निर्णय नं. ६०३१ - लोग्ने नाता कायम गरि पाउं
निर्णय नं.:६०३१ ने.का.प. २०५२ अङ्क ६
संयुक्त इजलास
माननीय न्यायाधीश श्री पृथ्वी बहादुर सिंह
माननीय न्यायाधीश श्री कृष्ण कुमार बर्मा
सम्वत् २०५० सालको फौ.पु.नं. : ७३६
फैसला मिति : २०५२/२/३
मुद्दा : लोग्ने नाता कायम गरि पाउं ।
पुनरावेदिका/वादी:जिल्ला सुर्खेत वीरेन्द्रनगर नगरपालिका वडा नं. १ बस्ने पूर्णा सुनार।
विरुद्ध
विपक्षी/प्रतिवादी:ऐ.ऐ. वडा नं. ६ बस्ने इन्द्र बहादुर भण्डारी ।
ऐ.ऐ बस्ने लेखगाउँ गा.वि.स वडा नं. ४ बस्ने पुट्टे सुनार ।
सामान्यतया जातकका सम्बन्धमा आमाको भनाई विश्वसनीय हुने भए पनि सो को पुष्ट्याई गर्ने पर्याप्त आधार हुनु जरुरी हुन्छ । सोको अभावमा एउटी नारीले उनाउ व्यक्तिलाई लोग्ने भन्दैमा लोग्ने स्वास्नीको नाता कायम हुने भनी सम्झन न्यायिक दृष्टिकोणबाट मिल्ने नदेखिने ।
(प्रकरण नं. १९)
ठोस प्रमाणको अभावमा वादी दावी बमोजिम लोग्ने नाता कायम गर्न मिल्ने नदेखिने । (प्रकरण नं. १९)
पुनरावेदिका तर्फबाट: विद्वान अधिवक्ता श्री खगेन्द्र प्रसाद अधिकारी
विपक्षीतर्फबाट : विद्वान अधिवक्ता श्री शिवराज अधिकारी, विद्वान अधिवक्ता श्री श्यामप्रसाद गौतम
अवलम्बित नजिरःX
फैसला
न्या.कृष्णकुमार वर्माः न्याय प्रशासन ऐन, २०४८ को दफा ९(१) अन्तर्गत पुनरावेदन अदालत वीरेन्द्रनगर सुर्खेतको फैसला उपर यस अदालतमा पुनरावेदन पर्न आएको प्रस्तुत मुद्दाको संक्षिप्त व्यहोरा यस प्रकार छ :–
२. सुर्खेत जिल्लाको गोठीकाडा गाउँमा वस्ता म र अन्यायी मेलापात घाँस दाउरा जाँदा वन जङ्गलमा विपक्षीको र मेरो भेटघाट हुने गर्दथ्यो । २०१७ साल भदौ २८ गतेका राती अन्यायी म सुतेका ठाउँमा मेरा घरमा आई मलाई करणी गर्न खोज्दा समाजले थाहा पाएमा र गर्भ रहन गएमा बेइजत हुन्छ । त्यसैले करणी नगरौ भन्दा म विदेश भरतमा लगी पाल्छु चिन्ता नगर भनि विश्वासमा पारी पूर्व सिरान पश्चिम गोडयान बनाई मलाई करणी गरेका र त्यसपछि पनि मलाई बारम्बार करणी गर्दै आएकोमा मिति २०१७।६।२५ गतेको राती गरेको करणी विर्यले मेरा पेटमा गर्भ रहन गई मिति २०१८।४।१० मा छोरा टेकबहादुर जन्म भएको हुँदा सुत्केरी खर्च समेत दिई २०४५ साल चैत्र महिना सम्म अन्यायीले मलाई इज्जत आमद अनुसार खान लाउन दिई छोरा स्वास्नीको रुपमा राखी राखेकोमा २०४६।१।४ गते देखि तिमी आमा छोरालाई म खान लाउन केही दिन्न, तिमीहरु मेरा स्वास्नी छोरा पनि होइनौ, जहाँ गै जे गर्न पर्छ गर भनी अन्यायीले जवाफ दिएकोले मुलुकी ऐन ५ नं. बमोजिम अन्यायी सँग मेरो लोग्ने स्वास्नीको नाता कायम गरी पाउँ भन्ने समेत व्यहोराको पुणी भण्डारीले दिएको फिरादपत्र।
३. यी वादीसँग मेरो करणी हुने र निजलाई घर कटेरो बनाई बसाली खानपिनको बन्दोवस्त कुनै गरेको छैन । म प्रतिवादी इन्द्रबहादुर काम गर्न भनी २०१७ साल मार्ग महिनामा विदेश भारतमा गई ०१८ साल आश्विन महिनामा दशैं मान्न मात्र घरमा आएको छु । यी वादीका लोग्ने पुट्टे सुनार भएको र निज पुट्टे सुनारको र यी वादीको करणी विर्यबाट दावीमा उल्लेख भएकोले टेकबहादुर सुनार ०१८।१।१७ गते जन्म भएको हो । उक्त कुरा निज टेकबहादुर सुनारले प्रस्तुत मुद्दा पर्नु पूर्व ०४२ सालमा जिल्ला कार्यालय सुर्खेतबाट प्राप्त गरेको ना.प्र.नं. ५९९९ बाट समेत सिद्ध देखिने नै छ । निज टेकबहादुर सुनार पुट्टे सुनार र यी वादीको करणीबाट नजन्मी मेरो करणीबाट जन्मेको भए नागरिक्ता लिँदा बाबु पुन्टे सुनार नदेखाई मेरो नाम उल्लेख हुनुपर्ने सो नभएको समेत कारण प्रमाणबाट झुठ्ठा दावीबाट फुर्सद गराई झुठ्ठा दावी गर्ने वादीलाई नै सजाय गरी पाउँ भन्ने समेत व्यहोराको प्रतिवादी इन्द्रबहादुर भण्डारीको प्रतिउत्तर पत्र ।
४. वादी दावीमा उल्लेखित टेकबहादुर पुन्टे कामी कै छोरा हो भन्ने समेत व्यहोराको वादीको साछी सुजी कामी, नरविर कामी समेतले अदालतमा गरेको बकपत्र ।
५. वादीबाट जन्मेको छोरा पुन्टे सुनारको हो यी वादी पुणी सुनार्नी पुन्टे सुनार कै स्वास्नी हुन । यी वादी प्रतिवादीको लोग्ने स्वास्नीको नाता कायम हुनु पर्ने होइन भन्ने समेत व्यहोराको प्रतिवादीको साछी कविराम गुरुङ्ग, कालुराम सुनार, नरविर कामी, टिकाराम, जितबहादुर खत्री, चन्द्र देव गिरी, झहर सिं बुढा, शिवराज खड्का र जितबहादुर थापा समेतले अदालतमा गरेको बकपत्र ।
६. प्रतिवादी इन्द्रबहादुर कै करणी विर्यबाट निज टेकबहादुरको जन्म भएको हो । कसरी नागरिकतामा पुन्टे सुनार उल्लेख भएको हो मलाई थाहा छैन भन्ने समेत व्यहोराको पुणी भण्डारीले अदालतमा गरेको बयान ।
७. पुन्टे सुनारलाई चिन्दैन, नागरिकता सम्बन्धी सबै कुरा मिलाई दिने बुबा इन्द्रबहादुर नै हुन । मेरा बाबु इन्द्रबहादुरले नागरिकता बनाउँदा पुन्टे सुनारको छोरा भनी लेखाई दिएको कुरा हाल आएर थाहा पाएँ मेरो आमाको जात लेखाउन पर्ने हो कि भन्ने सम्बन्धी सुनार भन्ने जात लेखाएको मात्र छु । म इन्द्रबहादुर भण्डारीको छोरा हुँ भन्ने समेत व्यहोराको टेकबहादुर सुनारले अदालतमा गरेको बयान ।
८. पुर्णा सुनार्नीसँग मेरो २०१६ सालमा विवाह भएको हो । पूर्णाबाट २०१८ साल श्रावण ११ गतेको साँझको समयमा छोरा जन्मेको थियो । त्यसको नाम टेके राखेको थिएँ भन्ने समेत व्यहोराको पुन्टे सुनारले अदालतमा गरेको बयान ।
९. पुन्टे सुनारको स्वास्नी पुर्णा सुनार्नी हुन र छोरा टेकबहादुर पनि पुन्टे सुनार कै हो भन्ने समेत व्यहोराको प्रतिवादी पुन्टे सुनारको साछी बलबहादुर गौतम र खडगबहादुर गौतमले अदालतमा गरेको बकपत्र ।
१०. पुट्टे सुनारलाई म चिन्दिन । मेरो दावी अनुसार ईन्द्रबहादुर भण्डारी मेरो श्रीमान हुन लोग्ने नाता कायम गरी पाउँ भन्ने समेत व्यहोराको वादी पुर्णा भण्डारीले गरेको बयान ।
११. साक्षीको बकपत्र नागरिकताको प्रमाणपत्र र पुट्टेको बयान परस्परमा विरोधाभास भई एक निश्चित विन्दुमा पुग्न नसकेको यसै अवस्थामा जन्मेको बच्चाका पितृत्व ठेगाना गर्न पर्दा आमाको भनाईले महत्व पाउने भन्ने सर्वोच्च अदालत डिभिजन बेन्चबाट नि.नं. २३०० ने.का.प. २०४२ मा सिद्धान्त प्रतिपादित भइरहेको देखिँदा वादी पुर्णाको इन्द्रबहादुरसँग लोग्ने नाता कायम हुने ठहर्छ भनी सुर्खेत जिल्ला अदालतबाट मिति २०४७।१०।१५ मा भएको फैसला ।
१२. मलाई हराई गरेको फैसला उल्लेखित नजीर सिद्धान्त तथा प्रमाण ऐन, २०३१ को ३ र ५४ विपरीत हुँदा पुर्ण रुपमा बदर गरी विपक्षीसँग मेरो जिकिर बमोजिम लोग्ने स्वास्नीको नाता कायम राखी पाउँ भन्ने समेत व्यहोराको पुट्टे सुनारले तत्कालिन भेरी अञ्चल अदालतमा दिएको पुनरावेदन पत्र ।
१३. प्रतिवादी पुट्टे सुनारको बयान समेतका ठोस प्रमाणलाई लोप राखी लाग्न नसक्ने प्रसंग बाहिरको नजीर लगाई भए गरेको सुर्खेत जिल्ला अदालतको फैसला हचुवा आधारमा भएकोले उक्त फैसला उल्टी गरी मेरो प्रतिउत्तर तथा पुनरावेदन जिकिर बमोजिम विपक्षीसँग मेरो लोग्ने स्वास्नीका नाता कायम नहुने गरी ईन्साफ गरी पाउँ भन्ने समेत व्यहोराको इन्द्रबहादुर भण्डारीले तत्कालिन भेरी अञ्चल अदालतमा दिएको पुनरावेदनपत्र ।
१४. ठोस र सबूद प्रमाणको अभावमा वादी र प्रतिवादी ईन्द्रबहादुरको लोग्ने स्वास्नीको नाता कायम हुने ठहर्याएको शुरु सुर्खेत जिल्ला अदालतको फैसला फरक पर्ने देखिएबाट अ.बं. २०२ नं. बमोजिम छलफलको लागि प्रत्यर्थी वादीलाई झिकाई नियमानुसार पेश गर्नु भन्ने भेरी अञ्चल अदालतबाट मिति २०४०।८।२६ मा भएको आदेश ।
१५. वादी दावीलाई पुष्टयाई गर्ने ठोस प्रमाणको (साविक पेज नं. ५३८) अभाव हुनाको साथै वादी कै साक्षीको बकपत्र, निजकै छोराको नागरिकताको प्रमाणपत्र समेतका प्रमाण परिबन्दबाट वादी पुर्णा सुनार्नी पुनरावेदक पुट्टे सुनारको स्वास्नी देखिन आएकोले प्रतिवादी ईन्द्रबहादुर भण्डारी वादी पुर्णाको लोग्ने हो भनी वादीले झुठ्ठा दावी गरेकीले निजको दावी नपुग्ने ठहर्छ । त्यस्तो नगरी वादी दावी अनुरुप निज वादी पुर्णाको लोग्ने ईन्द्रबहादुर भण्डारी हो भनी ठहर्याएको शुरु जिल्ला अदालतको फैसला नमिलेकोले उल्टी हुने ठहर्छ भन्ने पुनरावेदन अदालत सुर्खेत वीरेन्द्रनगरको मिति ०५०।२।३ गते को फैसला ।
१६. मैले शुरु फिराद दावीमा प्रत्यर्थी ईन्द्रबहादुरले शुरु देखि हामी आमा छोरालाई स्वास्नी छोरा तुल्याई खान लाउन दिई राखेकोमा मिति ०४६।१।४ गते देखि खान बस्न नदिएको र छोरा टेकबहादुरले आफ्नो बयानमा बाबु ईन्द्रबहादुरले जग्गा माग्दा नदिएकोले मुद्दा गर्नु परेको भनी लेखाएको तर्फ वास्तै नराखी हचुवा भरमा स्वास्नी तुल्याई सँगै साथमा नराखेको भन्ने आधार लिई गरेको फैसला त्रुटिपूर्ण छ । प्रत्यर्थी पुट्टे सुनारको बयान एक आपसमा विरोधाभास पूर्ण भएको निजको ठेगाना र छोरा टेकबहादुरको नागरिकताको ठेगाना समेत नमिलेको अवस्थामा पुनरावेदिका पुट्टे सुना कै स्वास्नी देखिन आएको भनी मलाई हराई गरेको पुनरावेदन अदालत सुर्खेतको त्रुटिपूर्ण फैसला बदर गरी इन्साफ पाउँ भन्ने समेत व्यहोराको वादी पुर्णा सुनारको यस अदालतमा पर्न आएको पुनरावेदनपत्र ।
१७. नियम बमोजिम दैनिक पेशी सूचीमा चढी पेश हुन आएको प्रस्तुत मुद्दमा पुनरावेदिका तर्फबाट उपस्थित विद्वान अधिवक्ता श्री खगेन्द्रप्रसाद अधिकारीले पेट बोलीबाट बुझिएका प्रतिवादी पुट्टे सुनारका नाममा म्याद जारी गर्दा घरद्वार पत्ता नलागी तामेल हुन नसकेको पछि निजले आफैं उपस्थित भई म्याद बुझेको निजको ठेगाना स्पष्ट रुपमा उल्लेख हुन नसक्नु उमेर फरक फरक उल्लेख गरिनु निजले उल्लेख गरेको टेकबहादुरको जन्म मिति तथा ठेगाना पेश भएको नागरिकताको प्रमाणपत्रसँग मेल नखानु समेतबाट मेरो पक्ष विपक्षी पुट्टे सुनारको श्रीमती नभएको स्पष्ट छ । टेकबहादुरले आफ्नो नागरिकता बनाउँदा बाबुको नाम पुट्टे सुनार ईन्द्रबहादुरले नै लेखाएको भनी बकपत्र गरेको छ । नागरिकतामा बाबुको नाम पुट्टे सुनार उल्लेख हुँदैमा मेरो पक्षको विपक्षी ईन्द्रबहादुरसँग नाता कायम हुन सक्दैन भन्न मिल्दैन । लामो समय सम्म खान लाउन बस्न दिई २०४६ सालमा मात्र घरबाट निकालेको प्रस्तुत मुद्दा गर्नुपर्ने कारण श्रृजना भएको हो सो अघि मुद्दा गर्नुपर्ने अवस्था नै थिएन । जन्मेको जातक बारे आमाको भनाईले मान्यता पाउने भन्ने सम्बन्धमा सम्मानीत अदालतबाट प्रतिपादित सिद्धान्त समेतको आधारमा विपक्षी ईन्द्रबहादुरसँग मेरो पक्षको लोग्ने नाता कायम हुनु पर्छ भनी बहस गर्नुभयो । त्यस्तै विपक्षी ईन्द्रबहादुर भण्डारीको तर्फबाट उपस्थित विद्वान अधिवक्ताद्वय श्री शिवराज अधिकारी र श्यामप्रसाद गौतमले वादीले उल्लेख गरेको मिति र समयमा मेरो पक्ष विदेशमा भएको वादीलाई मेरो श्रीमती हो भनी पुट्टे सुनारले स्वीकार गर्नुको साथै निजको छोरा टेकबहादुरले जिल्ला प्रशासन कार्यालय सुर्खेतबाट लिएको नागरिकता प्रमाणपत्रमा बाबुको नाम पुट्टे सुनार भनी उल्लेख गरेको समेतबाट विपक्षी पुट्टे सुनारको श्रीमती भएको कुरा प्रष्ट छ । मेरो पक्ष पवित्रा सुनारनी समेत बीच चलेको गाली बेइजती मुद्दाको रिसइवी साँध्न निजहरुकै बहकाउमा लागि वादीले यो मुद्दा दायर गरेकी हुन् । मेरोपक्षको श्रीमती भएको भए ०१७ साल देखि ०४६ साल सम्म करिब २८ वर्ष लामो अवधिसम्म अंश भाग नलिई चुपलागी बस्ने अवस्था नै आउँदैन । यसर्थ झुठ्ठा फिराद दावी हुँदा मेरो पक्षसँग लोग्ने नाता कायम नहुने ठहर्याएको पुनरावेदन अदालत सुर्खेतको फैसला बदर हुनु पर्ने होइन भनी बहस प्रस्तुत गर्नु भयो ।
१८. विद्वान अधिवक्ताहरुको उपरोक्त बहस जिकिर सुनी मिसिल समेत अध्ययन गरी ईन्साफ तर्फ विचार गर्दा पुनरावेदन अदालत सुर्खेतको फैसला मिले नमिलेको के रहेछ त्यसतर्फ निर्णय दिनु पर्ने हुन आयो ।
१९. यसमा आज निर्णय सुनाउने तारिख तोकिएकोमा प्रस्तुत मुद्दामा प्रतिवादी ईन्द्रबहादुरले शुरु देखि हामी आमा छोरालाई स्वास्नी छोरा तुल्याई खान लाउन दिई राखेकोमा मिति २०४६।१।४ गते देखि खान बस्न नदिएका र छोरा टेकबहादुरले आफ्नो बयानमा बाबु ईन्द्रबहादुरले जग्गा माग्दा नदिएकोले मुद्दा गर्नु परेको भनी लेखाए तर्फ वास्तै नराखी हचुवा भरमा स्वास्नी तुल्याईसँग साथमा नराखेको भन्ने आधार लिई गरेको फैसला त्रुटिपूर्ण हुँदा बदर गरी पाउँ भन्ने मुख्य पुनवेदन जिकिर रहेछ । अब पुनरावेदिकाको पुनरावेदन जिकिर पुग्न सक्ने नसक्ने के रहेछ त्यसतर्फ विचार गर्दा यी पुनरावेदिका वादीले २०१७।६।२५ मा प्रतिवादी ईन्द्रबहादुरसँग करणी लिनु दिनु भई २०१८।४।१० मा जन्मेको छोरालाई आधार बनाई करिब २८ वर्ष पछि प्रस्तुत फिराद दायर गरेको देखिन्छ । वादीको छोरा टेकबहादुर सुनारले जिल्ला प्रशासन कार्यालय सुर्खेतबाट मिति २०४२।५।१० मा लिएको नागरिकता प्रमाणपत्रमा बाबुको नाम पुट्टे सुनार लेखेको पाइन्छ । अ.बं. १३९ नं. बमोजिम बुझिएका निज टेकबहादुरले अदालतमा बयान गर्दा मैले नागरिकता प्रमाणपत्र लिँदा बुबा ईन्द्रबहादुरले र अड्डाका मानिसले सही गर भनेको ठाउँमा सही गरेको हुँ । बाबुको नाम के लेखेछन् थाहा भएन । मेरो बुवा ईन्द्रबहादुर नै हुन भनी लेखाई दिएको देखिए पनि उक्त नागरिकता प्रमाणपत्रमा लेखिएको व्यहोरा झुठ्ठा हो वा प्रतिवादी ईन्द्रबहादुरले झुठ्ठा व्यहोरा लेखाई झुक्याई जालसाजी गरी नागरिकता बनाउन लगाएको हो भन्ने तर्फ कुनै उजुर बाजुर गरेको देखिँदैन । यसका अतिरिक्त वादी कै साक्षी परे कामी र नरबहादुर कामीले टेकबहादुर पुट्टे कामीको छोरा हो भनी बकपत्र गरेको देखिनुका साथै निज वादी पुर्णा मेरो स्वास्नी हो र टेकबहादुर मेरो छोरा हो भनी पुट्टे सुनारले बयान गरेकोमा निज उपर झुठ्ठा बयान गरेको वा आफ्नो इज्जतमा धक्का पुग्ने गरी झुठ्ठा कुरा गरेको भनी वादी तर्फबाट कुनै उजुर बाजुर समेत गरेको देखिँदैन । छोरा जन्मेपछि प्रतिवादी ईन्द्रबहादुर भण्डारीले सुत्केरी खर्च समेत दिई २०४५ साल चैत्रसम्म ईज्जत आमद अनुसार खान लाउन दिई छोरा स्वास्नीको रुपमा राखी २०४६।१।४ देखि मात्र खान लाउन पनि दिन्न तिमीहरु मेरा स्वास्नी छोरा पनि होइनौ भनी घरबाट निकाला गरेकोले विपक्षीसँग लोग्ने स्वास्नी नाता कायम गरी पाउँ भन्ने फिराद दावी भएपनि लामो अवधिसम्म के कसरी कहाँ बसेको तथा छोराको लागि के कसरी जीवन यापन हुन गयो सो सम्बन्धमा वादीले तथ्ययुक्त तवरबाट पुष्टि गर्न सकेको देखिँदैन । स्वयं वादी कै साक्षी सुजी कामी र नरवीर कामीले वादी पुट्टे कामीसँग पोइल गईन भनी सुनेको छु । यी वादी ज्याला मजदुरी गरी खान्छिन । वादी दावीमा उल्लेखित टेकबहादुर पुट्टे कामीको छोरा हो भनी अदालतमा बकपत्र गरेबाट पनि यी पुनरावेदिका वादी प्रतिवादीसँग लामो अवधिसम्म लोग्ने स्वास्नीको रुपमा रहे बसेको भन्ने कुरा प्रमाणित हुन आउँदैन । जहाँसम्म जन्मेको जातकको बारेमा आमाको भनाईलाई मान्यता दिने गरी सम्मानीत अदालतबाट कतिपय मुद्दाहरुमा सिद्धान्त समेत प्रतिपादन भएको परिप्रेक्षमा वादीको प्रतिवादी ईन्द्रबहादुरसँग लोग्ने नाता कायम हुनु पर्छ भनी पुनरावेदिका तर्फका विद्वान अधिवक्ताको बहस जिकिर रहेको छ त्यसतर्फ विचार गर्दा सामान्यतया जातकका सम्बन्धमा आमाको भनाई विश्वसनीय हुने भए पनि सोको पुष्ट्याई गर्ने पर्याप्त आधार हुनु जरुरी हुन्छ । सो को अभावमा एउटी नारीले उनाउ व्यक्तिलाई लोग्ने भन्दैमा लोग्ने स्वास्नीको नाता कायम हुने भनी सम्झन न्यायिक दृष्टिकोणबाट मिल्ने नदेखिदा विद्वान अधिवक्ताको उक्त बहस जिकिरसँग सहमत हुन सकिएन । एक छिनलाई वादीकै भनाई मान्ने हो भने पनि २८ वर्षसम्म चुप लागेर बसी ढीलाई गरी फिराद गर्नुको कुनै औचित्य पनि देखिँदैन । यसका अतिरिक्त वादीकै साक्षीहरुको बकपत्र अ.बं. १३९ नं. बमोजिम बुझिएका प्रतिवादी पुट्टे सुनारको बयान, प्रतिवादीका साक्षीहरुका बकपत्र र वादीकै छोरा टेकबहादुर सुनारको नागरिकता प्रमाणपत्र समेतका आधार प्रमाणहरुबाट पुनरावेदिका वादी पुर्णा सुनार पुट्टे सुनारको श्रीमती भएको देखिन आउँछ । यसर्थ ठोस् प्रमाणको अभावमा वादी दावी बमोजिम लोग्ने नाता कायम गर्न मिल्ने नदेखिँदा शुरु जिल्ला अदालतको फैसला उल्टी गरी वादी दावी नपुग्ने ठहर्याएको पुनरावेदन अदालत वीरेन्द्रनगर सुर्खेतको फैसला मिलेकै देखिँदा मनासिब ठहर्छ। पुनरावेदिकाको पुनरावेदन जिकिर पुग्न सक्तैन । मिसिल नियमानुसार गरी बुझाई दिनु ।
उक्त रायमा म सहमत छु ।
न्या.पृथ्वीबहादुर सिंह
इतिवम्वत् २०५२ साल ज्येष्ठ ३ गते रोज ४ शुभम् ।