निर्णय नं. २९१३ - कर्तव्य ज्यान
निर्णय नं. २९१३ ने.का.प. २०४३ अङ्क ११
संयुक्तइजलास
माननीय न्यायाधीश श्री पृथ्वीबहादुर सिंह
माननीय न्यायाधीश श्री रुद्रबहादुर सिंह
सम्वत् २०४२ सालको फौ.पु.नं. ५९५
फैसला भएको मिति : २०४३।११।११।२ मा
पुनरावेदकवादी : तुलजंग गुरुङको जाहेरीले श्री ५ को सरकार
विरुद्ध
विपक्षीप्रतिवादी : जि.लमजुड्ड पस गा.पं.वा.नं.६ बस्ने रामबहादुर गुरुङसमेत
मुद्दा : कर्तव्य ज्यान
(१) चस्मदिद साक्षी एवं ठोस सबुद प्रमाणको अभावमा लाश बरामद नभएको वा मरे बाँचेको स्पष्ट नभएको अवस्थामा ज्यान जस्तो गम्भीर अपराधमा सजायँ गर्नु न्याय एवं कानुनसंगत नहुने ।
(प्रकरण नं. २३)
पुनरावेदक/वादीतर्फबाट : विद्वान सहन्यायाधिवक्ता श्री जीतबहादुर कार्की
फैसला
न्या.पृथ्वीबहादुर सिंह : पश्चिमाञ्चल क्षेत्रीय अदालतको फैसला उपर श्री ५ को सरकारको पुनरावेदन परी पेश हुनआएको प्रस्तुत मुद्दाको व्यहोरा संक्षेपमा यसप्रकार रहेछ :
२. मिति ०३७ साल बैशाख २८ गते दिउँसो रामबहादुर र निजका भिनाजु शेरबहादुर गुरुङ जना २ भई म घरमा नभएको अवस्था मेरो घर धन पोखरामा आउँदा मेरी आमाले रामबहादुरलाई तिम्रो स्वास्नी लिएर बद्रीमान तिम्रो घरमा गएको छ । तिमी कहाँबाट आयौ भन्दा जेठी स्वास्नीलाई पार गर्न माइत गएको पार नगर्ने भएर आएँ भनी दुबै साला भेना पास गाउँमा जान्छौं भनी गए । बैशाख २९ गते ३ बजे तिर शेरबहादुरको हस्ताले रामबहादुरको नामबाट मेरो नाममा लेखेको पत्र पस गाउँका काजी गुरुङले लिएर आयो । राती बद्रीमान सुतेको, विहान उठी हेर्दा विछ्यौनामा नभएकोले हाल कता गए, ससुरालीबाट विदा नभई किन आउँथे । बिहान उठी कसै कहाँ गए होलान् पल्टनको मान्छे सबेरै उठ्छन्, यस गाउँमा होलान् खबर पठाई दिनु यहाँ घर छैन भनी पठाए, त्यसपछि कुनै खबर केही आएन, दाजु बद्रीमान र साङ दाजु शेरबहादुर रामबहादुर एकै ठाउँ सोही घरमा सुतेका रहेछन् दाजु हराएको थाहा पाई खोजी गर्दा दाजु बद्रीमान आफ्नो पल्टनमा हाजिर हुन गए भन्ने चिठ्ठी शेरबहादुर कहाँ गएको छ भनेकोले शेरबहादुर कहाँ गएर चिठ्ठी हेर्दा टि. ०२० द्वारा आत्महत्या गरे भन्ने लेखिएको रहेछ, सो चिठ्ठी बद्रीमानले लेखेको नभई शेरबहादुर आफूले लेखी पठाएको हो, यदि राती उठी अन्यत्र गएको भए साथको लाइट बत्ती लानु पर्ने नलगेकोले र भाउजु पञ्चकुमारीले खोजी गर्नु पर्ने खोजी नगरेकोले भाउजु पञ्चकुमारी, रामबहादुर, शेरबहादुर समेत जम्मा ३ भई दाजु बद्रीमानको लाश दबाई, छिपाई कर्तव्य गरी मारेका हुन् निजहरूलाई ज्यानसम्बन्धीको कारवाही गरी पाउँ भन्ने समेत तुलजंग गुरुङको जाहेरी दर्खास्त ।
३. बद्रीमानसंग साडु दाजु साडु भाइको नाता छ, सम्बन्ध राम्रो थियो । हामी दुबै बीच कुनै रीसइवी छैन । मैले बद्रीमानलाई कर्तव्य गरी मारी लाश लुकाई छिपाई गुम पार्ने कारण छैन, बद्रीमान मरे, जीवित रहेको थाहा छैन भन्ने शेरबहादुरले प्रहरीमा गरेको कागज ।
४. भिनाजु बद्रीमान ०३७।१।२८ गते मेरो घरमा सुत्नु भएको हो, भोलिपल्ट बिहान देखि हराएको साँचो हो जीउँदो छन् वा मरे भन्न सक्तिन, निजसंग मेरो केही रीसइवी छैन, निजहरूलाई मैले कर्तव्य गरी मारी लाश गुम पारेको छैन, अरुमा शंका लाग्दैन भन्ने समेत रामबहादुर गुरुङको प्रहरीमा कागज ।
५. लोग्ने बद्रीमानसंग मेरो विवाह भएको १५ वर्ष जति भयो निजबाट १ छोरा १ छोरी भएका छन् । लोग्नेसंग कुनै कल झगडा भएको थिएन, जाहेरवालाको जाहेरी अनुसार अपराध गरेको छैन भन्ने समेत प्रहरीमा पञ्चकुमारीले गरेको कागज ।
६. दाजु नाता पर्ने बद्रीमान कसरी हरायो, कसले के गरे म भन्न सक्तिन, साथमा सुत्ने शेरबहादुर, पञ्चकुमारी, रामबहादुर समेतले कर्तव्य गरी मारेर दबाएका हुन् की भन्ने शंका लाग्छ भन्ने तीर्थकुमारीले प्रहरीमा गरेको बयान कागज ।
७. रामबहादुर, शेरबहादुर, पञ्चकुमारी राम्रो चालचलनका व्यक्तिहरू हुन् बद्रीमानलाई शेरबहादुर, रामबहादुर, पञ्चकुमारी समेतले कर्तव्य गरी मारेका होलान् भन्ने कदाचित सक्तैनौ भन्ने एकै मिलानका चन्द्रबहादुर गुरुङ समेत १०२ जनाको लेखाई भएको सरजमीन मुचुल्का ।
८. कर्तव्य गरी ज्यान मारी लाश बेपत्ता बनाए भन्ने सबूद नपुग्ने हुनाले हिरासतमा रहेको शेरबहादुर, रामबहादुर, पञ्चकुमारीलाई हाजिर जमानीमा छाडेको भन्ने प्रहरीको र कुटपिटबाट भवितव्य परी संयोगवस बद्रीमान मर्न गई हतासमा अज्ञानताको कारणले लाश दबाउन सक्ने र त्यसलाई स्वाभाविकता हस्ता मिलान चिठ्ठी लेख्ने लेखाउन प्रयास गर्न अवस्था पनि पर्न जान सक्ने हुँदा यो यसले यसो यसो गरी मारी दबाएका भन्ने जाहेरीमा किटानीसाथ विवरण नखुलेको हुँदा भवितव्य पर्ने अवस्था हुँदा ज्यान सं.को ६(२) बमोजिम ३ जना अभियुक्त उपर सजायँ हुनुपर्ने भन्ने स.स.अ.को राय बाझी प्रतिवेदन ।
९. स.स.अ. स्वयं र प्रहरी अधिकृत द्वारा पुनः सरजमीन तहकिकात गर्न भएको आदेशानुसार सरजमीन हुँदा बद्रीमान ससुराली गएका हुन, रामबहादुर, पञ्चकुमारी राम्रो चालचलन भएका मानिस हुन् निजहरूले बद्रीमानलाई मारे मराएको होइनन्, तुलजंगको जाहेरी झुठ्ठा हो भन्ने समेत एकै मिलानका ५० जना र बद्रीमान ससुरालीबाट हराएकोले रामबहादुर, शेरबहादुर, पञ्चकुमारी प्रति शंका लाग्छ भन्ने समेत जना २७ ले देखाई दिएको सरजमीन मुचुल्का ।
१०. भिनाजु बद्रीमान, दीदी पञ्चकुमारी, ठूलो भिनाजु शेरबहादुर ०३७।१।२८ मा मेरो घरमा सुतेका हुन् सो रातबाट बद्रीमान कहाँ गए थाहा छैन, आजसम्म आएको छैन भन्ने रामबहादुरले डोरमा गरेको बयान ।
११. लोग्ने बद्री मरेको वा जीउँदो रहेको थाहा छैन, हामी लोग्ने स्वास्नीको सम्बन्ध राम्रो थियो, लोग्ने बद्रीमान टि.बि.ग्रस्त थिए भन्ने समेत पञ्चकुमारीले डोरमा गरेको बयान ।
१२. सालो रामबहादुरको घरमा बद्रीमान पञ्चकुमारी छोरी १ समेत गरी फरक फरक गरी भित्र मझेरीमा सुतेका हौं राती बद्रीमान कता गएछन्, मरे वा जिउँदो के छ म भन्न सक्तिन भन्ने समेत शेरबहादुरले डोरमा गरेको बयान ।
१३. पञ्चकुमारी समेत ३ जना उपर केही प्रमाण फेला नपरेकोले मुद्दा नचलाउने प्रहरीको र श्रीप्रसाद गुरुङ समेत जना ९ ले शेरबहादुर, रामबहादुर र पञ्चकुमारी समेतले कर्तव्य गरी मारेकै ठहर्याउछौं भनी सरजमीनमा बकी लेखी दिएकाले प्र.रामबहादुर समेत जना ३ लाई स.मु.स.ऐन, ०१७ को दफा ३(३)(क) अनुसार कर्तव्य ज्यान मुद्दा चलाई मुलुकी ऐन, ज्यानसम्बन्धीको १३(३) अनुसार सजायँ होस भन्ने समेत स.स.अ.को राय भएको प्रहरी प्रतिवेदन ।
१४. साडो दाई साडो भाइ नाता पर्ने मृतक बद्रीमानसंग मेरो कुनै रीसइवी छैन मैले मारे मराएको छैन, सरजमीन समेतकालाई मेरो रीसइवी छैन भन्ने समेत शेरबहादुरले अदालतमा गरेको बयान ।
१५. १ छोरा, १ छोरी भएका लोग्ने बद्रीमान राती निदाएको अवस्थामा कता उठी गए, थाहा भएन, मरे जीउँदो थाहा भएन, मारे मराएको होइन सरजमीनका मानिसले किन शङ्का देखाए उनै जानुन् भन्ने समेत पञ्चकुमारीको अदालतमा गरेको बयान ।
१६. मेरो बिहे भएकोले भेना बद्रीमान, दिदी पञ्चकुमारी, भान्जा भान्जी ठूलो भेना शेरबहादुर आउनु भएको थियो, दिदी भेना मझेरीमा सुते, म बाहिर सुतें, भेना बद्री राती उठी कता गएछन् । खोज्दा भेटिएन, तुलजड्डले किन किटानी जाहेरी दिए उनै जानुन् भन्ने समेत रामबहादुरले अदालतमा गरेको बयान ।
१७. आदेशानुसार जाहेरवाला तथा सरजमीनका मानिसहरू, प्रतिवादीका साक्षीहरू समेतको बकपत्र भएको ।
१८. शङ्काको भरको सरजमीन बयानलाई ठोस सबूद मान्न नमिल्ने र शङ्काको सुविधा अभियुक्तले पाउने हुँदा अभियुक्तहरूले अभियोगबाट सफाई पाउने ठहर्छ भन्ने समेत लमजुड्ड जि.अ.को फैसला ।
१९. उक्त फैसला उपर श्री ५ को सरकारको प.क्षे.अ.मा पुनरावेदन परेकोमा शुरु जि.अ.को इन्साफ मनासिब ठहरी प.क्षे.अ.बाट फैसला भएको ।
२०. प.क्षे.अ.को फैसला उपर श्री ५ को सरकारको पुनरावेदन परी पेश हुनआएको रहेछ ।
२१. नियम बमोजिम पेश भएको प्रस्तुत मुद्दाको मिसिल समेत अध्ययन गरी पुनरावेदक वादी श्री ५ को सरकारको तर्फबाट खटिई आउनु भएका विद्वान सहन्यायाधिवक्ता श्री जीतबहादुर कार्कीले प्रस्तुत गर्नुभएको बहस समेत सुनियो ।
२२. अब प.क्षे.अ.को इन्साफ मिलेको छ छैन सो को निर्णय दिनु परेको छ ।
२३. निर्णयतर्फ विचार गर्दा यसमा ससुराली गएका बद्रीमान गुरुङ राती सुतेको ठाउँबाट हराएकोले संगै सुत्ने साडु दाई साडु भाइ नाता पर्ने शेरबहादुर, मृतककी श्रीमती पञ्चकुमारी, सालो रामबहादुर उपर जाहेरी परेको प्रस्तुत मुद्दामा मारियो भनिएका बद्रीमानको लाश फेला परेको छैन, जाहेरीमा उल्लेख गरेका प्रतिवादीहरू रामबहादुर, पञ्चकुमारी, शेरबहादुर अभियोगमा प्रहरी तथा अदालतमा इन्कार रही बयान गरेका छन्, निजहरूको बयानका विरुद्ध अपराध प्रमाणित हुनसक्ने किसिमका कुनै ठोस प्रमाण फेला परेको छैन, अदालतको आदेश समेत बमोजिम २ पटक भएका सरजमीनका अधिकांश मानिसहरूले प्रतिवादीहरू राम्रो चालचलनका मानिस हुन् उनीहरूले मारे मराएका होइनन् भनी बकी लेखाई दिएको पाइन्छ । अभियोग लगाइएका प्रतिवादीहरूले मृतकलाई मार्नु पर्ने सम्मको कारण परेको कुनै कुरा मिसिलबाट खुल्दैन यस्तो अवस्थामा संगै सुतेका हुनाले तीनै प्रतिवादीहरू उपर शङ्का लाग्छ भन्ने तिर्थकुमारीको भनाइलाई मात्र आधार मानी चस्मदिद साक्षी एवं ठोस सबूद प्रमाणको अभावमा लाशै बरामत नभएको वा मरे बाँचेको स्पष्ट नभएको अवस्थामा प्रतिवादीहरूलाई ज्यान जस्तो गम्भीर अपराधमा सजायँ गर्नु न्याय एवं कानुनसंगत नहुने हुँदा निजहरूलाई अभियोगबाट सफाई दिने ठहर्याएको शुरु लमजुड्ड जि.अ.को इन्साफ सदर गरेको प.क्षे.अ.को इन्साफ मिलेकै देखिँदा सदर हुने ठहर्छ । श्री ५ को सरकारको पुनरावेन जिकिर पुग्न सक्दैन । मिसिल नियम बमोजिम गरी बुझाई दिनु ।
उक्त रायमा म सहमत छु ।
न्या.रुद्रबहादुर सिंह
इतिसम्वत् २०४३ साल फाल्गुण ११ गते रोज २ शुभम् ।