निर्णय नं. ७०३५ - उत्प्रेषण मिश्रित परमादेश ।

निर्णय नं. ७०३५         ने.का.प. २०५८,           अङ्क ९,१०

 

पुर्ण इजलास

माननीय न्यायाधीश श्री टोप बहादुर सिंह

माननीय न्यायाधीश श्री केदारप्रसाद गिरी

माननीय न्यायाधीश श्री सुसीला सिंह सिलु

संवत् २०५६ सालको रि. पु. इ. नं. .........१२०

फैसला मितिः २०५८।४।३२।५

 

मुद्दाः उत्प्रेषण मिश्रित परमादेश ।

         

निवेदक : तनहुँ जिल्ला व्यास नगरपालिका वडा नं. ६ वस्ने हाल जिल्ला कृषि विकास कार्यालय पर्वतमा कार्यरत जगनाथ ओझा

विरुद्ध

विपक्षी : लोकसेवा आयोग, कमल पोखरी, काठमाण्डौ समेत

 

§  नेपाल आर्थिक योजना तथा तथ्यांक सेवा नियम २०५१ को अनुसूची ३ मा तथ्यांक समूहको रा. प. तृतीय श्रेणीको लागि “मान्यता प्राप्त शिक्षण संस्था वा तथ्यांक शास्त्र वा गणित वा जनसंख्या शास्त्र वा एप्लाइड स्टाटिस्टिक्स विषयमा स्नातकोत्तर वा सो सरह उत्तिर्ण” भनी शैक्षिक योग्यता तोकिएको पाईन्छ । यसरी तथ्यांक विषयमा सहित कुनै विषयमा स्नातकोत्तर गरेको व्यक्ति लोकसेवा आयोगको विज्ञापन बमोजिम सो पदमा उम्मेरदवार हुन योग्यता नपुगेको भनी मान्न मिलेन । यिनै निवेदक र प्रत्यर्थी दुबै जनाले सोही विज्ञापनको आधारमा आवेदन दिई लिखित परिक्षामा समावेश भई उत्तिर्ण भएपछि अन्तवार्तामा समेत समावेश भएको देखिन्छ । विपक्षी उत्तम नारायण मल्लले अर्थशास्त्रमा तथ्यांक विषय समेत लिई स्नाकोत्तर गरेकोमा कुनै विवाद नदेखिएको अवस्थामा लोकसेवा आयोगको सो विज्ञापनबाट समेत निजको योग्यता नपुगेको भन्नु युक्तिसंगत देखिदैन । अतः विपक्षी उत्तम नारायाण मल्लको उम्मेरदवार हुन योग्यता नै नपुगेको र तथ्यांक शास्त्रमा स्नाकोत्तर भएको कारणले म नै उक्त पदमा उत्तिर्ण हुनु पर्छ भन्ने निवेदक जगनाथ ओझाको दावी कानून संगत नदेखिंदा रिट निवेदन खारेज हुने।

(प्र. नं. १३)

निवेदक तर्फबाट : विद्वान अधिवक्ता श्री उपेन्द्र केशरी न्यौपाने

विपक्षी तर्फबाट : सहन्यायाधिवक्ता श्री कृष्णराम श्रेष्ठ, अधिवक्ताद्वय श्री हरिहर दाहाल र रामप्रसाद भट्टराई

अवलम्वित नजिरः

 

आदेश

          न्या. टोपबहादुर सिंहः नेपाल अधिराज्यको संविधान, २०४७ को धारा २३, ८८ (२) एवं सर्वोच्च अदालत नियमावली, २०४९ को नियम ३ (१) (ख) बमोजिम परेको प्रस्तुत रिट निवेदनको संक्षिप्त तथ्य एवै ठहर यसप्रकार छ ।

          २.   विपक्षी लोकसेवा आयोगले विज्ञापन नं. १०५५।०५२।०५३ बमोजिम तथ्यांक समूह रा. प. द्वितीय श्रेणीको पद संख्या १ मा विज्ञापन गरेको र उक्त पदको लागि न्यूनतम शैक्षिक योग्यतामा विज्ञापन गरिएको पदसँग सम्बन्धीत सेवा समूहको रा. प. तृतीय श्रेणीको पदमा सेवा प्रवेशको लागि तोकिएको विषयमा स्नातकोत्तर उपाधि प्राप्त गरेको हुनु पर्ने र अधिकृत स्तरको पदमा ५ वर्षको अनुभव प्राप्त गरेको हुनु पर्ने भनी तोकिएको थियो । उक्त विज्ञापन बमोजिम तथ्यांक तर्फको राजपत्रांकित द्वितीय श्रेणीको पदमा चाहीने न्युनतम योग्यता नेपाल आर्थिक योजना तथा तथ्यांक सेवा (गठन समूह तथा श्रेणी विभाजन र नियूक्ति) नियमहरु २०५१ को नियम ७ मा तोकिएको योग्यता पुग्नु पर्ने कुरा प्रष्ट छ । म निवेदकले त्रिभुवन विश्वविद्यालय अन्तर्गत केन्द्रिय क्याम्पस किर्तिपुरबाट तथ्यांकशास्त्रको स्नाकोत्तर उपाधी प्राप्त गरेको छु । म ०५०।४।१ देखि रा. प. तृतीय श्रेणीको सहायक योजना अधिकृत पदमा स्थायी नियुक्ति भै कार्यरत रहेको छु । मलाई उक्त पदमा रही काम गर्न उत्कृष्ठ इच्छा जागेको र मेरो योग्यता पनि पुगेको हुँदा फारम भरी लिखित परिक्षामा समावेश भएको मा म समेत उक्त परिक्षामा सफल भै अन्तवार्तामा संलग्न भएको थिएँ । नेपाल आर्थिक योजना तथा तथ्यांक सेवा (गठन समूह तथा श्रेणी विभाजन र नियुक्ति) नियमहरु, २०५१ को नियम ७ ले निर्दिष्ट गरेको अनुसुची ३ को (ख) क्र. सं. १ अनुसार तथ्यांक समूहको लागि आवश्यक न्यूनतम शैक्षिक योग्यता तथ्यांकशास्त्र वा गणित वा जनसंख्या शास्त्र वा एप्लाइड स्टाटिष्टिक्स विषय मध्ये कुनै विषयमा स्नातकोत्तर वा सो सरह उत्रिर्ण गरेको हुनुँपर्नेमा म वाहेकका लिखित परिक्षामा सफल भएका उम्मेरदवारहरुको शैषिक योग्यता अर्थशास्त्रमा स्नातकोत्तर भै न्युनतम आवश्यक योग्यता पुरा नगरेको देखि उक्त विषय संग स्पष्ट वाझिएको व्यहोरा उल्लेख गर्दै लोकसेवा आयोगको अध्यक्षज्यू समक्ष उक्त व्यहोरा जानकारी गराएको थिएँ । मैले दिएको निवेदनमा कुनै कारवाही नै नगरी २०५३।१२।२० गतेको गोरखा पत्रमा उक्त पदको लागि अर्थशास्त्रमा स्नातकोत्तर गरेको विपक्षी उत्तम नारायण मल्ल सफल भएको भनी प्रकाशीत गरीएको रहेछ । निजामती सेवा ऐन, २०४९ को दफा ६ (२) नि. से. नी. २०५० को नियम १५ (१) तथा (२) नेपाल आर्थिक योजना तथा तथ्यांक सेवा (गठन, समूह तथा श्रेणी विभाजन र नियुक्ति) नियमहरु २०५१ के नियम ७ र अनुसुची ३ (ख) को क्र. सं. १ विपरीत विपक्षीहरुको नियुक्ति हुने, नियुक्ति दिने र प्रतियोगितामा सामोल हुने र सामेल गराउने तथा नियुक्तिको लागि सिफारिस गर्ने गराउने समेतको कार्यले नेपाल अधिराज्यको संविधान, २०४७ को धारा ११ (१), १२ (१), १२ (२) (ङ) द्वारा प्रदान गरिएको मेरो मौलिक हकमा समेत प्रतिकूल असर परेको हुँदा विपक्षीहरुको उक्त सबै कार्य लगायत नियुक्तिको लागि गरिएको सिफारीश र नियुक्ति समेत उत्प्रेषणको आदेश द्वारा बदर गरी प्रचलीत ऐन कानून तथा नियमहरु बमोजिमको योग्यता पुगेको म निवेदकलाई नियुक्तिको लागि सिफारिश गर्नु र नियुक्ति दिनु भनी विपक्षीको नाउँमा परमादेश समेत जारी गरी पाउँ भन्ने रिट निवेदन ।

          ३.   यसमा के कस्तो भएको हो ? निवेदकको माग बमोजिमको आदेश जारी हुनु नपर्ने कारण भए यो आदेश प्राप्त गरेको मितिले बाटोको म्याद बाहेक १५ दिन भित्र लिखित जवाफ पठाउनु भन्ने समेत यस अदालतको एक न्यायाधीसशको इजलासको आदेश ।

          ४.   रिट निवेदकले उठाउनु भएको प्रश्न नितान्त लोकसेवा आयोगको कार्य क्षेत्र भित्रको विषय भएको र यस मन्त्रालयले लोकसेवा आयोगबाट सिफारीश भई आएका उम्मेरद्वारहरुलाई नियुक्ति गरेको हो । यस मन्त्रालयको कुनै कार्यबाट विपक्षीको मौलिक हक र कानून प्रदत्त हकको हनन् नभएकोले रिट निवेदन खारेज गरी पाउँ भन्ने समेत व्यहोराको विपक्षी कृषि मन्त्रालयको लिखित जवाफ ।

          ५.  यस आयोगबाट निवेदकले रिट निवेनमा उल्लेख गरेको पदको विज्ञापन प्रकाशित हुँदा यक्त पदसँग सम्बन्धीत सेवा समूह उपसमूहको रा. प. तृतिय श्रेणीको पदमा सेवा प्रवेशको लागि तोकिएको विषयमा स्नातकोत्तर उपाधि गरेको भनी उल्लेख गरिएको थियो । उक्त पद तथ्यांक समूहको रा. प. तृ. श्रेणीको शैक्षिक योग्यतामा मान्यता प्राप्त शिक्षण संस्थाबाट तथ्यांकशास्त्र वा गणित वा जनसंख्याशास्त्र वा एप्लाइड स्टाटिष्टिक्स विषयमा स्नातकोत्तर वा सो सरह उतिर्ण गरेको हुनु पर्ने सेवा सम्बन्धी नियममा उल्लेख भएको । सिफारीश भएका उम्मेरदवार उत्तम नारायण मल्लले Statistics तथा Demography विषय समेत लिई स्नातकोत्तर तह उत्तिर्ण गरेको देखिएको हुँदा विज्ञापित पदसँग निजको शैक्षिक योग्यता मिलेको नै देखिएकोले नियमानुसार लिखित र अन्तवार्ता परिक्षबाट सर्वाधिक अंक प्राप्त गर्ने व्यक्तिलाई शिफारिश गर्ने गरी आयोगबाट भएको काम कानूनसम्मत भएकोले रिट निवेदन खारेज गरी पाउँ भन्ने समेत विपक्षी लोकसेवा आयोगको लिखित जवाफ । 

          ६.   म २०३८ सालमा रा. प. तृ. श्रेणीमा पदस्थापना भएको र मैले स्टाटिस्टिक्स विषय सहित अर्थशास्त्रमा स्नातकोत्तर गरेको, २०४२ सालमा संयुक्त राज्य अमेरीकाबाट डेमोग्राफीमा १० महिनाको कोर्स पुरा गरेकोमा विवाद छैन । यसै कोर्सको आधार सहित श्री ५ को सरकारले ०४७।१।५ को निर्णयानुसार प्रशासन सेवाबाट तथ्यांक सेवाको डेमोग्राफी समूहमा समूहिकृत गरी सेवा परिवर्तन गरी पदस्थापना गरिएकोमा विवाद छैन । यस अवस्थामा विपक्षीको रिट निवेदनको माग अनुसार न्यूनतम योग्याता नपुगेको वा अर्कै समूहको भन्ने ठहर गरी रिट जारी गर्न मिल्दैन । रिट निवेदन खारेज गरी न्याय पाउन सादर अनुरोध छ भन्ने समेत विपक्षी उत्तम नारायण मल्लको लिखित जवाफ ।

          ७.  रिट निवेदकले उल्लेख गर्नु भएको लोकसेवा आयोगद्वारा विज्ञापित वि. नं १०५५।०५२–०५३ राजपत्रांकित द्वितीय श्रेणी (तथ्यांक तर्फ) को पद पूर्तिकालागि प्रतियोगितात्मक परीक्षाको संचालन गर्ने र उक्त पदमा नियुक्तिको लागि सिफारीश गर्ने लगायतका काम कारवाहीहरु यस मन्त्रालयबाट भए गरेको होइनन् । यस मन्त्रालयको काम कारवाहीले निवेदकको संविधान प्रदत्त हक अधिकारमा आघात नपुगेकोले यस मन्त्रालयलाई विपक्षी बनाइएको हदसम्म रिट निवेदन खारेज गरी पाउँ भन्ने विपक्षी सामान्य प्रशासन मन्त्रालयको लिखित जवाफ ।

          ८.   विपक्षी उत्तम नारायण मल्लको उम्मेरदवार हुने योग्यता नै नपुगेको र तथ्यांकशास्त्रमा स्नातकोत्तर भएको कारणले म नै उक्त पदमा उतिर्ण हनुपर्छ भन्ने निवेदक जगनाथ ओझाको दावी कानूनसंगत नदेखिंदा यो रिट निवेदन खारेज हुने ठहर्छ भन्ने माननीय न्यायाधीश गोविन्दबहादुर श्रेष्ठको राय ।

          ९.   नियम बमोजिम उम्मेरदवार हुन योग्यता नपुगेका विपक्षी उत्तम नारायण मल्लको दरखास्त लिई निजलाई परीक्षमा समेल गराई नियुक्तिको लागि सिफारिश गरेको त्रुटिपूर्ण देखिंदा विपक्षी उत्तम नारायण मल्ललाई तथ्यांक समूहको रा. प. द्वितीय श्रेणीको पदमा खुल्ला प्रतियोगिताद्वारा नियुक्तिको लागि गरिएको सिफारिश र निजको सो पदको नियुक्ति समेत उत्प्रेषणको आदेशद्वारा वदर हुने र बिज्ञापन नं. १०५५।०५२।०५३ को पदमा दरखास्त दिने उम्मेरदवारहरु मध्य प्रचलीत कानून बमोजिम योग्यता पुगेका व्यक्तिहरुमा सर्वाधिक अंक प्राप्त गर्ने उम्मेरदवारलाई वियुक्तिको लागि सिफारिश गर्नु भन्ने विपक्षी लोकसेवा आयोगको नाउँमा परमादेश समेत जारी हुने ठहर्छ भन्ने माननीय न्यायाधीश श्री कृष्ण कुमार वर्माको राय ।

          १०.  नियम बमोजिम पेशी सूचीमा चढी यस इजलास समक्ष पर्न आएको प्रस्तुत रिट निवेदनमा निवेदक तर्फबाट उपस्थित विद्वान अधिवक्ता श्री उपेन्द्र केशरी न्यौपानेले लोकसेवा आयोगले लिखित जवाफमा उल्लेख गरेको व्यवस्था नेपाल आर्थिक योजना तथा तथ्यांक सेवा (गठन समूह तथा श्रेणी विभाजन र नियुक्ति) नियमहरु २०५१ मा छैन । विपक्षीले अर्थशास्त्रमा स्नातकोत्तर गरेको र अर्थशास्त्र मूल विषय अन्तर्गत एक विषयको रुपमा मात्र Statistics विषय लिइएको अवस्थामा नियममा उल्लेखित योग्यता पुगेको भनी मान्न मिल्दैन । तसर्थ विपक्षी उत्तम नारायण मल्लको तथ्यांक समूहको राजपत्रांकित द्वितीय श्रेणीको खुल्ला प्रतियोगितामा उम्मेरदवार हुने योग्यता नपुगेको हुँदा माननीय न्यायाधीश श्री कृष्णकुमार वर्माको राय सदर हुनु पर्छ भन्ने वहस प्रस्तुत गर्नु भयो । विपक्षी लोकसेवा आयोग कृर्षि मन्त्रालय र सामान्य प्रशासन मन्त्रालयका तर्फबाट विद्वान सहन्यायाधिवक्ता श्री कृष्णराम श्रेष्ठले योग्यता निर्धारण गर्ने अधिकार लोकसेवा आयोगलाई छ, स्नातकोत्तर वा सो सरह भन्नाले जुनसुकै विषयमा स्नातकोत्तर गरे पनि एक विषय Statistics भएको आधारमा तथ्यांक शास्त्रमा स्नातकोत्तर गरे सरह मान्याता दिई निजको दरखास्त लिई निजलाई नियुक्तिको लागि सिफारिश गरेको नियम संगत नै भएको र विपक्षी उत्तम नारायण मल्लको तर्फबाट विद्वान अधिवक्ताद्वय श्री हरिहर दाहाल र श्री रामप्रसाद भट्टराईले विपक्षी रिट निवेदकले आफु परिक्षमा समावेश भई परिणम प्रकाशित भएर आफु असफल भएपछि मात्र योग्यता सम्बन्धी प्रश्न उठाई आएका हुन् । त्यसमाथी मेरो पक्षले नियमावलीले निर्धारण गरे बमोजिम अर्थशास्त्रमा Statistics विषय लिई स्नातकोत्तर गरी सकेका र लोकसेवा आयोगले सो योग्यतालाई मान्याता दिई निजलाई सिफारिश गरि नियुक्ति समेत पाई सकेको अवस्थामा माननीय न्यायाधिश श्री गोविन्दबहादुर श्रेष्ठज्यूको राय सदर हुनुपर्छ भन्ने समेत वहस प्रस्तुत गर्नु भयो ।

          ११.  उपरोक्त बहस जिकीर समेत सुनी आज निर्णय सुनाउने भनी तोकिएकोमा इन्साफतर्फ विचार गर्दा रिट निवेदन खारेज गर्ने गरेको मा. न्या. श्री कृष्ण कुमार वर्माको राय मध्ये कसको राय सदर हुनु पर्ने हो सो सम्बन्धमा निर्णय दिनु पर्ने देखिन आयो ।

          १२.  यसमा तथ्यांक समूहको रा. प. द्वितीय श्रेणीको खुल्ला प्रतियोगिताद्वारा पदपूर्ति गर्ने प्रक्रियामा नेपाल आर्थिक योजना तथा तथ्यांक सेवा (गठन, समूह तथा श्रेणी विभाजन र नियुक्ति) नियमहरु, २०५१ को नियम ७ सँग सम्बन्धीत अनुसूची ३ (ख) को क्र. सं. १ अन्तर्गतको तोकिएको शैक्षिक योग्यता मान्यता प्राप्त शिक्षण संस्थाबाट तथ्यांकशास्त्र वा गणित वा जनसंख्याशास्त्र वा एप्लाइड स्टाटिष्टिक्स विषय मध्ये कुनै विषयमा स्नातकोत्तर वा सो सरह उत्तिर्ण गरेको हुनु पर्ने भन्ने व्यवस्था अनुसार विपक्षी उत्तम नारायण मल्लको सो योग्यता नपुगेको र म तथ्यांक शास्त्रमा स्नातकोत्तर भएकोले उक्त पदमा नियुक्तिको लागि मलाई सिफारिश गर्नु पर्ने भन्ने निवेदन दावी जिकिर रहेछ । विपक्षी उत्तम नारायण मल्ल नेपाल आर्थिक योजना तथा तथ्यांक सेवाको रा. प. द्वितीय श्रेणीका अधिकृत भै तथ्यांक विषय लिई अर्थशास्त्रमा स्नातकोत्तर उपाधी प्राप्त गरेको र अमेरिकाबाट डेमोग्राफीमा १० महिने कोर्स पुरा गरेकोले निजको तथ्यांक समूहको रा. प. द्वितीय श्रेणीको पदमा खुल्ला प्रतियोगिताको लागि उम्मेरदवार हुने योग्याता पुगेको छ भन्ने लिखित जवाफ र विपक्षी तर्फबाट वहस जिकिर आएको छ ।

          १३.  निवेदक जगनाथ ओझा तथा विपक्षी उत्तमनारायण मल्ल दुबै जना तथ्यांक सेवाका रा. प. तृतीय श्रेणीका अधिकृत देखिन्छन् । विपक्षी उत्तम नारायण मल्लले तथ्यांक विषय लिई अर्थशास्त्रमा स्नातकोतर उपाधि प्राप्त गरेको र अमेरीकाबाट डेमोग्राफी विषयमा डिप्लोमा गरेको पनि देखिन्छ । अतः तथ्यांक समूहको रा. प. द्वितीय श्रेणीको पदमा खुल्ला प्रतियोगिताको लागि उम्मेरदवार हुन तथ्यांकशास्त्रमा नै स्नातकोत्तर उपादी पाएको हुनु पर्ने हुँदा सो नियम बमोजिम योग्यता नपुगेको भन्नु तर्कयूक्त एवं न्यायसंगत देखिदैन । तथ्यांक समूहको द्वितिय र प्रथम श्रेणीको पदमा खुल्ला प्रतियोगितको लागि उम्मेरदवार हुन तथ्यांकशास्त्रमा नै स्नातकोत्तर हुनुपर्ने भन्ने विधिकर्ताको मनसाय भए गणित वा जनसंख्याशास्त्र भन्ने विषयलाई तथ्यांकशास्त्र मानी ती विषयमा स्नातकोत्तर गरेको लाई पनि तथ्यांक समूहको रा. प. द्वितीय श्रेणीको खुल्ला प्रतियोगिताका लागि उम्मेरदवार हुन स्पष्ट रुपमा मान्याता दिएको देखिन्छ भने तथ्यांक विषय लिई अर्थशास्त्रमा स्नातकोत्तर गरेकोलाई उपरोक्त उल्लेखित विषय सहर नै नमान्नु युक्तिसंगत देखिदैन । फेरी सो पदको पूर्ति गर्न लोकसेवा आयोगले विज्ञापन गर्दा मिति २०५३।३।२६ को बुलेटिनमा तथ्यांक समूहको रा. प. द्वितीय श्रेणीको पदमा आवश्यक न्यूनतम योग्यता खुल्ला तर्फ “विज्ञापन गरिएको पदसंग सम्बन्धित सेवा, समूह, उपसमूहको राजपत्रांकित तृतीय श्रेणीको पदमा सेवा प्रवेशको लागि तोकिएको विषयमा स्नातकोत्तर उपाधि प्राप्त गरेको” भन्ने उल्लेख भएको र नेपाल आर्थिक योजना तथा तथ्यांक सेवा नियम २०५१ को अनुसूची ३ मा तथ्यांक समूहको रा. प. तृतीय श्रेणीको लागि “मान्यता प्राप्त शिक्षण संस्था वा तथ्यांक शास्त्र वा गणित वा जनसंख्याशास्त्र वा एप्लाइड स्टाटिष्टिक्स विषयमा स्नातकोत्तर वा सो सरह उत्तिर्ण” भनी शैक्षिक योग्यता तोकिएको पाइन्छ । यसरी तथ्यांक विषय सहित कुनै विषयमा स्नातकात्तर गरेको व्यक्ति लोकसेवा आयोगको विज्ञपन बमोजिम सो पदमा उम्मेरदवार हुन योग्यता नपुगेको भनी मान्न मिलेन । यिनै निवेदक र प्रत्यर्थी दुवै जनाले सोहि विज्ञापनको आधारमा आवेदन दिई लिखित परिक्षमा समावेश भई उत्तिर्ण भएपछि अन्तरवार्तामा समेत समावेश भएमो देखिन्छ । विपक्षी उत्तम नारायण मल्लले अर्थशास्त्रमा तथ्यांक विषय समेत लिई स्नातकोत्तर समेत गरेकोमा  कुनै विवद नदेखिएको अवस्थामा लोकसेवा आयोगको सो विज्ञापनबाट समेत निजको योग्यता नपुगेको भन्नु युक्तिसंगद देखिंदैन । अतः विपक्षी उत्तम नारायण मल्लको उम्मेरदवार हुन योग्यता नै नपुगेको र तथ्यांकशास्त्रमा स्नातकोत्तर भएको कारणले म नै उक्त पदमा उत्तिर्ण हुनु पर्छ भन्ने निवेदक जगनाथ ओझाको दावी कानूनसंगत नदेखिंदा रिट निवेदन खारेजहुने ठहर्‍याएको माननीय न्यायाधीश श्री गोािन्दबहादुर श्रेष्ठको राय सदर हुने ठहर्छ । मिसिल नियमानुसार गरी बुझाई दिनु ।

 

उपयुक्त रायमा सहमत छौ ।

 

न्या. केदारप्रसाद गिरी

न्या. सुशिला सिंह सिलु

 

इति सम्वत् २०५८ साल श्रावण ३२ गते रो ५ शुभम्..........................