निर्णय नं. २४२५ - प्राचिन मूर्ति चोरी

निर्णय नं. २४२५    ने.का.प. २०४२      अङ्क ७

 

डिभिजन बेञ्ज

इजलाश

माननीय न्यायाधीश श्री धनेन्द्र बहादुर सिंह

माननीय न्यायाधीश श्री बब्बरप्रसाद सिंह

सम्वत् २०४० सालको फौ.पु.नं. ५१७

मुद्दा : प्राचिन मूर्ति चोरी ।

 

पुनरावेदक/प्रतिवादी:ल.पु.जि.सुनाकोठी गा.पं.वडा नं.६ उटुटोल बस्ने कृष्ण गोपाल महर्जन ।

विरुद्ध

विपक्षी/वादी:श्री ५ को सरकार (जिल्ला प्रहरी कार्यालय ल.पु.)

फैसला भएको मिति:२०४२।५।२७।५ मा

     प्राचिन स्मारक संरक्षण ऐन, ०१३ को दफा १३ को उपदफा (१) मा पुरातत्व सम्बन्धी या कलात्मक वस्तु नेपाल अधिराज्यबाट विदेश निकाशी गर्न तथा नेपाल अधिराज्य भित्र एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा सार्न वा कुनै ठाउँमा संग्रह गर्न हुँदैन भन्ने  लेखिएको पाइन्छ ।

 (प्रकरण नं. २६)

पुनरावेदक,प्रतिवादी तर्फबाटः विद्वान वरिष्ठ अधिवक्ता श्री वासुदेव प्रसाद ढुङ्गाना

विपक्षी,वादी तर्फबाटः विद्वान सरकारी अधिवक्ता श्री प्रेम बहादुर विष्ट

उल्लेखित मुद्दाःX

फैसला

न्या.धनेन्द्र बहादुर सिंहःन्याय प्रशासन सुधार ऐन, २०३१ को दफा १३ को उपदफा (५) को खण्ड (ख) अनुसार पुनरावेदनको अनुमति प्राप्त भई पेश हुन आएको प्रस्तुत मुद्दाको तथ्य यसप्रकार छ ।

      २.    ०३७।९।२३ गते बिहान ल.पु.नगर पंचायतभिमसेन स्थान अगाडिको मन्दिरको ढोका निर गई हेर्दा गणेशको मूर्ति चोरी गरी लगी सकेको रहेछ । प्राचिन र पुरातात्विक हुँदा प्रहरीद्वारा पत्ता लगाई कानुन बमोमिज गरिपाउँ भन्ने ०३७।९।२६ को सानो भाइ नापित समेतको जाहेरी ।

३.    सुराक लगाउँदै गरेको बखत ०३८।८।१ मा कृष्णगोपाल महर्जन, योसिचा महर्जन, हाफुचा अवाले समेत ल.पु.भिमसेन अगाडिको भट्टीको बाहिर बसी मूर्ति चोरी गर्न सफल भए पनि बिक्री गर्न नसकेकोमा अफसोच गरी रहेको अवस्थामा फेला परेकोले पक्राउ गरी दाखिल गरेका छौं भन्ने बा.अं.प्र.अपराध अन्वेषण समूहका प्र.ना.नि.भैरवबहादुर बोगटी समेतको ०३८।८।१।२ को प्रतिवेदन ।

      ४.    मिति ०३७।९।१३ गते योसिचा महर्जन समेत हामी दुवै मिली सल्लाह गरी ०३७।९।२७ गते रातको १२।।,१ बजे पाटन भिमसेन स्थान अगाडि मणी गणेशको ढलौटले बनाएको ६ हात भएको सिरमा मुकुट लगाएको सँुढ भएको अन्दाजी २ फीट उचाई भएको मूर्ति चोरी घरमा राख्यौं । उक्त मूर्ति बिक्री गर्न ग्राहक खोज्दा २, ३ महिनासम्म फेला नपरेको म घर बनाउने काममा जाँदा कृष्णगोपालसँग मूर्ति बिक्री गर्ने ग्राहक खोजी देउ भन्दा २, ३ दिनपछि क्यामरा ल्याई मूर्तिको फोटो खिची लगे । मूर्ति बागमतीको किनारमा गाडी हात २ सुँढ १ पाता १ भाँचिएको पूर्णलालको घर नजिक खरीको बोट मुनि गाड्यौं भन्ने समेत हाकुचा अवालेको प्रहरीमा भएको बयान ।

      ५.    पाटन भिमसेन स्थान अगाडिको मणिकुमार गणेशको मूर्ति चोरी गर्न हाकुचा अवालेसँग सल्लाह गरी २०३७।९।२३ गते राती म र हाकुचा समेत भई चोरी गरी हाकुचाको घरको छिँडी मुनि राखी म आफ्नो घर गएँ । १, २ महिना पछि हाकुचाले कृष्णगोपाल महर्जनसँग बिक्रीको लागी मानिस खोज्न सल्लाह गरेको छ भनी भनेको २, ३ दिन पछि कृष्णगोपालले क्यामरा लिई मूर्तिको फोटो लिएपछि हाकुचा र मैले मूर्तिलाई बागमती नदी संखमूलको पुल मुनि गाड्यौं । छुट्टी रहेको हात सुँड र पाता पूर्णलालको बारीमा गाडयौं भन्ने समेत योसिंचा महर्जनको प्रहरीमा भएको बयान ।

६.    ०३७ साल माघतिर भिमलाल महर्जनले भेटी एउटा मूल्यवान कुरा छ सो बिक्री गर्ने सम्बन्धमा तिमीले काम गर्छाै भनी सोधेको थियो । मैले माल हेर्नु पर्छ भन्दा हाकुचाको घरमा लगी त्यो गणेशको मूर्ति देख्यौं । त्यो मूर्ति बिक्री गर्न फोटो चाहिन्छ भनी अर्को दिन क्यामरा लिई फोटो खिचेको थिएँ । मूर्ति चोरी गरी ल्याएको हाकुचा र योसिंचा रहेछ भन्ने थाहा पाएँ । सिन्धुपालचोक घर भएको रोहित तामाङले फोटो खिच्न क्यामरा दिई उक्त मूर्ति रोहितको मानिसले किन्ने सल्लाह भएको थियो भन्ने समेत कृष्णगोपाल महर्जनले प्रहरीमा गरेको बयान ।

७.    बागमती संखमुलको पुलमुनि माटोभित्रबाट मणीगणेशको मूर्ति र पूर्णलालको बारीको खरीकोरुख मुनि माटो बाट हात २ सुँड १ पाता १ समेत बरामदभएको बरामदी ०३८।८।२ को मुचुल्का ।

८.    मणिकुमार गणेशको मूर्ति सय वर्ष नाघेको तामाबाट तयार भएको ४ फिट अग्लो रु.३,५०,०००।– पर्ने भन्ने पुरातत्व विशेषज्ञ तेजरत्न ताम्राकारको प्रतिवेदन ।

९.    प्र.हाकुचा अवाले र योसिंचा महर्जनले चोरीको १, ३ नं.र प्राचिन स्मारक संरक्षण ऐन, ०१३ को दफा १३(१) बमोमिज कसूर गरेको हुँदा चोरीको १२ र १४ को उपदफा (१) तथा प्राचिन स्मारक संरक्षण ऐन, ०१३ को दफा १३(५) बमोजिम प्र. कृष्णगोपाल महर्जनले चोरी १, ३ र प्राचिन स्मारक संरक्षण ऐन, ०१३ को दफा १३(१) को कसुर अपराध गरेको हुँदा निज कृष्णगोपाललाई चोरीको १२, १४ को उपदफा (१) र प्राचिन स्मारक संरक्षण ऐन, ०१३ को दफा १३(५) बमोजिम प्र.भिमलाल महर्जनले चोरीको १, ३ नं.प्राचिन स्मारक संरक्षण ऐन, ०१३ को दफा १३(१) को कसूर अपराध गरेकोले चोरीको १२,१४(१) बमोजिम र प्राचिन स्मारक संरक्षण ऐन, ०१३ को दफा १३(५) बमोजिम हाल फरार रहेका रोहित तामाङलाई पक्राउ भएका बखत वा पत्ता लागेका बखत चोरीको १, २, ३ नं.र प्राचिन स्मारक संरक्षण ऐन, ०१३ को दफा १३(१) को कसूरमा चोरीको १२,१४(१) र प्राचिन स्मारक संरक्षण ऐन, ०१३ को दफा १३(५) बमोजिम कारवाई भई सजायँ हुन माग दावी गरेको प्रहरी प्रतिवेदन ।

१०.    दाखिल भएको गणेशको मूर्ति ०३७ साल पुष महिनामा रातको १२ बजे चोरी मेरो घरमा राखेको ४, ५ दिन पछि संंखमूल पुल मुनि गाडी राखेँ । भाँचिएको हात सुँड पाता पूर्णलालको बारीको खरीको रुख मुनि गाडेको हो । कृष्णगोपालसँग मूर्तिको बारे कुरा गर्दा २, ३ दिनपछि क्यामरा लिई आई फोटो समेत लिए पछि निजले खोजी नीति गर्न आएन । योसिंचाले मलाई नपोल रु.२०००।– दिन्छु भनी आजै मुद्दा बुझाउन ल्याउँदा भनेकोले एक्लैले चोरी गरेको भनी लेखाएको हुँ । तर योसिंचा समेत भई चोरी गरेको भन्ने समेत हाकुचा अवालेले अदालतमा गरेको बयान ।

११.    देखाइएको गणेशको मूर्ति चोरी गर्न म गएको छैन । हाकुचाले चोरी ल्याई घरमा राखी छाडेको बिक्री गर्नु पर्‍यो भनेकोले मैले रोहित र निजको एकजना साथीले मूर्तिको फोटो खिची ल्याउ भनी क्यामरा समेत दिएकोले मैले हाकुचाको घरमा गई फोटो खिची फिलिम सहितको क्यामरा समेत रोहितको साथी मेरो घरमा आई लगेको त्यसपछि निजहरूसँग भेट भएको छैन । योसिंचालाई हाकुचाले बयान गर्दा नपोले रु.१०००।– हाकुचालाई दिन्छु भनी मलाई दिई राखेको यो बयान साथ दाखिल गरेको छु भन्ने समेत कृष्णगोपाल महर्जनले बागमती विशेष अदालतमा गरेको बयान ।

१२.   मैले चोरी गरेको होइन । यस सम्बन्धमा मलाई केही थाहा छैन । हाकुचालाई बोलाउन गएको गल दिएको र देउताको मूर्ति ठेलेको भन्ने प्रहरीले मलाई पिट्न लागेकोले दिक्क भई भनेको हुँ । हाकुचाको बयान सुनँ म समेत भई चोरी गरेको होइन । निजले किन त्यसो भने तिनै जानुन । कृष्णगोपाललाई मैले चिनेको छैन । निजले किन त्यसो बयान गरे निजै जानुन । मैले लगाई राखेको इष्टकोट मैलो भई छोरीलाई दिई पठाउँदा मसँग रहेको ५, ५ सयको नोट राख्न कृष्णगोपाललाई दिएको हुँ । अरु कारणबाट दिएको होइन । हाकुचालाई रु.५, ६ सय दिन बाँकी छ दिन नसकेकोले रिसाई रु.२०००। दिन्छु नपोल भनी भन्यो होला भन्नेसमेत योसिंचा महर्जनले बागमती विशेष अदालतमा गरेको बयान ।

१३.   मणिकुमार गणेशको मूर्ति जाँच गरी पुरातात्विक अध्ययन र अनुसन्धानको आधारमा रु.३,५०,०००।– मुल्य निर्धारण गरेको हो यो मूर्ति अत्यन्त दुर्लभ अमूल्य मूर्तिको बनौट सैलीको अध्ययनको आधारमा १०० वर्ष नाघे ननाघेको भनी छुट्याउने गर्छु भन्नेसमेत मूर्ति विशेषज्ञ तेजरत्न ताम्राकारको बकपत्र ।

१४.   अभियुक्तहरूले सावित भई बयान गरेकोले  चोर हो भनी सरजमीन गरेको हो भन्ने समेत पूर्णगोवन्द श्रेष्ठको बकपत्र ।

१५.   हाकुचा समेत ३ जनालाई मूर्ति चोरी गरेकोमा पक्राउ गरी सरजमीन गराउन ल्याएकोले म समेत रोहवरमा बसी सरजमीन गरेको हो । कृष्णगोपाललाई चिनेको छैन भन्ने समेत बद्रीबहादुर श्रेष्ठको बकपत्र ।

१६.    मणिकुमार गणेशको मूर्ति चोरी भएकोले म तथा सानुभाइ नापितले संयुक्त हुलिया दिएका थियौं भनी सनाखत गर्ने धनराज राजोपाध्यायले गरेको बकपत्र ।

१७.   चोरी गरेको यसले हो भन्ने मलाई थाहा छैन भन्नेसमेत भाजुमान श्रेष्ठले बा.वि.अदालतमा गरेको बकपत्र ।

१८.   प्र.मध्येका हाकुचा अवाले र योसिंचा महर्जन समेतलाई वादी दावी अनुसारको कसूर गरेको ठहरेकोले कैद वर्ष तीन र रु.२००।– का दरले जरिवाना समेत हुने र प्र.मध्येका कृष्णगोपाल महर्जनको हकमा वादी दावी अनुसार चोरीको १, ३ नं.अन्तर्गतको कसूर गरेको नभई प्राचिन स्मारक संरक्षण ऐन, २०१३ को दफा १३(१) अन्तर्गतको अपराध सम्म गरेको हुँदा सोही ऐनको दफा १३(५) अनुसार कैद वर्ष १ महिना ६ र रु.१००।– जरिवाना समेत हुने ठहर्छ । प्र.मध्ये भिमलाल महर्जन फरार रहेको देखिँदा निजका हकमा मुलतवी राखी दिने । दाखिल हुन आएको मूर्ति समेत जफत हुने ठहर्छ भन्ने समेत बागमती विशेष अदालतको ०३९।३।२७।१ को फैसला ।

१९.    हामी निर्दोष छौं दोषी ठहराई गरेको फैसला बदर गरी अभियोगबाट सफाई पाउँ भन्ने समेत कृष्णगोपाल महर्जन र योसिंचा महर्जनको पृथक–पृथक पुनरावेदन ।

२०.   योसिंचा महर्जन र कृष्णगोपाल महर्जनलाई सजायँ गर्ने गरेको बागमती विशेष अदालतको इन्साफ मिलेको देखिँदा सदर हुन्छ भन्ने समेत मध्यमाञ्चल क्षेत्रीय अदालतको २०४०।४।२५।४ को फैसला ।

२१.   सो फैसलामा कानुनी त्रुटि हुँदा पुनरावेदनको अनुमति पाउँ भन्ने समेत प्रतिवादी कृष्णगोपाल महर्जनको निवेदन परेकोमा फोटो मात्र खिच्ने व्यक्तिलाई प्राचिन स्मारक संरक्षण ऐन, ०१३ संशोधनसहितको दफा १३(१) लाग्न नसकी सोही दफाको उपदफा (५) ले सजायँ गर्न समेत मिल्ने नदेखिँदा उक्त उपदफाहरू प्रयोग गरी मध्यमाञ्चल क्षेत्रीय अदालतले सजायँ गर्ने गरेको निर्णय त्रुटिपूर्ण देखिएकोले पुनरावेदनको अनुमति दिइएको छ भन्ने समेत सर्वोच्च अदालत डिभिजन बेञ्जको ०४०।१०।१८।४ को आदेश ।

२२.   निवेदक तर्फबाट रहनुभएका विद्वान वरिष्ठ अधिवक्ता श्री वासुदेवप्रसाद ढुंगानाले पुनरावेदक प्रतिवादी कृष्णगोपालले मूर्ति चोरेको भन्ने मिसिल प्रमाणबाट देखिँदैन । मूर्तिको फोटोसम्म खिचेको हो । यस्तोमा प्राचिन स्मारक संरक्षण ऐन, ०१३ को दफा १३(१) को अपराधमा सोही ऐनको दफा १३(५) अनुसार सजायँ गरेको मध्यमाञ्चल क्षेत्रीय अदालतको इन्साफ मिलेको छैन । पुनरावेदकले सफाई पाउनु पर्छ भन्ने समेत र विपक्षी वादी तर्फबाट बहस गर्न उपस्थित विद्वान सरकारी अधिवक्ता श्री प्रेमबहादुर विष्टले पुनरावेदक कृष्णगोपाल मूर्ति बिक्री गर्न तस्वीर खिचेमा सावित छ । त्यस्तो व्यक्तिलाई प्राचिन स्मारक संरक्षण ऐन, ०१३ को १३(१) को अपराधमा सजायँ गरेको मध्यमाञ्चल क्षेत्रीय अदालतको इन्साफ मिलेको छ भन्ने समेत बहस गर्नु भयो ।

२३.   प्रस्तुत मुद्दाको मध्यमाञ्चल क्षेत्रीय अदालतको इन्साफ मिलेको छ छैन सो कुराको निर्णय दिनुपर्ने हुन आएको छ ।

२४.   यसमा निर्णयतर्फ हेर्दा प्रतिवादी हाकुचा अवालेले शुरु फैसला उपर पुनरावेदन नगरी बसेको र प्र.योसिंचा महर्जनको क्षेत्रीय अदालतको फैसला उपर पुनरावेदन पर्न आएको नदेखिँदा त्यसतर्फ बिचार गर्न परेन । पुनरावेदक प्रतिवादी कृष्णगोपाल महर्जनका हकमा निज उपर मूर्तिको फोटो खिची मूर्ति खरीद गर्ने ग्राहक खोजेकोमा सावित भएको देखिँदा चोरीमा निजको सहमती छैन भन्ने इन्कारीलाई विश्वास मान्न सकिएन निजले चोरीको १, ३ र प्राचिन स्मारक संरक्षण ऐन, ०१३ को दफा १३ को उपदफा १ को कसूर गरेको हुँदा चोरीको १२, १४ को उपदफा (१) र प्राचिन स्मारक संरक्षण ऐन, ०१३ को दफा १३(५) बमोजिम कारवाई गरी सजायँ गरिपाउँ भन्ने प्रहरी प्रतिवेदन दावी देखिन्छ ।

२५.   पुनरावेदक प्रतिवादी कृष्णगोपाल महर्जनले चोरीको १, ३ नं.को कसूर गरेको ठहर्दैन। प्राचिन स्मारक संरक्षण ऐन, २०१३ को दफा १३ को उपदफा (१) अन्तर्गतको अपराध गरेको भनी बागमती विशेष अदालतको गरेको ठहरलाई मध्यमाञ्चल क्षेत्रीय अदालतबाट सदर गरेको पाइन्छ ।

२६.   पुनरावेदक कृष्णगोपाल महर्जनले चोरी मूर्तिको ग्राहक खोजिदिनको लागि सो मूर्तिको तस्वीर सम्म लिएकोमा सावित भई बयान गरेको देखिन्छ । ग्राहक खोजेको भन्ने देखिँदैन । प्राचिन स्मारक संरक्षण ऐन, ०१३ को दफा १३ को उपदफा (१) मा पुरातत्व सम्बन्धी या कलात्मक वस्तु नेपाल अधिराज्यबाट विदेश निकासी गर्न तथा नेपाल अधिराज्य भित्र एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा सार्न वा कुनै ठाउँमा संग्रह गर्न हुँदैन भन्ने लेखिएको पाइन्छ । तर पुनरावेदक कृष्णगोपाल महर्जनले सो मूर्ति निकासी गर्न वा एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा सार्न वा कुनै ठाउँमा संग्रह गर्न खोजेको भन्ने कुनै तथ्ययुक्त आधार देखिँदैन । तसर्थ पुनरावेदक प्रतिवादी कृष्णगोपाल महर्जनले प्राचिन स्मारक संरक्षण ऐन, ०१३ को दफा १३ को उपदफा (१) को कसूर अपराध गरेको भन्न सकिने अवस्था नहुँदा निज पुनरावेदक प्रतिवादी कृष्णगोपाल महर्जनले सफाई पाउने ठहर्छ ।

२७.   पुनरावेदक कृष्णगोपाल महर्जनको हकमा चोरी गरेको भनी प्राचिन स्मारक संरक्षण ऐन, ०१३ को दफा १३(१) को अपराधसमेत कायम गरी दफा १३ को उपदफा (५) बमोजिम सजायँ गरेको बा.वि.अ.को इन्साफ सदर गरेको हदसम्म म.क्षेत्रीय अदालतको इन्साफ मिलेको देखिएन । अरु तपसील बमोजिम गर्नु ।

तपसील

पुनरावेदक प्रतिवादी कृष्णगोपाल महर्जन के निजले सफाई पाएको हुँदा निजलाई बागमती विशेष अदालतका ०३९।३।२७ का फैसला र ०३९।६।२९ का लगतले गर्ने गरेको कैद वर्ष १।६ एक वर्ष ६ महिना ज.रु.१००।– र मध्यमाञ्चल क्षेत्रिय अ..का मिति ०४०।४।२५ का फै.र ०४०।८।१४ का ल.ले गर्ने गरेको कैद ।१।२४ एक महिना चौबिस दिन र ज.रु.१०।– समेत नलाग्ने हुँदा सो लगत काटी दिनु भनी का.जि.अ.मा लगत दिनु...१

पुनरावेदक कृष्णगोपाल महर्जन के बागमती विशेष अदालतको फैसलाले गर्ने गरेको जरिवाना रु.१००।– मध्यमाञ्चल क्षेत्रिय अ..मा पुनरावेदन गर्दा ०३९।६।२९ मा का.जि.अ.मा बुझाएको देखिँदा सो रु.१००।– र कैद बापत रु. ३१९।५० सोही मितिमा धरौट बुझाएको देखिँदा जरिवाना रु.१००।– नलाग्ने र धरौटी समेत नलाग्ने हुँदा फिर्ता पाउँ भनी पुनरावेदकको ऐनका म्यादभित्र दर्खास्त परे दस्तुर केही नली फिर्ता दिनु र मध्यमाञ्चल क्षेत्रिय अ..बाट रु.३०९।५० मात्र फिर्ता गर्ने गरेको लगत काटी दिनु भनी का.जि.अ.मा लगत दिनु..२

पुनरावेदक कृष्णगोपाल महर्जन के यस अदालतमा, मध्यमाञ्चल क्षेत्रीय अ.का फैसलाले गर्ने गरेको कैद ।१।२४ को रु.८१।– ०४०।५।२९ मा का.जि.अ.मा धरौट राखेको देखिँदा, सो धरौटी फिर्ता पाउँ भनी ऐनका म्यादभित्र दर्खास्त परे दस्तुर केही नली फर्ता दिनु भनी का.जि.अ.मा लगत दिनु...३

इन्साफ केही उल्टीमा देहायका मानिसको रेकर्ड राख्न सर्वोच्च अदालत प्रशासन शाखामा लेखी पठाई दिनु....४

मध्यमाञ्चल क्षेत्रीय अदालतका उस बखतका मा.न्या.श्री हरिहरलाल राजभण्डारी १

ऐ. ऐ. का.मा.न्या.श्री लिलाप्रसाद गिरी...१ 

बागमती विशेष अदालत अध्यक्ष श्री केदारनाथ आचार्य..१

सदस्य श्री कोमलप्रसाद उपाध्याय..१

मिसिल नियम बमोजिम गरी बुझाई दिनु.......................५

 

उक्त रायमा म सहमत छु ।

 

न्या.बब्बरप्रसाद सिंह

 

इतिसम्वत् ०४२ साल भाद्र २७ गते रोज ५ शुभम् ।