगराएको र पुनः एकपटक लेखी पठउनु भनी आदेशानुसार मिति २०४०।१०।२२ गते निजहरूलाई उपस्थित गराउनु भनी लेखिएकोमा हे.मा. पनि छैनन् प्र.पं.पनि छैनन् उहाँहरू नभई र शिक्षा कार्यालयबाट हामीलाई नबोलाउनञ्जेल समेत विद्यालय छाडी जान सक्दैनौं भनी जवाफ दिएकोले उपस्थित गराउन सकिएन भनी जि.प्र.का.को पत्र प्राप्त भएकोले अदालतबाट झिकाई पाउँ भन्ने स.स.अ. तथा स.स.अ. को पत्र ।
११. मिति २०४०।८।२ को अभियुक्त हर्कबहादुर चन्दको अंश सर्वश्व मुचुल्का ।
१२. वैतडी अस्पतालका डाक्टरबाट भएको मृतक केशवको लाश जाँच प्रतिवेदन बुझिएसम्मको अभियुक्तको साविती लाश प्रकृति मुचुल्का बरामद भई आएको चक्कू समेतका मिसिल प्रमाणहरूबाट अभियुक्त हर्कबहादुर चन्दले आफ्नो साथमा लिई राखेको धारिलो हतियार चक्कूले मृतक केशवबहादुर चन्दका छातीमा रोपेको जरियाले नै मृतक केशवको मृत्यु हुन गएको प्रमाणित हुन आएको हुँदा प्रहरी प्रतिवेदन माग दावी अनुसार कसूर गरेको ठहर्छ, मार्नेसम्मको इवी लाग नभएको र केटाकेटीपन अवस्थाको चन्चलपनले गर्दा प्रहार भएको चक्कूको चोटबाट मृतक मृत्यु हुन गएको अवस्थामा निजलाई ज्यानसम्बन्धी महलको १३(३) नं. बमोजिम सजायँ गर्दा चर्को पर्ने देखिएकोले अ.बं. १८८ नं. बमोजिम राय जाहेर गरेको छु, भन्ने समेत शुरु जिल्ला अदालत बैतडीको फैसला ।
१३. उक्त फैसलामा चित्त बुझेन बदर गरिपाउँ भन्ने प्र.को सुदूर पश्चिमाञ्चल क्षेत्रीय अदालतमा पर्न गएको पुनरावेदनपत्र ।
१४. ठूलो चक्कू जस्तो धारिलो हतियार छाती जस्तो ठाउँमा प्रहार गरी ज्यान मारेको देखिनाले शुरु बैतडी जिल्ला अदालतको ज्यानसम्बन्धी महलको १३(३) बमोजिम सजायँ गरेको इन्साफ मनासिब ठहर्छ । विद्यार्थी जस्तोले धारिलो हतियार चक्कू बोकी स्कूलमा आउनु र छाती जस्तो जोखिम ठाउँमा चक्कू प्रहार गरी सोही चोटको कारणबाट केशवबहादुर चन्द्रको मृत्यु हुन गएको हुँदा कम सजायँ गर्न लगाएको राय समर्थन गर्न मिलेन भन्ने समेत सुदूर पश्चिमाञ्चल क्षेत्रीय अदालतको फैसला ।
१५. उक्त फैसलामा समेत चित्त बुझेन सफाई पाउँ भनी प्रतिवादीको यस अदालतमा पर्न आएको पुनरावेदनपत्र ।
१६. मृतक केशवबहादुर चन्दसँग कुर्सिमा बस्ने कुरालाई लिएर मनाबोल हुँदा पेन्सील बनाउने चच्कूको प्रहारबाट अकस्मात लाग्न गई केशबबहादुरका मृत्यु भएको देखिन्छ ज्यान मार्ने नियत भएको र ज्यान मार्ने नियतले चक्कू प्रहार गरेको पनि मिसिलबाट देखिँदैन । तत्काल उठेको रिस थाम्न नसकि चक्कू प्रहार गरेको देखिनुको साथै चक्कु जोखिम हतियार भित्र नपर्ने समेत देखिएबाट प्रतिवादी हर्कबहादुर चन्दलाई सर्वश्वसहित जन्मकैद गर्ने गरेको सुदूर पश्चिमाञ्चल क्षेत्रीय अदालतको फैसला मिलेको नदेखिँदा महान्यायाधिवक्ताको कार्यालयलाई छलफलको लागि झिकाई आएपछि पेश गर्नु भन्ने यस अदालत डिभिजनबेञ्चको मिति २०४०।१२।२४।१ को आदेश ।
१७. नियम बमोजिम निर्णयार्थ यस बेञ्च समक्ष पेश हुन आएको प्रस्तुत पुनरावेदनमा पुनरावेदकतर्फबाट रहनु भएको विद्वान वरिष्ठ अधिवक्ता श्री कृष्णप्रसाद पन्त र श्री ५ को सरकार तर्फबाट बहसमा उपस्थित हुनुभएका विद्वान सरकारी सहन्यायाधिवक्ता श्री बलिरामकुमारले गर्नुभएको बहस जिकिर समेत सुनियो । मुख्यतया सुदूर पश्चिमाञ्चल क्षेत्रीय अदालतले ज्यानसम्बन्धी महलको १३(३) बमोजिम लगाई सजायँ गर्ने गरेको फैसला मिले नमिलेको के रहेछ सो को निर्णय दिनुपर्ने हुन आयो ।
१८. निर्णयतर्फ विचार गर्दा यस्मा मृतकसँग अघिदेखिको रिसइवी नभएको र बेञ्चमा बस्ने कुरामा भनाबोल पिटापिट हुँदाको अवस्थामा मृतकलाई डराउन दिन पेन्सील काट्ने चक्कू देखाएको र अझै पनि निजले मेरो कठालो नछोडेको हुँदा आवेशमा चक्कू प्रहार गर्दा निजको छातीमा लाग्न गई मृत्यु भएको अवस्थामा ज्यानसम्बन्धी महलको १३(३) बमोजिम सर्वश्वसहित जन्मकैद गर्ने गरेको सुदूर पश्चिमाञ्चल क्षेत्रीय अदालतको फैसला न्यायसंगत नुहँदा बदर गरिपाउँ भन्ने मुख्यतया पुनरावेदन जिकिर देखिन आउँदछ ।
१९. मृतक केशवबहादुरको मृत्यु अभियुक्त हर्कबहादुरकै चक्कू प्रहारबाट भएको भन्ने कुरा पोष्टमार्टम रिपोर्ट र सरजमीन समेतबाट पुष्टि हुन आएको हुँदा सोतर्फ शङ्का लिन पर्ने स्थिति देखिन आउँदैन । मृतक र अभियुक्तको बीचमा पहिला देखिको मार्नु पर्ने रिसइवी भएको कुरा मिसिल संलग्न प्रमाणबाट समेत कहि कतै देखिँदैन । सो बाहेक मृतकको बाबु अकवर चन्दले प्रहरीमा कागज गर्दा समेत मृतक र अभियुक्तको मार्ने पर्ने सम्मको रिसइवी थियो भनेर भन्न सकेको पाइँदैन । ज्यानसम्बन्धीको महलको १३ नं. अनुसारको सजायँ गर्दाको अवस्थामा कस्तो परिस्थितिमा कसरी घटना घट्न गएको हो सो कुरालाई मुख्य रुपमा विचार गर्नुपर्ने हुन आउँदछ ।
२०. प्रस्तुत ज्यानसम्बन्धी मुद्दामा कक्षा कोठामा बेञ्चमा बस्ने कुरालाई लिएर २ वटा सहपाठीहरूको भनाबोल भएको र मृतकले अभियुक्त हर्कबहादुरको कठालो समातिरहेको र आफूसँग रहेको चक्कू देखाउँदा छोड्दछ कि भन्ने मनसायले चक्कू देखाएकोमा अझैं पनि मृतकले कठालो नछोडेको हुँदा आवेशमा आई अभियुक्तले चक्कू प्रहार गर्दा मृतकको छातीमा लाग्न गई मृतकको मृत्यु भएको भन्ने कुरा मिसिल संलग्न कागजातबाट देखिन आउँदछ । माथि उल्लिखित कारणबाट मृतकको मृत्यु भएको सम्बन्धमा हेर्दा तत्काल उठेको रिस थाम्न नसकेको कारणबाट सो घटना घट्न गएको देखिन्छ । यस्तो अवस्थामा ज्यानसम्बन्धी महलको १३ र देहायको परिभाषाभित्र सो परिस्थिति पर्न गएको देखिँदैन ।
२१. ज्यान मार्नाको मनसाय रहेनछ ज्यान लिनु पर्ने सम्मको रिसइवी पनि रहेनछ, लुकी चोरीकन हानेको पनि रहेनछ उस मौकामा उठेको कुनै कुराको रिसइवी थाम्न नसकी जोखिम हतियारले हानेको वा विष ख्वाएकोमा बाहेक साधारण लाठा ढुङ्गा लात मुक्का इत्यादि हान्दा सोही पीरले ऐनका म्यादभित्र मानिस मर्न गएमा दश १० वर्ष कैद गर्नु पर्दछ भन्ने कुरा ज्यानसम्बन्धी महलको १४ नं. मा व्यवस्था गरेको पाइन्छ ।
२२. उल्लिखित विवादमा पनि ज्यान मार्ने मनसाय नभई बेञ्चमा बस्ने कुरालाई लिएर भएको हातापाईमा आफ्नो कठालो छोडाउन प्रतिवादी हर्कबहादुरले आफूसँग रहेको पेन्सील काट्ने चक्कू प्रहार गरेकोबाट मृतकको मृत्यु हुन गएको देखिँदा ज्यानसम्बन्धी महलको १३(३) नं. अनुसार सजायँ कायम गर्न न्यायसंगत देखिएन । अतः ज्यान सम्बन्धी महलको दफा १३(३) बमोजिम सजायँ गर्ने गरेको शुरु जिल्ला अदालतको फैसला सदर गरेको सुदूर पश्चिमाञ्चल क्षेत्रीय अदालतको फैसला मिलेको नदेखिँदा केही उल्टी हुने ठहर्छ । निज हर्कबहादुरलाई ज्यानसम्बन्धी महलको १४ नं. बमोजिम १० वर्ष कैदको सजायँ हुने ठहर्छ । तपसीलको कुरामा तपसील बमोजिम गर्नु ।
तपसील
अभियुक्त हर्कबहादुर चन्दके माथि इन्साफ खण्डमा लेखिए बमोजिम ज्यानसम्बन्धी महलको १४ नं. बमोजिम कैद वर्ष १० दश हुने हुँदा शुरु र क्षेत्रीय अदालतको सर्वश्वसहित जन्मकैदको लगत राख्ने गरेकोमा सो फैसला केही उल्टी भई भएको हुँदा सो शुरु र क्षेत्रीय अदालतले राखेको सो लगत कट्टा गरी ज्यानसम्बन्धी महलको १४ नं. बमोजिम १० दश वर्ष मात्र कैदको लगत राख्नु भनी शुरु वैतडी जिल्ला अदालतमा लेखी पठाउन का.जि.अ.मा लगत दिनु....१
मिसिल नियमानुसार गरी बुझाइदिनू...२
उक्त रायमा म सहमत छु ।
न्या.पृथ्वीबहादुर सिंह
इति सम्वत् २०४३ साल भाद्र १३ गते रोज ६ शुभम् ।