निर्णय नं. ३१७४ - उत्प्रेषणको आदेश वा अन्य उपयुक्त आज्ञा, आदेश वा पुर्जी जारी गरिपाउँ
निर्णय नं. ३१७४ ने.का.प. २०४४ अङ्क ८
संयुक्त इजलास
माननीय न्यायाधीश श्री पृथ्वी बहादुर सिंह
माननीय न्यायाधीश श्री हरिहरलाल राजभण्डारी
सम्वत् २०४३ सालको रिट नं. १५५५
विषय : उत्प्रेषणको आदेश वा अन्य उपयुक्त आज्ञा, आदेश वा पुर्जी जारी गरिपाउँ ।
निवेदक : जि.महोत्तरी गा.पं.महोत्तरी वडा नं.६ को हाल वडा नं. ८ बस्ने राम कृत यादव ।
विरुद्ध
विपक्षी : भू.सु.का.महोत्तरीका भू.सु.अ. शम्भु प्रसाद ।
जि. महोत्तरी गा.पं. अजयवान हरिभारी हाल हरिहरपुर हरिभारी गा.पं.वा.नं.२ बस्ने राजेन्द्र यादव
आदेश भएको मिति: २०४४।३।२५।५ मा
कुनै पनि न्यायिक निर्णय गर्दा निर्णयमा पुगेको कारण व्यक्त हुनुपर्ने सर्वमान्य न्यायिक परम्परा हो, सो को अभावमा भएको निर्णयमा न्यायिक मनको प्रयोग भएको मान्न नमिल्ने ।
(प्रकरण नं. ११)
निवेदक तर्फबाटःX
विपक्षी तर्फबाट : विद्वान सह-न्यायाधिवक्ता श्री राज किशोर सिंह
उल्लेखित मुद्दाःX
आदेश
न्या.पृथ्वी बहादुर सिंह: नेपालको संविधानको धारा ७१ अन्तर्गत पर्न आएको प्रस्तुत रिट निवेदनको व्यहोरा संक्षेपमा यसप्रकार रहेछ ।
२. मेरो दर्ता तिरोको अजगेवा गा.पं.वा.नं. २ ग कि.नं. ८३,१८५,१८६ समेतको जग्गा विपक्षी राजेश्वरले कमाई आएकोमा ०४०–०४१ सालको कुत नबुझाएकोले अदालतमा नालिश दिई भराई पाउने ठहर भएको र ०४२ सालको कुत पनि नबुझाई दुःख दिँदै आएको हुँदा विपक्षीलाई मोहीबाट निष्कासन गरी हुने कुत बापतको रु. १,९२०।– दिलाई पाउन माग गरी भू.सु.का. मा फिराद दिएकोमा विपक्षीले प्रतिउत्तर नफिराई बसेकोमा पनि भू.सु. अधिकारीले मोही हक यथावत कायम राखी कुत रु. १,६६५।६२ मात्र भराई पाउने ठहर गरी ०४३।३।१६ मा निर्णय गर्नुभएको । बाली प्रत्येक सालको तोकिएको समय भित्र बुझाउनु पर्ने गरी भूमिसम्बन्धी ऐन, २०२१ को दफा ३६(१) ले निर्विवाद गर्दा गर्दै विपक्षीले कुनै वास्ता नगरी उल्लेख गरिए अनुसार मुद्दा गर्नु परेका र बराबर दुःख दिएको कारणले विपक्षी मोहीलाई भू.सं.ऐन, २०२१ को दफा २९(१) अनुसार मोहीबाट निष्कासन गर्नु पर्नेमा मोही निष्कासन नगर्ने गरेको निर्णय उक्त ऐनको विपरीत त्रुटिपूर्ण रहेको छ र सो निर्णय अ.बं. १८४(क) १८५ र १८९ नं. को प्रतिकूल न्यायिक मनको अभावमा भएको उत्प्रेषण लगायतको उपयुक्त आज्ञा, आदेश वा पुर्जी जारी गरी भू.सु.अ.बाट भएको निर्णय बदर गरी विपक्षीलाई मोहीबाट निष्कासन गर्न पाउने गरिपाउँ भन्ने समेत व्यहोराको रिट निवेदन।
३. यस अदालतका सिंगल बेञ्जबाट विपक्षीहरूबाट लिखितजवाफ मगाउने भन्ने समेत भएका आदेशानुसार प्राप्त लिखितजवाफको व्यहोरा संक्षेपमा यसप्रकार रहेछ ।
४. कुनै मोहीले कुतबाली तोकिएको म्यादभित्र धरौट नराख्दैमा निज मोहीलाई मोहीबाट निष्कासन गर्न पर्छ भन्न मिलेन । मोहीलाई सुध्रने मौका दिनुपर्छ र सोही अवस्थालाई विचार गरी कुतबालीसम्म भराई दिने गरी फैसला गरिएको छ । उक्त निर्णयबाट रिट निवेदकको कानूनी हकमा बाधा नपरेकोले रिट निवेदन खारेज गरिपाउँ भन्ने समेत भू.सु.का. महोत्तरी ।
५. यसमा विपक्षी राजेश्वर यादवले यस अदालतबाट तामेल भएको म्यादमा लिखितजवाफ नदिई म्याद गुजारी बसेको देखिन्छ ।
६. नियम बमोजिम पेश हुन आएको प्रस्तुत मुद्दाको फाइल समेत अध्ययन गरी भू.सु.का. तर्फबाट खटिई उपस्थित हुनुभएका विद्वान सह-न्यायाधिवक्ता श्री राजकिशोर सिंहले गरेको बहस जिकिर समेत सुनियो ।
७. अब निवेदकको माग बमोजिम रिट जारी हुनुपर्ने हो होइन सो कुरामा निर्णय दिनु पर्ने देखिन आयो ।
८. इन्साफ तर्फ विचार गर्दा यसमा बाली नबुझाएकोले बाली भराई मोही निष्कासन गरिपाउँ भन्ने रिट निवेदकको विपक्षी कार्यालयमा उजूरी परेकोमा कुत नबुझाएको कारणबाट एकै चोटी निष्कासन गर्दा प्रतिवादीले आफ्नो गल्ती महशुस सुध्रिने मौकाबाट वञ्चित हुने भएकोले मोही यथावत कायम राखी बाली बुझाउन पर्ने ठहर्याई भू.सु.का.बाट निर्णय भएको देखिन्छ ।
९. विपक्षी मोहीले विवादित जग्गाको ०४० र ०४१ सालको बाली नबुझाएकोले बाली भराई पाउँ भन्ने रिट निवेदकको महोत्तरी जिल्ला अदालतमा फिराद परेकोमा कुतबाली पाउने ठहरी ०४१।३।१० मा र ०४२।३।१६।१ मा निर्णय भएको र ०४२ सालको बाली समेत नबुझाई बारम्बार दुःख दिइरहेकोले बाली भराई मोही निष्कासन गरिपाउँ भन्ने उजूरी परेको देखिन आउँछ।
१०. उपरोक्तानुसार त्यसरी आफूले कमाएको जग्गाको बाली नबुझाई बारबार दुःख दिइरहेको भन्ने कुरा अदालतबाट बखत बखत भएको निर्णयबाट देखिन आउँछ ।
११. ०४२ सालको बाली समेत नबुझाएकोले बाली भराई मोही निष्कासन गरिपाउँ भनी उजूर परेकोमा अदालतबाट पठाएको म्याद हाजिर नभई बसेको पाइन्छ । बाली नबुझाई बारम्बार दुःख दिइरहने व्यक्तिलाई मोहीबाट निष्कासन नगरी एकपटक सुध्रिने मौका दिएको भन्ने भू.सु.का. को भनाई तर्क संगत एवं कानूनसंगत मान्न मिलेन अर्कोतर्फ बाली भरी पाउने र मोही यथावत कायम राख्ने भन्ने निर्णय गर्दा मोही यथावत कायम किन राख्नु पर्ने सोको कारण उल्लेख गर्नु पर्ने अनिवार्य हुन आउँछ । कुनै पनि न्यायिक निर्णय गर्दा निर्णयमा पुगेको कारण व्यक्त हुनुपर्ने सर्वमान्य न्यायिक परम्परा हो । सोको अभावमा भएको निर्णयमा न्यायिक मनको प्रयोग भएको मान्न मिल्दैन तसर्थ पटकपटक बाली नबुझाउने मोहीबाट बाली भराई मोही निष्कासन गरिपाउँ भन्ने दावी भएकोमा कुनै स्पष्ट कारण नै उल्लेख नगरी मोही यथावत कायम राखी बाली मात्र भरी पाउने ठहर्याएको भू.सु.का.को मिति ०४३।३।१६ को निर्णय भूमिसम्बन्धी ऐन, ०२१ को दफा २९(१) तथा यस अदालतबाट प्रतिपादित सिद्धान्तहरूको समेत प्रत्यक्षतः विपरीत भई त्रुटिपूर्ण भएकोले मोही यथावत कायम राख्ने भन्ने हदसम्म उक्त निर्णय उत्प्रेषणको आदेशद्वारा बदर हुने ठहर्छ । अब पुनः कानून बमोजिम निर्णय गर्नु भनी विपक्षी कार्यालयको नाममा परमादेश समेत जारी हुने ठहर्छ । जानकारीको निमित्त आदेशको प्रतिलिपि महान्यायाधिवक्ताको कार्यालयमा पठाई फायल नियम बमोजिम बुझाई दिनु ।
उक्त रायमा म सहमत छु ।
न्या.हरिहरलाल राजभण्डारी
इतिसम्वत् २०४४ साल आषाढ २५ गते रोज ५ शुभम् ।