निर्णय नं. १४०४ - उत्प्रेषणको लगायत चाहिने आदेश पाउं

निर्णय नं. १४०४ ने.का.प. २०३७

डिभिजन बेञ्च

माननीय न्यायाधीश श्री धनेन्द्रबहादुर सिंह

माननीय न्यायाधीश श्री बब्बरप्रसाद सिंह

सम्वत् २०३६ सालको रिट नं. ८५१

आदेश भएको मिति : २०३७।४।९।५ मा

निवेदक : पाल्पा पोखराको गा.पं.वडा नं. ८ बस्ने दामोदरप्रसाद रेग्मीसमेत

विरूद्ध

प्रत्यर्थी   : जिल्ला कार्यालय भूमिसुधार शाखा पाल्पाका का.मु.भूमिसुधार अधिकारीज्यूसमेत

विषय : उत्प्रेषणको लगायत चाहिने आदेश पाउं

(१)  जरीवाना गरेको सम्बन्धमा जरीवाना गर्नु पूर्व आफ्नो कुरा भन्न पाउने अवसरबाट बञ्चित गरिएको देखिन्छ । यसरी बुझ्दै नबुझी प्राकृतिक न्यायको सिद्धान्त विपरीत गरी गरेको निर्णय त्रुटिपूर्ण देखिने ।

(प्रकरण नं. ११)

आदेश

          न्या. धनेन्द्रबहादुर सिंह : विपक्ष भूमिसुधारको ०३६।३।३२ को निर्णय बदर गरिपाउँ भनी प्रस्तुत रिट निवेदन नेपालको संविधानको धारा ७१ अन्तर्गत दर्ता भई पेश हुनआएको मुद्दाको विवरण यस प्रकार छ :

          २.   जग्गाधनी यज्ञप्रसाद उपाध्याय १, तुलसीप्रसाद श्रेष्ठ १, कान्ते १ जना ३ को पाल्पा पोखराथोक गा.पं.साविक वार्ड नं. ४ हाल वार्ड नं. ५ मा पर्ने साविक नं. १८२ को बगुवाखेत मुरी ४० को रोपनी १० मेरो बाबु हापुसिङले अघिदेखि अधिया शर्तमा मोही भई कमाएकोले ४ नं. जो.अ.नि.प्राप्त गरी आएकोमा बाबा हापुसिङ २०२८ सालमा परलोक हुनुभएको र आमा पहिले नै परलोक भइसक्नुभएको र घरको परिवार म मात्र भई मैले नै साविक शर्त अनुसार मोही भइआएको र जग्गाधनी मध्ये कान्ते मरेको हुँदा निजको छोरा विष्णुप्रसादलाई जग्गाधनीमा शर्त बुझाएको हुँदा जग्गाधनी मध्ये तुलसी भन्ने तुलसीप्रसाद श्रेष्ठले १ यज्ञप्रसादको छोरो गोविन्द समेतले गरिदिएको कूतको भर्पाई साथै राखी निवेदन गरेको छु मेरो नाममा मोही नामसारी गरिपाउँ भन्ने हापुसिंह भन्ने मुक्तिकुमारको निवेदन बयान, ४ नं. जो.अ.नि.र तुल्सीप्रसाद र यज्ञप्रसादको छोरा गोविन्द भट्टराईले गरिदिएको शर्त बुझाएको समेतको नक्कल पेश भएको, हापुसिंहले अधियाँ शर्तमा मोही भई कमाइआएकोमा नापी हुँदा धनसिंह कुमाल मोही जनिएको र ०३४ सालसम्म धनसिंहले नै कमाइआएकोले दुई मोही एकै जग्गामा लगाउन नमिल्ने हुँदा निजलाई मोही मान्न मञ्जूर छैन भन्ने कान्ते भन्ने चन्द्रकुमारको छोरा विष्णुप्रसादको बयान । मुक्तिबहादुर भारततर्फ भएकोले खेत कमाएको नहुँदा मोही नामसारी हुन नसक्ने भन्ने समेत व्यहोराको तुल्सीप्रसादको बयान हापुसिंहका छोरा तीन जनाले आलोपालो गरी कमाइआएको हुँदा निजहरू मध्ये झमन सिंहलाई मोही मान्न मञ्जूर छ र निवेदकलाई छैन भन्ने समेतको यज्ञप्रसादको बयान । अधियाँ बाली बुझ्न आउ भन्दा नआएको र पञ्चायतमा पनि नबुझाएकोले निवेदन गर्न आएको छु भन्ने निवेदक मुक्तिबहादुरको हुलाकद्वारा प्राप्त निवेदन । साविक जग्गा दर्ताबाट राजीनामा गरी लिँदा मोही नभएकोले मोही नामसारी गराउन मञ्जूर छैन भन्ने समेतको दामोदरप्रसाद रेग्मी र गणेशप्रसाद रेग्मीको एकै मिलानको छुट्टाछुट्टै बयान । सबै खेत निवेदकले नै कमाएकोले उक्त खेत मैले मोही भइआएको होइन प्र.मुक्तिबहादुरले अविच्छिन्न रूपले अधियाँ शर्तमा मोही भई खाइआएका छन् भन्ने समेतको पेटबोलीबाट बुझिएको धनसिंह कुमालेको बयान । हाल खरीद गरिलिने गणेशप्रसाद, दामोदरप्रसादले खेती लगाइआएका हुन् भन्ने समेत व्यहोराको कमलप्रसाद मुडवरी समेतका सरजमीनले लेखिदिएको र हालसम्म निवेदक मुक्तिबहादुरले मोही भई कमाइआएका छन् भनी गा.स.स.दिलबहादुर समेत जना ८ सरजमीनले किटानी लेखिदिएको सरजमीन मुचुल्का अनुसूची १ मोही महलमा हपुसिंह जग्गा कमाउनेको नाम परिवारमा हपुसिंह वर्ष २३ लेखिएकोले नाति हमबहादुर समेतका परिवार देखिएकोले निवेदकको कागज गरी सोधिएकोमा बाबाको नाम हपुसिं मेरो बोलाउने नाम पनि हपुसिंह र मेरो खास नाम मुक्तिबहादुर हो । पिताको नाम हपुसिं र मेरो बोलाउने नाम हपुसिंह भनी बताएकोमा टोलीले हपुसिंह लेखिएका भन्ने कागज भएको मिसिलमा जग्गाधनी तुलसीप्रसाद, विष्णुप्रसादको बयान अनुसार धनसिंहलाई बुझेकोमा हपुसिंहका शेषपछि मुक्तिबहादुरले मोही भई खाएको छैन भन्ने र गा.स.स.वीरबहादुर कुमालसमेतका सरजमीनले किटानीसाथ लेखी दिएकोले पोखराथोक गा.पं.साविक वार्ड नं. ४ हाल वार्ड नं. ५ कि.नं. २६९, २७० को खेत निवेदक हपुसिंह भन्ने मुक्तिबहादुर कुमालका नाउँमा मोही नामसारी गरिदिने र जग्गा लिन दिन भनी उपरोक्त ऐन अनुसार सूचना समेत नदिएकोले जग्गा बिक्री गरिदिने विष्णुप्रसाद श्रेष्ठ १, नारायणप्रसाद श्रेष्ठ १ समेत जना दुईलाई जनही रु.२५। जरीवाना हुने ठहर्छ भन्ने समेतको जिल्ला कार्यालय भूमिसुधार शाखा पाल्पाको निर्णय आदेश ।

          ३.   रिट निवेदन जिकिर : नाताको सम्बन्धमा विवाद उठेकोमा नाता छुट्याउने वा प्रमाणित गर्ने अधिकार भूमिसुधार अधिकारीलाई प्रदान गरेको छैन तसर्थ निर्णय अनधिकृत र क्षेत्राधिकार विहिन छ । कि.नं. २६९।२७० को जग्गा यज्ञप्रसाद वा निजको छोराको होइन, भूमिप्रशासकज्यूले जग्गाधनीमा नारायणप्रसाद भट्टराई भनी गरिएको निर्णयबाट जग्गाको स्वामित्वमा नै हक बेहक पर्ने गरी निर्णय गरी अर्को अनधिकृत ठहर गर्नुभएको छ । झगडाको विषय एउटै नभई छुट्टै प्रकृतिका विषय समावेश भएको हुँदा अ.बं.७२ नं. ले छुट्टाछुट्टै फिराद लिई कारवाही गर्नुपर्नेमा एउटै उजूरीबाट कारवाही गरेकोले कानुनी त्रुटि हरू थपिँदै गएका छन् । उजूरवालाले साविक कित्ता नं. १८२ को जग्गाको मोही नाउँसारी गरिपाउँ भन्ने दावी लिएकोमा साविक कि.नं. ७३६ र रे.नं. ७० को जग्गामा मोही नामसारी गर्ने ठहर गरी तथ्यमा समेत ठाडै गल्ती छ । म निवेदक नारायणप्रसाद श्रेष्ठले प्राप्त जग्गाधनी दर्ता प्रमाण पूर्जा बमोजिम मोही महलमा आफैं भन्ने जनिएकोमा मलाई बुझ्दै नबुझी रु.२५। जरीवाना गर्ने निर्णय गरिएको निर्णय प्राकृतिक न्यायको सिद्धान्तको विपरीत छ तसर्थ विपक्षी भूमिसुधार अधिकारीको निर्णय बदर गरिपाउँ भन्ने समेत व्यहोराको रिट निवेदन जिकिर ।

          ४.   विपक्षीहरूबाट लिखितजवाफ मगाउनु भन्ने सर्वोच्च अदालत डिभिजन बेञ्चको मिति ०३६।६।२१ को आदेश ।

          ५.  मुक्तिबहादुर समेत ३ जनाले मिलिजुलीबाट आलोपालो गरी कमाइआएको हुँदा झमसिंहलाई मोही मान्न मञ्जूर छ भन्ने समेतको यज्ञप्रसादको प्रतिवाद बयान । निवेदक मुक्तिबहादुर हपुसिंहको छोरा हो र निवेदन दावीको खेत हापुसिंहको शेषपछि हालसम्म निवेदक मुक्तिबहादुरले मोही भई कमाइआएका छन् भनी सरजमीनले किटानी साथ लेखिदिएका र धनसिंह कुमालको बयानबाट समेत निवेदक हापुसिंहका छोरा हुन् र हपुसिंहको शेषपछि उक्त खेत निवेदकले नै मोही भई खाइआएका छन् भन्ने प्रष्ट हुनआएको साथै राजीनामामा मोही नदेखाई राजीनामा भएकोले रु.२५। जरीवाना गरी प्रदत्त अधिकारक्षेत्रभित्र रही सबूत प्रमाण तथा तथ्य समेतको आधारमा गरिएको निर्णयले निवेदकहरूको मौलिक तथा कानुनी हक हनन् नभएको हुँदा रिट निवेदन खारेज गरी पाउन अनुरोध गर्दछु भन्ने समेत व्यहोराको भूमिसुधार शाखा पाल्पा तानसेनको लिखितजवाफ ।

          ६.   अधिकारक्षेत्रभित्र रही कानुन बमोजिम गर्न भएको निर्णयबाट विपक्षीहरूको हकमा आघात नपुगेको हुँदा रिट निवेदन खारेज गरिपाउँ भन्ने समेत व्यहोराको हपुसिं भन्ने मुक्तिबहादुर कुमालको लिखितजवाफ ।

          ७.  निवेदकहरूका वारेस झलकबहादुर क्षेत्री र विपक्षी मुक्तिबहादुर कुमालको वारेस हरिनारायण श्रेष्ठलाई रोहवरमा राखी निजहरूको छलफल समेत सुनियो ।

          ८.   प्रस्तुत मुद्दामा निवेदकहरूको माग बमोजिमको आदेश जारी गर्नुपर्ने हो, होइन सो कुराको निर्णय गर्नुपर्ने हुनआएको छ ।

          ९.   यसमा भूमिसुधार कार्यालय पाल्पाले मुक्तिबहादुर कुमाललाई मोही कायम गरेको निर्णय त्रुटिपूर्ण भएकोले बदर गरिपाउँ भनी निवेदकले जिकिर लिएकोमा सो विवादास्पद जग्गाको मोही को हो भन्ने तर्फ हेर्दा ४ नं. जो.अ.नि.मा हापुसिंह मोही भन्ने उल्लेख भएको देखिन्छ । यसरी मोही स्थापित भइसकेको अवस्था पछि निजको मृत्यु भई मोही सम्बन्धी विवाद उठेकोमा साविकको जग्गाधनी र सरजमीन समेतले वादी मुक्तिबहादुर कुमाल हापुसिंहका छोरा हो भन्ने कुरा पुष्टि गरिदिएका छन् साविक जग्गाधनीले मोही देखाएको धनसिंह कुमाल समेतले मुक्तिबहादुरले नै निजको बाबुको शेषपछि जग्गा जोती आएको भन्ने कुराको बयान गरेको देखिन्छ ।

          १०.  उपरोक्त सबूत प्रमाणको आधार लिई भूमिसुधार अधिकारीले प्रत्यर्थी मुक्तिबहादुर कुमाललाई मोही कायम गरेको देखिन आएकोले यस्तो अवस्थामा भू.सु.अधिकारीले गरेको निर्णय त्रुटियुक्त छ भन्न सकिने अवस्था देखिन आएन ।

          ११.  निवेदक नारायणप्रसाद श्रेष्ठले जग्गा राजीनामा गरी सूचना नदिएको कारणबाट भूमिसुधार अधिकारीले निज नारायणप्रसादलाई रु.२५। जरीवाना गरेको सम्बन्धमा जरीवाना गर्नुपूर्व निजलाई आफ्नो कुरा भन्न पाउने अवसरबाट बञ्चित गरिएको देखिन्छ । यसरी निजलाई बुझ्दै नबुझी प्राकृतिक न्यायको सिद्धान्त समेत विपरीत गरी गरेको भूमि सुधार अधिकारीको निर्णय त्रुटिपूर्ण देखिन आयो । अतः नारायणप्रसाद श्रेष्ठलाई भूमिसुधार अधिकारीले जरीवाना गरेको हदसम्म उत्प्रेषणको आदेशद्वारा बदर हुने ठहर्छ । विपक्ष कार्यालयमा फैसलाको एक प्रति नक्कल महान्यायाधिवक्ताको कार्यालय मार्फत पठाई फाइल नियम बमोजिम बुझाई दिनु ।

 

म सहमत छ ।

 

न्या. बब्बरप्रसाद सिंह

 

इति सम्वत् २०३७ साल श्रावण ९ गते रोज ५ शुभम् ।