निर्णय नं. २८६१ - उत्प्रेषणको आदेश वा अन्य उपयुक्त आज्ञा, आदेश वा पुर्जी जारी गरिपाउँ
निर्णय नं. २८६१ ने.का.प. २०४३ अङ्क ९
संयुक्तइजलास
माननीय न्यायाधीश श्री महेशरामभक्त माथेमा
माननीय न्यायाधीश श्री प्रचण्डराज अनिल
सम्वत् २०४२ सालको रिट नं. २२०१
आदेश भएको मिति : २०४३।९।७।२ मा
निवेदक : ल.पु.जि.लगनटोल बस्ने प्रेमभक्त तुलाधर
विरुद्ध
विपक्ष : ललितपुर नगर पञ्चायतसमेत
विषय : उत्प्रेषणको आदेश वा अन्य उपयुक्त आज्ञा, आदेश वा पुर्जी जारी गरिपाउँ
(१) हक बेहकमा अदालतमा नालेश गर्नु भनी नगर पञ्चायत ऐन, २०१९ को दफा ४९(२) बमोजिम सुनाई दिन प्रत्यर्थी कार्यालय ललितपुर नगर पञ्चायतको नाममा परमादेशको आदेश समेत जारी हुने ।
(प्रकरण नं. १०)
निवेदकतर्फबाट : विद्वान अधिवक्ता श्री हरिहर दाहाल
विपक्षीतर्फबाट : विद्वान अधिवक्ता श्री पूण्यप्रसाद अर्याल विद्वान वरिष्ठ अधिवक्ता श्री शम्भुप्रसाद ज्ञवाली
आदेश
न्या.महेशरामभक्त माथेमा : नेपालको संविधान २०१९ को धारा १६।७१ अन्तर्गत निर्णयार्थ पेश हुनआएको प्रस्तुत मुद्दाको संक्षिप्त विवरण यसप्रकार छ ।
२. मेरो आफ्नो दर्ताको ल.पु.जि.ल.पु.न.पं.वार्ड नं. १२(क) स्थित कि.नं.१९१ मा कायम भएको रोपनी ०–४–२ मा उत्तरतर्फबाट जग्गा बाँकी राखी एकतल्ले टहरा बनाई बसोबास गर्दै आएको छु । विपक्षी अम्बिका ज्ञवालीले मेरो दाता राजन खड्काको पालामा मिति २०३७।४।३ मा ल.पु.न.पं.बाट नक्शा पास गराई घर बनाउनु भएको छ । दक्षिणतर्फ पर्खाल समेत बनाउने साईटप्लान पेश गर्नुभएकोमा पर्खाल भने अद्यावधिक सम्म बनाउनु भएको छैन । विपक्षी अम्बिका ज्ञवालीले घरको नक्शा पास गराउँदा दक्षिणतर्फ ३” १०” जग्गा बाँकी राख्नु भएको छ । जुन कुरा नगर पञ्चायतबाट पारित नक्शाबाट परिलक्षित हुन्छ ।
३. विपक्षीले सो आफूले दक्षिणतर्फ बाँकी राखेको ३” १०” जग्गा र मैले आफ्नो उत्तरतर्फ (अर्थात् विपक्षीको दक्षिण साँध) मा प्रकाश एवं हावा समेतलाई छाडेको जग्गा समेतमा घर बनाउने धृष्टता गर्नु भयो र नक्शा पास नै नगरी घर बनाउन शुरु गर्नासाथ निर्माण हुन लागेको घर रोक्का राखी पाउँ भनी विपक्षी ललितपुर नगर पञ्चायतमा मिति ०४२।३।१० मा निवेदन गरे उपर कारवाही हुँदा कि.नं.१३० भित्र पारी बनाएको भन्ने देखिँदा मिति ०४३।३।१० को निवेदन बमोजिम कि.नं.१९१ को कित्तामा समेत गर्ने गरी बनाएको नदेखिने भनी विपक्षी नगर पञ्चायत कार्यालयबाट नगर पञ्चायत ऐन, २०१९ को दफा ४९ समेतको उल्लंघन गरी मिति ०४२।६।२२ मा आदेश गरियो । जबकी हक बेहक गर्नु पर्ने स्थिति उत्पन्न भएमा नालिश गर्न सुनाई ठहरे बमोजिम गर्नु पर्ने हुन्छ । यसरी विपक्षी ललितपुर नगर पञ्चायतद्वारा मिति ०४२।६।२२ मा गरिएको आदेशबाट संविधानको धारा १०(१) द्वारा प्रत्याभूत कानुनको समान संरक्षणको मौलिक हक धारा १०(२)(ङ) एवं धारा १५ द्वारा प्रदत्त सम्पत्ति विषयक मौलिक हक समेत कुण्ठित भएको र नगर पञ्चायत ऐन, २०१९ द्वारा प्रदत्त कानुनी हक समेत आघातित भएकोले धारा ७१ अन्तर्गत उत्प्रेषणको आदेश जारी गरी मिति २०४२।६।२२ को आदेश र तत्सम्बन्धी सम्पूर्ण कारवाही बदर गरी पुनः कानुन बमोजिम कारवाही र निर्णय गर्नु भन्ने परमादेशको आदेश जारी गरी कुण्ठित हकको संरक्षण र प्रचलन गरी पाउँ भन्ने निवेदन जिकिर ।
४. यसमा के भएको हो ? विपक्षीहरू संग जवाफ झिकाई वा अवधि नाघी आएपछि नियम बमोजिम पेश गर्नु भन्ने मिति ०४२।११।२७ को यस अदालतको सिंगलबेञ्चको आदेश ।
५. म अम्बिका ज्ञवालीले २०३७।२।५ मा घर बनाउन न.पं.मा नक्शा दर्खास्त दिँदा लेखिएको चारकिल्लामा पूर्व बाटो पश्चिम र उत्तर राजन खड्काको जग्गा दक्षिण कोमलबहादुरको जग्गा भनी लेखिएको र सो दर्खास्त साथ पेश गरिएको नक्शामा पनि चारै तर्फको किल्लामा आफ्नै बाँकी जग्गा भनी लेखिएको छ । नक्शा दर्खास्तमा दक्षिणतर्फ यती उती जग्गा बाँकी छ भनी लेखिएको वा देखाइएको छैन । रिट निवेदकले राजन खड्काबाट मिति ०३७।१०।२८ मा जग्गा लिएपछि तत्कालै निजले आफ्नो जग्गामा करिब १०–११ फिट अग्लो पर्खाल लगाई त्यसमा टहरा घर समेत बनाएका छन् । सो पर्खाल लगाई टहरा बनाउँदा उत्तरतर्फ बाँकी जग्गा राखेका थिएनन्, आफ्नो जग्गा बाँकी राखी पर्खाल लगाउने कुरा पनि आउँदैन । उत्तरतर्फ कति जग्गा बाँकी थियो, कति जग्गा मिची म अम्बिकाले घर बनाएको हुँ रिट निवेदकले रिट निवेदन गर्दासम्म पनि क्षेत्रफल तोकी किटी यकीन गरी लेख्न सकेको छैनन् । केवल हचुवा आधारमा मौखिक जिकिरले मात्र तेरो मेरो भयो हक बेहकको प्रश्न उपस्थित भयो भन्न मिल्दैन । नक्शा पासको सिलसिलामा परेको उजूरबाट घर बनाउने जग्गामा तेरो मेरो परी हक बेहक छुट्याउन पर्ने देखिन आएमा मात्र नगर पञ्चायत ऐन, ०१९ को दफा ४९(२) बमोजिम न.पं.ले अदालतमा जान सुनाउनु पर्ने हो, न.पं.मा रहेका कारवाही नक्शा प्रमाण समेतका कागजबाट हक बेहक छुट्याउनु पर्ने स्थिति नै देखिन आउँदैन । यस्तोमा न.पं.ललितपुरले हक बेहकको निर्णय गर्यो । न.पं.ऐन, ०१९ को दफा ४९ को उल्लंघन गर्यो भन्न मिल्दैन । ललितपुर नगर पञ्चायतको मिति ०४२।६।२२ को आदेश कानुन न्याय र तथ्य प्रमाणसंगत हुँदा रिट निवेदन खारेज गरी पाउँ भन्ने तेजप्रसाद ज्ञवाली तथा अम्बिका ज्ञवालीको संयुक्त लिखितजवाफ ।
६. विपक्षी प्रेमभक्त तुलाधरले यस पञ्चायतमा ०४३।३।१७ मा उजूर गर्दा निजको कति जग्गा मिचियो सो कुरा उल्लेख नगरी हचुवा र अस्पष्ट दावी लिई उजूर दर्ता गरी तारेखमा नबसी कुनै सबूद प्रमाण समेत पेश गर्नुभएको थिएन । तथापि न.पं.बाट जाँचबुझ गर्दा समेत कि.नं.१३० जग्गा अम्बिका ज्ञवालीको भएको र सो जग्गामा घरको भाग थप गर्नु मात्र भएको देखिएको र रिट निवेदकले नगर पञ्चायत ऐन, २०१९ को दफा ५३ बमोजिम यस नगर पञ्चायतमा उजूर गर्नुभएकोमा कि.नं.१३० को दक्षिण किल्लामा विपक्षी प्रेमभक्तले आफ्नो किल्ला छुट्याई आफ्नो जग्गा घेरी टहरा बनाएको समेतबाट विपक्षीको जग्गा नमिचिएको प्रमाणबाट देखिएकोले सो घर नभत्काई कायम राखिएको हो । यस नगर पञ्चायतबाट नगर पञ्चायत ऐन, ०१९ को दफा ४६ बमोजिम कारवाही भएको नहुँदा ऐ.ऐनको दफा ४९(२) बमोजिम हक बेहकमा नसुनाइएको हो २०४२।६।२२ मा यस पञ्चायतबाट आदेश गर्दा विपक्षीले तारेखमा नबसी निर्णय र कारवाही स्वीकार गर्नुभएको छ । न.पं.को ०४२।६।२२ को आदेश बदर गर्न ०४२।११।२७ मा रिट क्षेत्रमा प्रवेश गर्न विलम्बको सिद्धान्तले समेतले मिल्दैन । अतः उक्त कानुन सबूद प्रमाण समेतबाट विपक्षीको रिट निवेदन खारेज गरी पाउँ भन्ने ललितपुर नगर पञ्चायतको समेतको तर्फबाट प्रधानपञ्च बुद्धिराज बज्राचार्यको लिखितजवाफ ।
७. निवेदकतर्फबाट रहनु भएको विद्वान अधिवक्ता श्री हरिहर दाहालले प्रत्यर्थी अम्बिका ज्ञवालीले जग्गा मिची घर बनाएको भन्ने भई हक बेहकमा निर्णय दिनु पर्ने अवस्थामा प्रत्यर्थी नगर पञ्चायतले अदालतमा हक बेहकमा जानु भनी नगर पञ्चायत ऐन, २०१९ को दफा ४९(२) बमोजिम सुनाई दिनु पर्नेमा प्रत्यर्थीले बनाएको घर कि.नं.१३० भित्रै पर्दछ भनी मिति २०४२।६।२२ मा आदेश गर्नु नगर पञ्चायत ऐन समेतको त्रुटि भएको हुँदा उत्प्रेषणको आदेशद्वारा मिति २०४२।६।२२ को आदेश बदर हुनुपर्दछ भन्ने र प्रत्यर्थी कार्यालय तर्फबाट विद्वान अधिवक्ता श्री पूण्यप्रसाद अर्यालले रिट निवेदकबाट नगर पञ्चायतमा परेको उजूर नगर पञ्चायत ऐन, २०१९ को दफा ५३ बमोजिम परेको हुँदा ऐ.ऐनको दफा ४९(२) लाग्न नसक्ने हुँदा तथा प्रत्यर्थी तर्फबाट विद्वान वरिष्ठ अधिवक्ता श्री शम्भुप्रसाद ज्ञवालीले रिट निवेदकले निवेदनमा अम्बिका ज्ञवालीले कति जग्गा मिचेको भनी खुलाउन नसकेको तथा प्रस्तुत विवादकै क्रममा नगर विकास समितिमा २०३९ सालमा निवेदकले गरेको बयानमा आफ्नो जग्गामा चारैतिर पर्खाल लगाएको भनी बयान समेत गरेको हुँदा रिट निवेदन जारी हुनुपर्ने होइन रिट निवेदन खारेज गरियोस् भनी बहस प्रस्तुत गर्नु भयो ।
८. यसमा निर्णयतर्फ हेर्दा रिट निवेदक प्रेमभक्त तुलाधरको कि.नं.१९१ को जग्गा मिची प्रत्यर्थी अम्बिका ज्ञवालीले घर बनाउन लागेको भन्ने उपर ललितपुर नगर पञ्चायतमा उजूर परी कारवाही हुँदा प्रत्यर्थी अम्बिका ज्ञवालीले कि.नं.१३० भित्रै घर बनाएको कि.नं.१९१ नं.को जग्गा मिचेको नदेखिएको भन्ने ललितपुर नगर पञ्चायतबाट मिति ०४२।६।२२ मा आदेश भएको देखिन्छ ।
९. प्रत्यर्थी अम्बिका ज्ञवालीले मेरो कि.नं.१९१ को जग्गा मिची घर बनाउन लागेको उपर उजूर परी घर बनाउन लागेको जग्गा कि.नं.१३० भित्रै वा कि.नं.१९१ भित्र पर्दछ भन्ने सम्बन्धमा हक बेहक उठी ललितपुर नगर पञ्चायतले नगर पञ्चायत ऐन, २०१९ को दफा ४९(२) बमोजिम हक बेहकमा प्रश्न उठेपछि अदालतमा जान सुनाउनु पर्नेमा विवादीत घर कि.नं.१३० भित्र पर्दछ भनी मिति २०४२।६।२२ मा आदेश गरेको हुँदा उक्त आदेश उत्प्रेषणको आदेशद्वारा बदर गरी पाउँ भन्ने निवेदन जिकिर पाइन्छ ।
१०. यसमा रिट निवेदक प्रेमभक्त तुलाधरले ल.पु.नगर पञ्चायतमा दिएको उजूरीमा प्रत्यर्थी अम्बिका ज्ञवालीले निवेदकको स्वामित्वको जग्गा मिची घर बनाउन शुरु गरेको भन्ने लेखिएको प्रतिवादमा कि.नं.१३० मा बनाएको भन्ने प्रत्यर्थी अम्बिकाप्रसाद ज्ञवालीको प्रतिवाद रहेको छ ललितपुर नगर पञ्चायतको आदेशमा प्रतिवादीले कि.नं.१३० मा भित्र पारी घर बनाएको भन्ने लेखिएको पाइएको छ । प्रत्यर्थी अम्बिका ज्ञवालीले बनाएको घर कि.नं.१३० भित्र पर्छ अथवा कि.नं.१९१ मा अवस्थित छ भनी ठहर गर्नु पर्ने अवस्था देखिएको छ । यस स्थितिमा घरले समेटेको जग्गामा हक बेहक परेको मान्नु पर्यो । कति जग्गा मिचेको भन्ने प्रासंगिक हुँदैन । निवेदकले जग्गा मिची बनाएको प्रत्यर्थीले आफ्नो जग्गामा बनाएको तथा ललितपुर नगर पञ्चायतको ठहरमा अम्बिका ज्ञवालीको जग्गामा घर बनेको भन्ने भई हक बेहकको प्रश्न उठेको हुँदा न.पं.ले सो हदसम्म अधिकार क्षेत्र बाहिर मिति ०४२।६।२२ मा निर्णय गरेको देखिन्छ । सो उत्प्रेषणको आदेशद्वारा बदर हुन्छ । हक बेहकमा अदालतमा नालेश गर्नु भनी नगर पञ्चायत ऐन, २०१९ को दफा ४९(२) बमोजिम सुनाई दिन प्रत्यर्थी कार्यालय ललितपुर नगर पञ्चायतको नाममा परमादेशको आदेश समेत जारी हुने ठहर्छ । फायल नियम बमोजिम गरी बुझाई दिनु ।
उक्त रायमा म सहमत छु ।
न्या.प्रचण्डराज अनिल
इतिसम्वत् २०४३ साल पौष ७ गते रोज २ शुभम् ।