निर्णय नं. १११४ - बन्दीप्रत्यक्षीकरणको आदेश जारी गरी पाउँ

निर्णय नं. १११४     ने.का.प. २०३४

डिभिजन बेञ्च

माननीय न्यायाधीश श्री वासुदेव शर्मा

माननीय न्यायाधीश श्री विश्वनाथ उपाध्याय

सम्वत् २०३३ सालको सालको रिट नम्बर ९५२

आदेश भएको मिति :       २०३३।११।२३।२ मा

निवेदक : काठमाडौं जिल्ला काठमाडौं न.पं.वार्ड नं.१ घर भई जिल्ला कार्यालय कारागार शाखामा रहेका केदारभक्त श्रेष्ठ

विरुद्ध

विपक्षी : प्रहरी नायव उपरीक्षक कार्यालय काठमाडौं समेत

विषय : बन्दीप्रत्यक्षीकरणको आदेश जारी गरी पाउँ

(१)   शंकास्पद स्थितिमा कुनै व्यक्तिलाई थुनामा राख्नु नेपालको संविधान र प्रचलित नेपाल कानूनको विपरित हुने ।

(प्रकरण नं. १४)

निवेदक तर्फबाट : विद्वान अधिवक्ता श्री कृष्णप्रसाद घिमिरे

विपक्षी तर्फबाट : विद्वान अतिरिक्त सरकारी अधिवक्ता श्री प्रमोद विजयी

उल्लेखित मुद्दा :     

आदेश

            न्या.वासुदेव शर्मा :  जात, थर थाहा नभएको केदारलाई पोल गरेकोमा केदार श्रेष्ठ लेखि मुद्दा दायर गरेको र १० दिने र ३० दिने समाहनमा हाजिर नभएमा तथा वारेण्ट जारी हुँदा पनि पक्राउ नपरेका केदार श्रेष्ठलाई वा.वि.अ.बाट अनाधिकार तथा गैरकानूनी फैसला गरी सजाय भएकोमा विष्णु भक्तको नाती धर्मभक्तको छोरा केदार श्रेष्ठ भन्ने केदार भक्त श्रेष्ठ भनी नामाकरण गरी पक्री निरपराध व्यक्ति निवेदकलाई सजाय ठेकी थुनामा राखिएकोले निवेदन गर्न आएको छु । नेपालको संविधानको धारा ७१ अन्तर्गत वन्दीप्रत्यक्षीकरणको आदेश जारी गरी गैरकानूनी थुनाबाट मुक्त गरी पाउँ भनी रिट निवेदन मिति २०३४।८।१३।३ मा दर्ता भएको रहेछ।

            २.    संक्षिप्त तथ्य तथा जिकिर यस प्रकार छ : बाबुकाजी शाक्यले प्राचीन मुर्ति खरीद बिक्री गर्ने गरेको छ भन्ने शुराक अनुसार निजको घर तलासी हुँदा ताराको मूर्ति बरामद भएकोले दाखिल गरेका छौं भन्ने प्रहरी प्रतिवेदन साथ निज बाबुकाजी दाखिल हुन आएकोले बयान गराउँदा का.जि. कालीमाटी बस्ने केदार भन्ने सखर साहूसँग रु.२०००।मा खरीद गरी ल्याएको हुँ भनी सावित भएको केदार श्रेष्ठले निज बाबुकाजी शाक्यलाई बिक्री गरिदिएको देखिएको । उक्त मूर्ति पुरातत्त्व विभागमा जचाउँदा १०० वर्ष नाघेको र रु.५०००।मोल पर्ने भनी विशेषज्ञद्वारा जाँच भई आएको । निज केदार श्रेष्ठ भागी छिपी बसेबाट फेला नपरेको र पक्राउ भएका निज बाबुकाजी शाक्य र केदार श्रेष्ठ उपर प्राचीन स्मारक संरक्षण (संशोधन सहित) ऐन, २०१३ को दफा १३(१)(५) अन्तर्गत कारवाही भई सजाय हुन निज बाबुकाजी शाक्य र ताराको प्राचीन मूर्ति एक समेत पेश गरिएको छ । ल.पु. विसंखु ढुङ्गा खानी जाहेरवाला जनकबहादुर खत्रीलाई १३ (७) बमोजिम १० प्रतिशत पुरस्कार समेत दिलाई पाउन अनुरोध छ भन्ने समेत ल.पु.डी.एस.पी कार्यालयको पुनरावेदन, का.जि.कालीमाटी पेट्रोल पम्प नेर सडकको बायाँ किनारामा सखर पसल हुने साहु केदारसँग रु.२०००।मा आदि तारा देवीको मूर्ति २०३० साल पौषमा बन्धकी सम्म लिएको छु । उक्त मूर्ति निज केदारको घरभित्रबाट निजैले झिकी मलाई दिएकोले ल्याएको हुँ । उक्त मूर्ति निज केदारको आफ्नै घरको हो वा अन्यत्र कहींबाट ल्याएको हो मलाई थाहा छैन । मैले केदारसँग बन्धकी लिई घरमा लगी राखेको र प्रहरीले बरामद गरेको मूर्ति यही हो प्रहरीले मलाई कुटी बिक्री गर्न भनी किन लेखाएको हो । निजहरूले नै जानून् भन्ने समेत प्र. बाबुकाजीले विशेष अदालतमा गरेको बयान ।

            ३.    विशेष अदालतबाट केदार श्रेष्ठका नाउँमा जारी भएको समहनहरू २०३०।१२।१३ मा र २०३२।५।२५ मा तामेल भएको र सो समाहनको म्याद निज हाजिर हुन आएको नदेखिएको । निज केदार श्रेष्ठका नाउँमा जारी भएको ३० दिने म्याद पूर्जीको पिठमा केदार श्रेष्ठले नबुझी आलटाल गरेकोले हाम्रो सामुन्ने निजको घर ढोकामा टाँसिएको भन्ने व्यहोरा जनाई कालीमाटी गा.पं. वा.नं.५ का सदस्य जीवनराम मानन्धर समेत साक्षी रही २०३३ साल कार्तिक २२ गते तामेल भएको म्यादी पूर्जी साथै राखी टेकु भन्सार प्रहरी लाईनको २०३३।७।२३ को पत्रमा का.जि.कालीमाटी पेट्रोल पम्प नेर सडकको बाँया किनारामा सखर पसल हुने साहु केदार श्रेष्ठका नाउँको म्यादी पूर्जी बुझाउन जाँदा निजले मेरो नाउँको होइन म बुझदिन भनी अटेर गरी नबुझेको हुँदा निजको घरको मूल ढोकामा वडा सदस्य जीवनराम मानन्धर समेत साक्षी राखी टाँसेको भन्ने समेत लेखि आएको देखिएको र सोको म्यादमा समेत हाजिर हुन आएको नदेखिएको प्र. बाबुकाजी शाक्यको विशेष अदालतमा र प्रहरीमा बयान मिति २०३०।१०।२३।३ को सर्जमिन मुचुल्का र मिति २०३०।१०।३।५ को सो मूर्ति बरामदी मुचुल्का अनुसार प्र.बाबुकाजी शाक्यले सो प्राचीन तारादेवीको मूर्ति स्थानान्तर गरेको छैन भन्न नमिल्ने । प्र. केदार श्रेष्ठको हक निज प्र. केदार श्रेष्ठ निरपराधी भए आफ्नो नाममा जारी भएको विशेष अदालतको समाहनमा हाजिर भई सफाइको सबूद प्रमाण पेश गर्न पर्नेमा सो नभई वारेण्ट पुर्जी जारी गर्दा पक्राउ भई नआई फरार भई रहेको र ३० दिने म्याद पूर्जी जारी गर्दा सो पूर्जी २०३३।७।२२ गतेमा बुझ्न आलटाल गरी नबुझेकोले निज केदारको घर दैलामा टाँस गरेको भन्ने समेत उक्त पूर्जी टाँस हुँदा उल्लेख भई आएकोमा सो म्यादमा समेत निज प्र. केदार श्रेष्ठ हाजिर भई सफाइको सबूद पेश गरेको नदेखिएकोले निज प्र. केदार श्रेष्ठले उक्त प्राचीन मूर्ति सँग्रह गरेकोमा स्वीकार गरेको देखिनुका अतिरिक्त प्र. केदार श्रेष्ठ निरपराधी भए प्र. बाबुकाजी शाक्यले विशेष अदालत र प्रहरीमा भएको बयान प्र. केदार श्रेष्ठबाट सो मूर्ति लिएको भन्न नपर्ने र मिति २०३०।१०।२३।३ मा भएको सुर्जमिन मुचुल्कमा समेत सो प्राचीन मूर्ति कालीमाटी बस्ने केदार भन्ने सखर साहूँसँग रु.२०००।मा लिई प्र.बाबुकाजीले घरमा ल्याई राखेको हुन भन्ने समेत बुद्धरत्न शाक्य समेतका व्यक्तिहरूले किटानी गरी बकेको देखिँदा समेत प्र.सखर साहु भन्ने केदार श्रेष्ठ उक्त कार्य ताराको सय वर्ष नाघेको प्राचीन मूर्ति सँग्रह गरेको र प्र. बाबुकाजी शाक्यले माथि लेखिए अनुसार निज प्र.केदारबाट उक्त मूर्ति लिई स्थानान्तर गरेको ठहर्छ भन्ने समेत बाग्मती विशेष अदालतबाट मिति २०३३।९।३०।५ को फैसला, २०३४।८।२।५ का दिन अन्दाजी ११ बजेतिर निवेदक घर फर्कन लाग्दा काठमाडौं गणेशस्थाननिर तीन जना प्रहरी जवान आई तपाईलाई डी.एस.पी. साहेवले बोलाउनु भएको छ भनी विना पूर्जी गिरफ्तार गरी प्रहरी नायव उपरीक्षक कार्यालयबाट काठमाडौंबाट चलानीसाथ निवेदकलाई अञ्चलाधीशको कार्यालय बाग्मती अञ्चलमा पुर्‍याइयो, त्यस दिन त्यहाँ अञ्चलाधीश र सह–अञ्चलाधीश हुनुहुँदो रहनेछ, कपारे र सहायक अञ्चलाधीशले बा.अं.का.बाट पनि निवेदकलाई चलानी साथ का.जि.अ.मा प्रहरी साथ लगे, काठमाडौं जिल्ला अदालतले विना पूर्जी नै सदरखोर कार्यालयमा थुनामा राख्न पठाइयो, निवेदकलाई किन थुनामा राखिएको हो भन्ने कुराको निवेदकलाई कुनै जानकारी सम्म पनि प्रहरी नायव उपरीक्षक कार्यालय काठमाडौं अञ्लाधीशको कार्यालयमा बागमती अञ्चल काठमाडौं जिल्ला अदालत सदरखोर कार्यालय मध्ये कसैले पनि थिएन । सदरखोर कार्यालयबाट निवेदकलाई ०३४।८।८।१ मा जिल्ला कार्यालय कारागार शाखा बागमती अञ्चलमा प्रहरीसाथ चलानी गरी पठाइयो र जिल्ला कार्यालय कारागार शाखा बाग्मती अञ्चलमा का.जि.कालीमाटीको पेट्रोल पम्प नेर सडकको बायाँ किनारामा सखर पसल थापी बस्ने केदार श्रेष्ठ भन्ने केदारभक्त श्रेष्ठ भनी लेखिएको कागजमा सहीछाप गर्न भनियो र निवेदक सो बमोजिमको नभई केदारभक्त श्रेष्ठ भएकोले त्यसरी सहिछाप गर्न निवेदकले इन्कार गरेको थियो गरेपछि निवेदकलाई ख. श्रेणीको सिधा खान दिई सो दिन देखि केन्द्री कारागारमा थुनामा राखिएको छ ।

             ४.    निवेदक का.जी. कालीमाटी पेट्रोल पम्पनेर सडकको बायाँ किनारामा सखर पसल हुने सखर साहु केदार श्रेष्ठ होइन । निवेदकको नाम केदार श्रेष्ठ भन्ने केदारभक्त श्रेष्ठ पनि होइन निवेदकको नाम केदारभक्त मात्र हो, निवेदकले सखरको व्यापार गरी आएको छैन, निवेदकको सखर पसल पनि छैन । निवेदकको घर पेट्रोल पम्पनेर पनि छैन । वा.वि.अ.बाट म्याद पठाएको केदार श्रेष्ठको पूरा नाम केदारभक्त श्रेष्ठ हो, ठेगाना ५।४३ का.जि.कालीमाटी हो भन्ने उल्लेख भएको भनी वि.प्र.वि.ले वा.वि.अ.लाई लेखि पठाउँदा वा.वि.अ.ले मिसिलबाट केदार श्रेष्ठ मात्र देखिन आएको जानकारी दिई वि.प्र.वि. लाई पत्र लेखेको देखिन्छ । केदारभक्त श्रेष्ठ ५।४३ कालीमाटी समाहन पठाएइको तामेल गरेको समेत मिसिलबाट देखिँदैन । निवेदक निरपराध व्यक्ति रहे भएको प्रष्ट छ । त्यसकारण कुनै केदार श्रेष्ठलाई लागेको कैद जरिवाना वापत म केदारभक्तलाई पक्रन कैद ठेक्न थुनामा राख्न पाइने होइन ।

            ५.    विशेष अदालत ऐन, २०३१ को दफा ९ को उपदफा (१) मा प्रतिवादीका नाउँमा समाहन जारी गर्दा विशेष अदालतले उजूरीमा ठेकिएको आधारमा र दावाको विवरण खोल्नु पर्दछ । ने.का.प. भाग १८ पाना ८४ नि.नं.९७२ फुल बेञ्च २०३३ निवेदक केदारदेव विरुद्ध भूमिप्रशासन कार्यालय झापा सो बमोजिम विशेष अदालतको कुनै पनि म्यादमा खुलेको छैन, त्यसकारण म्याद तामेली कार्यविधि कानून विपरित छ ।

            ६.    वारेण्ट जारी भएको मुद्दाका वारेण्ट गरी गएकोमा निज जहिले सुकै फेला परे पनि पक्राउ हुनु र गरिनु पर्छ । विशेष अदालतले जारी गरेको तथा प्रहरीले मिति ०३३।७।२२ मा तामेल भएको म्यादको पिठमा निजले बुझी नलिई आलटाल गरेकोले केदार श्रेष्ठको घर ढोकामा टाँसिएको भन्ने छ । मानिस फेला परिसकेको भए प्रहरीले निजलाई छाडी म्याद तामेल गरी हिंडने अवस्था पर्दैन भन्ने कुरा अदालतले जान्नु पर्ने हो र निजको कहाँ कुन घरमा टाँसिएको भन्ने कुरा पनि सो तामेलीमा स्पष्ट छैन, सो स्पष्ट हुनु आवश्यक थियो किनभने त्यसअघि २०३२।५।२५ मा तामेल गरेका म्यादको पिठमा केदार श्रेष्ठ भन्ने व्यक्तिको घर पसल पनि मोहन र नाउँ गरेको मानिस यस वडामा नभएको र हामीले चिनेको पनि छैन यस वडामा टाँस्न दिँदैनौं भनी भन्ने लेखिएको छ ।

            ७.    मुलुकी ऐन अ.बं.का महलको १९०मा वारेन्ट जारीभएको मानिस एकवर्षसम्म पनि हाजिर भएन वा पक्राउ परेन भने ६ वर्षसम्म मुद्दा मुलतवी राख्ने कुरा छ । सो कुनै कुरा भएन।

            ८.    विपक्षीहरूद्वारा लिखितजवाफ मगाई पेश गर्नु भन्ने डिभिजन बेञ्चको मिति २०३४।८।१४।३ को आदेशानुसार प्राप्त हुन आएको लिखितजवाफ निम्न प्रकारका छन् :

            ९.    निज केदार भन्ने केदारभक्त श्रेष्ठलाई प्रहरीमार्फत पक्राउ गरी ०३४।८।२।५ मा अं.का.वा.अं. मा चलानीसाथ पठाएको श्रेस्ताबाट देखिन आएको हुँदा निजले यस कार्यालय उपर समेत पेश गरेको रिट निवेदन झुटो हुँदा उक्त रिट निवेदनपत्र खारेज गरी पाउँ भन्ने समेत प्रहरी नायव उपरीक्षक कार्यालय हनुमानढोका ।

            १०.    अदालतका फैसलाले दण्ड कैद लागेको भनी पक्राउ भई आएको व्यक्तिलाई त्यसै छाड्न मुनासिव नभई दण्ड कैदको लगत भएका अदालतमा बुझाई दिएको सम्म हुँदा यस कार्यालय उपरको रिट निवेदनपत्र खारेज हुन सम्मानित अदालत समक्ष सादर अनुरोध गरिन्छ भन्ने समेत अञ्चलाधीशको कार्यालय बाग्मती अञ्चल ।

            ११.    अनाधिकार कारवाही भए गरेको समेत नहुँदा उक्त बन्दीप्रत्यक्षीकरणको निवेदन खारेज हुन सम्मानित अदालत समक्ष विनम्र अनुरोध गर्दछु भन्ने समेत काठमाडौं जिल्ला अदालत ।

            १२.   अ.वं. १९० नं. बमोजिम मुलतवी राखी ६ वर्ष पुगेपछि छिन्नु पर्ने भन्ने निवेदन जिकिर कानूनसंगत देखिँदैन । सो मुद्दाको कारवाही र किनाराको कानूनबमोजिम नै भएको छन् रिट निवेदनपत्र खारेज गरी पाउँ भन्न समेत बाग्मती विशेष अदालत ।

            १३.   नियमबमोजिम पेश हुन आएको फाइल समेत अध्ययन गरी बन्दी केदारभक्त श्रेष्ठलाई रोहवरमा राखी निवेदकतर्फका विद्वान अधिवक्ता श्री कृष्णप्रसाद घिमिरेको विपक्षी का.जि.अ. समेततर्फबाट खटिई उपस्थित हुन भएका विद्वान अतिरिक्त सरकारी अधिवक्ता श्री प्रमोद विजयीको बहस समेत सुनी निर्णयतर्फ विचार गर्दा निवेदकका मागबमोजिमको बन्दीप्रत्यक्षीकरणको आदेश जारी हुने नहुने के रहेछ ? निर्णय दिनु परेको छ ।

            १४.   यसमा बाबुकाजी शाक्यले बाग्मती विशेष अदालतमा गरेको बयानमा का.जि.कालीमाटी पेट्रोल पम्पनिर सडकको बायाँ किनारमा पसल हुने साहू केदार भनी बयान गरेको र सोही व्यहोरा उल्लेख भई प्रतिवादी केदार श्रेष्ठका नाउँमा समाहन र वारेण्ट जारी भएको देखिन आउँछ । उक्त प्रतिवादी केदार श्रेष्ठ भन्ने कुन व्यक्ति हो निजको घर कुन वार्डमा कति ब्लक नम्बरको हो निजको बाबु बाजेको नाउँ के हो इत्यादि कुनै कुरा बुझ्ने वा पत्ता लगाउने वा अभियुक्तको सनाखत गराउनेतर्फ प्रहरीबाट कुनै वास्ता नगरी सोझै प्रहरी प्रतिवेदन दायर भएको र केदार श्रेष्ठलाई अपराधी ठहराई विशेष अदालतबाट फैसला भएको देखिन आउँछ । यसरी फैसला भैसकेपछि निवेदक केदारभक्त श्रेष्ठनै उक्त प्रतिवादी केदार श्रेष्ठ हो भनी बाबुको नाम र घरको ब्लक नम्बर समेत उल्लेख गरी निवेदकहरू परेबाट निवेदकलाई पक्राउ गरी उक्त फैसला बमोजिम भनी थुनामा राखेको पाइन्छ । यसरी पहिलेनै जाँचबूझ गरी अभियुक्तको सनाखत गरी कारवाही गर्नुपर्ने कर्तव्यको पालन गरी फैसला भएपछि परेको निवेदनहरूको सिलसिलामा प्रहरीले निवेदक केदारभक्त श्रेष्ठ प्रतिवादी केदार श्रेष्ठ हो भनी विना आधार पक्राउ गरी विशेष अदालतको फैसला बमोजिम कारागारमा राख्नु उचित र न्याससंगत होइन, यस्तो शंकास्पद स्थितिमा कुनै व्यक्तिलाई थुनामा राख्नु नेपालको संविधान र प्रचलित नेपाल कानूनको विपरित हुन्छ । तसर्थ निवेदकलाई तुरुन्त कारागारबाट मुक्त गरी दिनु भनी बन्दीप्रत्यक्षीकरणको आदेश जारी गरी निज निवेदक केदारभक्त श्रेष्ठलाई थुनाबाट छाडी दिने ठर्हछ । जानकारीको निमित्त यो आदेशको प्रतिलिपि विपक्षी कार्यालयमा पठाउन महान्यायाधीवक्ताको कार्यालयमा पठाई नियमबमोजिम फाइल बुझाइदिनु ।

 

उक्त रायमा म सहमत छु ।

 

न्या. विश्वनाथ उपाध्याय

 

इति सम्वत् २०३४ साल फाल्गुण २३ गते रोज २ शुभम् ।