निर्णय नं. २९४९ - लिखत बदर
निर्णय नं. २९४९ ने.का.प. २०४३ अङ्क १२
फुलबेञ्च
माननीय न्यायाधीश श्री बब्बरप्रसाद सिंह
माननीय न्यायाधीश श्री जोगेन्द्रप्रसाद श्रीवास्तव
माननीय न्यायाधीश श्री महेशरामभक्त माथेमा
सम्वत् २०४० सालको दे.फु.नं. ५९, ८८
फैसला भएको मिति : २०४२।१।२८।६ मा
निवेदक/प्रतिवादी : का.न.पं.वार्ड नं. २० मरुटोल बस्ने देवी दासको मु.स.गर्ने कुमारदास मानन्धरसमेत
विरुद्ध
विपक्षी/वादी : ऐ.ऐ.वडा नं.२० मरुटोल बस्ने गणेशप्रसाद मानन्धरसमेत
मुद्दा : लिखत बदर
(१) आफूले आर्जेको सम्पत्ति आफू खुश गर्न पाउने ।
(प्रकरण नं. १३)
फैसला
न्या.बब्बरप्रसाद सिंह : सर्वोच्च अदालत डिभिजनबेञ्चको निर्णय उपर निवेदकहरुको श्री ५ महाराजाधिराजका जुनाफमा छुट्टाछुट्टै बिन्तिपत्र पर्दा डिभिजनबेञ्चबाट निर्णय भएको मुद्दा फुलबेञ्चबाट दोहोर्याई हेरी कानुन बमोजिम निर्णय गरिदिनु भन्ने समेत मौसूफका विशेष जाहेरी विभाग मार्फत बक्स भई आएका हुकुम प्रमांगी बमोजिम पेश हुनआएको प्रस्तुत मुद्दाको संक्षिप्त विवरण निम्न बमोजिम छ ।
२. बाबा गणेशदाशको छोरा विपक्ष देवीदाश र हामी समेत भएको बाबा परलोक भई हामीहरू समेतको अंश हक लाग्ने कालीमाटी गा.पं.वडा नं.५ कि.नं.३१ को जग्गा रोपनी १–०–३ मध्ये विपक्षी देवीदाशले जगतलाललाई जग्गा ०–१–३ रु.२०,०००।– मा ०३२।४।७ गते रजिष्ट्रेशन पास गरी दिएको हुँदा हामीहरूको ५ भागमा ४ भाग लिखत बदर गरी पाउँ भन्ने समेत वादी गणेशप्रसाद समेतको फिरादपत्र रहेछ ।
३. वादीहरूको हक लाग्ने भए जग्गा कालीमाटी सडकमा पर्दा त्यसको मुआब्जा विषयमा विपक्ष गणेशप्रसाद समेतको उजूर परी हक बेहक गर्न अदालतमा जानु भनी सुनाएपछि अदालतमा जान नसकेको हुँदा मलाई दिने निर्णय गरेको मेरो आर्जनबाट खरीद गरेको मेरो एकलौटी हकको जग्गा जगत लाललाई रु.२०,०००।– मा राजीनामा पास गरी बिक्री गरेको हुँ विपक्षीहरूको हक लाग्ने नहुँदा बिक्री गरेको सदर गरी वादीहरूलाई सजायँ गरी पाउँ भन्ने समेत प्र.देवीदाश मानन्धरको प्रतिउत्तरपत्र रहेछ ।
४. देवीदाशले विष्णु भक्तलाई भोगबन्धकी दिएको विष्णु भक्तबाट बहाल बुझाउने गरी लिई आएकोमा बाटो चौडाई गर्दा परेको बाँकी रहेको जग्गा देवीदाशलाई कूत बुझाई म समेत भई ग्यारेज कारखाना घर बनाई भोगचलन गरी आएको कि.नं.३१ मध्येको ०–१–०–३ जग्गा रु.२०,०००।– मा राजीनामा गरी लिएको देवीदाशको आर्जनको एकलौटी हकको जग्गा राजीनामा गराई लिएको हुँदा वादी दावी खारेज गरी पाउँ भन्ने समेत जगतलाल श्रेष्ठको प्रतिउत्तरपत्र रहेछ ।
५. वादी दावी बमोजिमको जग्गा पैतृक आर्जन नदेखिई देवीदाशले खरीद गरेको देखिँदा लिखत बदर गरी पाउँ भन्ने वादीहरूले झुठ्ठा उजूर गरेको ठहर्छ भन्ने समेत काठमाडौं जिल्ला अदालतको ०३५।८।२८ को फैसला ।
६. सो इन्साफमा चित्त बुझेन भन्ने समेत वादी गणेशप्रसाद समेतको पुनरावेदन जिकिर रहेछ ।
७. लेनदेन व्यवहारको १० नं. अनुसार वादीहरूको मञ्जूर लिन पर्नेमा नलिई बिक्री गरेको हुँदा वादीहरूको भाग ५ खण्डको ४ खण्ड लिखत बदर हुने ठहर्छ भन्ने मध्यमाञ्चल क्षेत्रीय अदालतको ०३८।५।१२।६ को फैसला रहेछ ।
८. सो फैसलामा कानुन त्रुटि हुँदा पुनरावेदनको अनुमति पाउँ भनी दिएको निवेदनमा लेन देन व्यवहारको १० नं. को प्रतिकूल हुन गई त्रुटि गरेको हुँदा पुनरावेदनको अनुमति दिइएको छ भन्ने समेत सर्वोच्च अदालत डिभिजनबेञ्चको ०३८।७।५।४ र ०३८।९।२२।४ को आदेश रहेछ ।
९. निर्णयार्थ डिभिजनबेञ्च समक्ष पेश हुँदा कुमारदाशका बाबु देवीदाशले २००२।९।७ गते तिर्थदाश मानन्धर बाट छोडपत्र गराई लिएका लिखतमा मेरा नाउँमा फार्छे गराई लिए तापनि सो रुपैयाँ तपाई देवीदाशको रुपैयाँ भएको भन्ने बोली परेको देखिन्छ । त्यस बोलीबाट सो परेको थैली देवीदाशले यो यस किसिमबाट आर्जन गरेको भन्ने देखिँदैन । सो रुपैयाँ निजी आर्जन गरेको भन्ने लिखत प्रमाण देखाउन सकेको पनि छैंन । देवीदाशले यही वादी गणेशप्रसाद उपर घर छुट्याई पाउँ भनी दिएको मुद्दामा २००६।२।१७ मा पास भएको बण्डाबाट यिनीहरूको बाबु काकाको बीचमा अंश गरेको देखियो । भाइ भाइको बीचमा नीतिपूर्वक बण्डा भई नसकेको बण्डा छुट्याई दिन नमिल्ने भन्ने समेत सर्वोच्च अदालत डिभिजनबेञ्चबाट ०२९।११।२९ मा अन्तिम निर्णय भइराखेको देखिन्छ । त्यसबाट वादीहरू र प्रतिवादी कुमार दाशको बाबु देवी दाशको बीच अंशबण्डा भई छुट्टिएको भन्ने देखिन आएको छैन । वादीहरू र प्रतिवादी कुमार दाशको पारित भएको लिखत प्रमाण पेश हुनआएको पाइदैन । यस अवस्थामा देवीदाशले पुनरावेदक जगतलाल श्रेष्ठलाई बिक्री गरेको जग्गा देवीदाशको निजी आर्जनको सम्पत्ति रहेछ भन्न सबूद प्रमाणको अभावमा मिल्ने नदेखिएको हुँदा पुनरावेदन जिकिर पुग्न सक्दैन । अरु क्षेत्रीय अदालतको फैसलामा लेखिएको बुँदा प्रमाणबाट समेत वादी दावी बमोजिम ०३२।४।७ गतेको लिखतमा लेखिएको जग्गाको ५ भागको ४ भाग लिखत बदर हुने ठहराई गरेको मध्यमाञ्चल क्षेत्रीय अदालतको इन्साफ मनासिब ठहर्छ भन्ने डिभिजनबेञ्चको ०३९।९।१८ को फैसला ।
१०. आज निर्णय सुनाउने तारिख तोकिएको प्रस्तुत मुद्दामा निर्णयतर्फ हेर्दा वादीले आफ्नो फिरादपत्रमा निजहरू र प्रतिवादी देवीदाश र निजको मुद्दा सकार गर्ने कुमारदाश बीच बण्डा भई नसकेको भन्ने उल्लेख गर्दै निजहरूको समेत हक लाग्ने कालीमाटीको हाल सर्भे नापीमा कालीमाटी गा.पं.वार्ड नं. ५ कि.नं.३१ को १–०–३ मध्येबाट ०–१–० प्र.जगतलाललाई २०,०००।– मा ०३२।४।७ मा राजीनामा पारित गरेको हुँदा लेनदेन व्यवहारको १० नं. बमोजिम पाँच खण्डको चार खण्ड लिखत बदर गरी पाउँ भन्ने दावी लिएको पाइन्छ । मैले तिर्थदाश मानन्धरबाट आफ्नो आर्जन कमाईबाट २००२।९।७।६ मा मेरै हकको जग्गा भएकोले छोडपत्र गराई लिएको र मेरो एकलौटी हकको जग्गा पारित गरी दिएको हुँ भन्ने समेत प्रतिवादीको जिकिर देखिन्छ । हाम्रो समेत हक लाग्ने वादी र आफ्नो आर्जनको एकलौटी भन्ने प्रतिवादी भएबाट लिखत बदर हुने वा नहुने के हो भन्ने सन्दर्भमा हेर्दा प्रतिवादीले २००२।९।७ मा तिर्थदाश मानन्धरबाट गराई लिएको पारित छोडपत्रको व्यहोरा हेर्दा का.मरु.७०९।६४३ नं. का पोता लागतमा दर्ता भएको कूत धान १।– आउने पोता रु.।४८ लागेको अवल खेत रोपनी १ र सोमा बनेको घर समेत मेरा नाउँमा फार्छे गराई लिए तापनि सो रुपैयाँ तपाई देवीदाश मानन्धरको रुपैयाँ भएको हुनाले मेरा नाउँमा राखी छाड्न पनि मनासिब नपर्ने हुनाले तपाईका नाउँमा लेखी दिएको छु भन्ने व्यहोरा परेको देखिन्छ । उक्त लिखतबाट तिर्थदाश मानन्धरले तुल्सीनारायण मानन्धरबाट विवादको जग्गामा फार्छे गराई लिँदा देवीदासको रुपैयाँबाट लिएको भन्ने देखिन्छ ।
११. तत्काल विद्यमान कानुनी व्यवस्था तर्फ हेर्दा साविक मुलुकी ऐन साहू असामीको ८ नं. मा अंश नभई एकाघर सगोलमा बसेकाले अचल गैर्ह बेचविखत गर्दा ऐनले आफूखुशी गर्न पाउने अरुको मन्जूरी लिनु नपर्ने बाहेक अरुमा एकाघरसंग बसेका सबैको मन्जूरीको लिखत गरिदिएको भए मात्र पक्का ठहर्छ लिखत नभए लिखत नहुनेले यसै सरहदमा भए ६ महीना र विदेश गएको भए एक वर्ष सम्ममा थाहा पाएको ३५ दिनभित्र उजूर गर्यो र मन्जूरी ठहरेन भन्ने संगै बसेकोमा बेचविखन गरे भनी जाँदैन उजूर गर्नेको हक जति फिर्ता गराई बेचविखन गर्नेको नाउँमा कपाली तमसूक गराई वा जायजातबाट भराई दिनु आफूले आर्जेको भए सँग बस्नेको मन्जूरी लिनु पर्दैन, बेचविखन समेत गैर्ह गर्न हुन्छ भन्ने समेत उल्लेख भएको पाइन्छ । आफूले आर्जेको अचल सम्पत्ति बेचविखन गर्दा संग बस्नेको मन्जूरी लिन पर्दैन भन्ने सम्म आफूले आर्जेको अचल सम्पत्ति आफूखुसी बेचविखन गर्न पाउने व्यवस्था देवीदाशले विवादको जग्गा खरीद गरे देखि बिक्री गर्दा तक यथावत रुपमा रहेको देखिन्छ ।
१२. अब विवादको जग्गा देवीदाशले आफूले आर्जेको हो होइन भन्ने सम्बन्धमा हेर्दा माथि उल्लेख गरेको २००२।९।७ को छोडपत्रको कागजबाट रुपैयाँ देवीदाशको परेको देखिन्छ । यसको अलावा वादी प्रतिवादीका बाबु काकाहरू बीच भएको २००६।२।१७ को बण्डापत्रको कागज हेरेमा विवादको जग्गा बण्डा भएको देखिँदैन । त्यस्तै गरी कालीमाटी सडक चौडा गर्दा विवादको जग्गा मध्ये केही जग्गा परी त्यसको सट्टामा बागमती अञ्चलाधीश कार्यालयबाट प्रदान गरिएको कि.नं.१८, १९ को जग्गा वादी प्रतिवादीहरूको नाउँमा संयुक्त दर्ता गरी दिए उपर प्रतिवादी देवीदाशको सर्वोच्च अदालतमा रिट परी सर्वोच्च अदालतबाट ०३४।११।९ मा फैसला हुँदा उक्त बागमती अञ्चलाधीशको ०३२।६।१४ को निर्णय उत्प्रेषणको आदेशद्वारा बदर गरेको समेत पाइन्छ । यी सबै कुराहरूबाट विवादको जग्गा देवीदाशको स्वआर्जित सम्पत्ति हो भन्ने स्पष्ट हुन्छ ।
१३. अतः उपर्युक्त बुँदा प्रमाण समेतले प्रतिवादीले आफूले आर्जेको सम्पत्ति आफूखुशी गर्न पाउने नै हुँदा वादीहरू अंश नभई सगोलमा रहेको भन्ने आधारबाट पाँच खण्डको ४ खण्ड लिखत बदर हुने ठहराएको मध्यमाञ्चल क्षेत्रीय अदालतको इन्साफ सदर गरेको सर्वोच्च अदालत डिभिजनबेञ्चको ०३९।९।१८।१ को इन्साफ मिलेको देखिएन । वादी दावी नपुग्ने ठहराएको काठमाडौं जिल्ला अदालतको इन्साफ मनासिब ठहर्छ । अरु तपसील बमोजिम गर्नु ।
तपसील
माथि इन्साफ खण्डमा वादी दावी नपुग्ने ठहरेकोले मध्यमाञ्चल क्षेत्रीय अदालतको ०३८।५।१२।६ को फैसला बमोजिमको ०३८।८।२९।२ को लगत र सर्वोच्च अदालतको ०३९।९।१८ को फैसला बमोजिमको ०४१।२।१५।२ को लगत कायम राख्नु पर्दैन, व्यहोरा जनाई लगत कट्टा गरी दिनु भनी का.जि.अ.त.मा लगत दिनु....१
प्र.कुमारदाशले सर्वोच्च अदालतका आदेश बमोजिम का.जि.अ.त.मा ०३८।१०।२ का धरौटी राखेका कोर्ट फी रु.११।५० र प्र. श्याममाया स्थापितले ०३८।७।२६ मा धरौट राखेको कोर्ट फी रु.५।७५ निजहरूको रीत पुर्याई निजहरूलाई फिर्ता दिनु भनी ऐ.ऐ.मा लगत दिनु....२
मुद्दा दोहर्याउँदा प्र. कुमारदाशबाट दाखिल भई ०३८।१०।२ मा सदर स्याहा भएको कोर्ट फी रु.१।५० र प्र. श्याममाया स्थापितबाट सदर स्याहा भएको कोर्ट फी. रु.१।५० समेत पाउँ भनी प्रतिवादीहरूको दर्खास्त परे वादीहरू गणेशप्रसाद १, बद्रीनारायण १, पूर्णदास १, बुद्धकुमार १ समेत जना चारबाट ऐनको रीत पुर्याई प्रतिवादीहरूलाई दिलाई दिनु भनी ऐ.ऐ.मा लगत दिनु....३
मिसिल नियम बमोजिम गरी बुझाई दिनु ......४
उक्त रायमा हामीहरूको सहमती छ ।
न्या.जोगेन्द्रप्रसाद श्रीवास्तव
न्या. महेशरामभक्त माथेमा
इतिसम्वत् २०४२ साल बैशाख २८ गते रोज ६ शुभम् ।