निर्णय नं. २५२२ - अंश

निर्णय नं. २५२२    ने.का.प. २०४२      अङ्क १०

 

डिभिजन बेञ्ज

इजालश

माननीय न्यायाधीश श्री गजेन्द्रकेशरी बास्तोला

माननीय न्यायाधीश श्री महेशरामभक्त माथेमा

सम्वत् २०४१ सालको दे.पु.नं. ४६२

मुद्दा : अंश ।

 

पुनरावेदक/प्रतिवादी:जिल्ला देउखुरी चौलाही गाउँ पञ्चायत वडा नं.८ मजगाउँ बस्ने राम प्यारी चौधरी ।

ऐ. बस्ने खुसीराम चौधरी ।

विरुद्ध

विपक्षी/वादी :ऐ. ऐ. बस्ने ठाकुराम चौधरी ।

फैसला भएको मिति:२०४२।१०।२८।२ मा

     कानुन बमोजिम बुझी नाता सम्बन्धमा कारवाही गरी निर्णय गर्नु पर्नेमा क्षेत्रीय अदालतले निजलाई नबुझी गरेको निर्णय कानुनसंगत भएन ।

(प्रकरण नं. २१)

पुनरावेदक, प्रतिवादी तर्फबाट:विद्वान अधिवक्ता श्री यादव प्रसाद खरेल

विपक्षी, वादी तर्फबाट  :विद्वान अधिवक्ता श्री बालकृष्ण न्यौपाने

उल्लेखित मुद्दाःX

फैसला

न्या.गजेन्द्रकेशरी बास्तोलाः मध्य पश्चिमाञ्चल क्षेत्रीय अदालतले गरेको फैसला उपर पुनरावेदनको अनुमति प्राप्त गरी आएको प्रस्तुत मुद्दाको संक्षिप्त विवरण यसप्रकार छन् : पिता पाटन चौधरीको पत्नी निज विपक्षी आमा रामप्यारी र छोरा म ठाकुराम, निज खुसीराम, भागीराम, चैनराम समेत चार छोरा भएको पिता परलोक हुनु भएपछि हामी अंशियारमा बजै मुखिया चौधरीनी र हामी पाँच आमा छोरा समेत ६ अंशियार छौं । हामी एक र सगोलमा रहँदा विपक्षीहरूले म प्रति मन मोटाव गरी तँ हाम्रो घरमा नबस निस्की जा भनी हेला गरी खान लगाउन समेत नदिई २०३४ साल माघ ८ गते घरबाट निकाली दिएको हुँदा अलग बसेको छु । अंश देउ भन्दा अंश दिन्न भनेकाले २०३६ साल माघ ८ गतेको अघिल्लो दिन ७ गते तकको अंशबण्डाको २० नं.बमोजिम विपक्षीबाट फाँट लिई ६ खण्डको एक खण्ड अंश दिलाई पाउँ भनी ठाकुराम चौधरीको मिति २०३८।४।१५ को फिराद–पत्र ।

२.    म रामप्यारीको पहिलो विवाह भएको लोग्ने देसतवरीया गा.पं.वडा नं.३ जनकपुर बस्ने गोपी चौधरीका करणी वीर्यले मेरो गर्भबाट २००० साल फाल्गुणमा त्यो वादी जन्मेको वर्ष ३ को भएको बखत पहिलो लोग्ने निजको गोपीलाई छोडी २००० साल फाल्गुणमा पाटन चौधरीसँग पोइल आउँदा यी वादीलाई दुध पछि लिई आएकी हुँ । संगबसी हुर्की विवाह गरी अलग घर बनाई सकेको छ । गोपीका छोरा हो । पाटनको छोरा होइन यी वादी फाल्गुण महिनामा जन्मेकोले हामी थारु जातीको रितिस्थिति अनुसार फागुराम नाम राखी सोही नामाकरण भएको हो । फागुरामले ठाकुराम भनी  झुठ्ठा नाम लेखेको हो । झुठ्ठा नाम लेखाई झुठ्ठा दावी लिएको छ । वादी ठाकुरामले पाटन चौधरीका दर्ताको जोती कमाएको जग्गाको कबूलियत गरिपाउँ भनी कबूलियत गराई मोही कायम गरिपाउँ भनी निज पाटन चौधरी उपर उच्च स्तरीय आयोग समितिमा उजूर दिएको समेतबाट पाटन चौधरीको छोरा रहेनछ भन्ने यकीन हुन्छ । वादीले पाटन चौधरीलाई मेरो बा कहाँ छ देखा मेरो बाको अंशबण्डा म सँग सम्मिलित गर । १६।१७ वर्ष जति तेरो घरमा काम गरिरहेको छु । तेरो बाको अंश चाहिन्न । तेरो बाको लाश देखा तँलाई ज्यान मुद्दा दिन्छु भनी पाटन चौधरीलाई लेखेको पत्र समेतबाट अर्काको छोरा भएको वादीले स्वीकार गरेको छ । वादी लेख्न जान्ने भएर पनि लिखत खडा नगरी ल्याप्चे लगाई फागुराम भन्ने नामलाई ठागुराम लेखी आफ्नो खास नाम लोप गरी ठागुराम लेखेको हो । वादी लेख्न जान्ने फागुराम हो भन्ने मिति २०३८।६।४ को खुसीराम चौधरी र रामप्यारी चौधरी समेतको संयुक्त प्रतिउत्तरपत्र ।

३.    प्रतिवादी रामप्यारी चौधरीले मेरो पहिलेको लोग्ने गोपी चौधरीको छोरा हो । यसको नाम ठागुराम नभई फागुराम हो भनी प्रति जिकिर हुँदा छोरा नाता कायमतर्फ मिति २०३८।७।२६ गते बयान गराउन पेश गर्नु भन्ने दाङ देउखुरी जिल्ला अदालतको मिति २०३८।७।२५ को आदेश ।

४.    मिसिल संलग्न खुसीरामको प्रतिउत्तर सुनी सिधिएकोमा म पाटनको जेठो छोरा हुँ। गोपीको छोरा भन्ने मलाई थाहा छैन । बाबु पाटनको शेषपछि थारु जातिको रीति अनुसार देउता स्थायी पूजा आजा गरेको छु । मेरो नागरिकतामा बाबुको नाम पाटन लेखिएको छ । गोपी चौधरीलाई मैले चिनेको छैन । मलाई अंश ठग्नको लागि झुठ्ठा प्रति उत्तरपत्र दिएको हुन् भन्ने मिति २०३९।७।२६ को ठागुराम चौधरीको बयान ।

५.    ठागुरामको बयान सुनेँ निजको नाम फागुराम हो ठागुराम होइन । मेरो बाबु पाटनले जन्माएको होइन । गोपीले जन्माएको गोपीको छोरा हो अंश दिनपर्दैन भन्नेसमेत मिति २०३९।७।६ को खुसीरामको बयान ।

६.    वादीको प्रमाण खण्डमा लेखिएको सक्कलै नागरिकताको प्रमाणपत्र झिकाउने र प्रतिवादीले प्रमाण दिएको मिति २०३६।२।१८।६ को सक्कल कागज प्रतिवादीबाट झिकाई वादीलाई देखाई सुनाई पेश गर्नु भन्ने दाङ देउखुरी जिल्ला अदालतको आदेश ।

७.    प्रतिवादी खुसीराम चौधरीबाट पेश भएको सक्कल कागज सुने सो मिति २०३६।२।१८।६ को सक्कल कागज म निरक्षर भएकोले मैले लेखेको होइन । म फाल्गुण महिनामा जन्मेको पनि होइन र मेरो नाम फागुराम पनि होइन । नागरिकतामा पनि मेरो नाम ठागुराम लेखेको हुँदा प्रतिवादीहरूले फागुराम नाम हो भन्ने झुठ्ठा भन्ने मिति २०३८।८।५।६ को ठागुराम चौधरीको बयान ।

८.    वादी ठागुरामको पहिलेको बाबु गोपी हो साल मिति थाहा छैन । निज गोपीको परलोक भएपछि रामप्यारी खुसीरामको बाबु पाटनसँग पोइल आएको हो । वादी ठागुरामको बाबुको बाबु गोपी नै हुँदा प्रतिवादी खुसीरामको बाबु पाटनबाट अंश पाउनु पर्ने होइन भन्ने प्रतिवादीका साक्षी रामनारायण चौधरी र विन्तिराम चौधरीको मिति ०३८।९।२८ को बकपत्र ।

९.    वादी ठागुरामको बाबु पाटन नै हो गोपी होइन । यिनीहरूका ६ अंशियारहरू मध्ये वादी अंशियार भएकाले वादीले अंश पाउनु पर्ने तुल्सीराम चौधरी र दुःखराम चौधरीको मिति २०३८।९।२८ को बकपत्र ।

१०.    छोरा अंशियारलाई इज्जत आमद अनुसार खान लाउन दिनुपर्दछ । नदिए अंश दिनुपर्छ भन्ने कानुनी व्यवस्थाको विद्यमानतामा अंश नदिने कुरा आउँदैन । तसर्थ वादीले अंश दिनु पर्ने नदेखी निकाला गरेका मिति २०३६।१०।८ गते मानो छुट्टिएको मिति कायम गरी तायदाती मागिएको र सोही मिति सम्मको चल अचल सम्पत्तिमा यी वादीले अंश पाउने ठहर्छ भन्ने समेत शुरु दाङ देउखुरी जिल्ला अदालतको मिति २०४०।३।२४ गतेको फैसला ।

११.    हामीहरूले पेश गरेको प्रमाणहरूको मूल्यांकन नै नगरी वादीले अंश पाउने ठहराइएको शुरु दाङ देउखुरी जि.अ.को फैसलामा चित्त बुझेन भन्नेसमेत प्र.हरू रामप्यारी चौधरी समेतको पुनरावेदनपत्र ।

१२.   पाटन चौधरी परलोक भएपछि म सहोदर जेठो छोरा ठागुराम चौधरीको नाममा नामसारी निमित्त सिफारिश गरिपाउँ भनी ठागुराम चौधरीको प्रधानपञ्चलाई गरिदिएको निवेदन सक्कल र ठागुराम चौधरी र खुसीराम चौधरीको मिलापत्र सक्कलै समेत चौलाई गाउँ पञ्चायत कार्यालय देउखुरी लमाहीबाट झिकाउने र यिनै वादी प्रतिवादीको अंश दपोट मुद्दा दाङ देउखुरी जिल्ला अदालतमा चलेको भन्ने पुनरावेदकबाट देखिएकोले उक्त मुद्दा छिनिएको छ, छैन छिनिएको भए प्रमाण निमित्त पठाउन भनी लेखीपठाई आएपछि नियम बमोजिम पेशगर्नु भन्ने यसअदालतको मिति २०४१।२।६ गतेको आदेश ।

१३.   प्रतिवादीहरूबाट ६ खण्डको १ खण्ड अंश पाउँ भन्ने वादी दावी भएकोमा म गोपी चौधरीको विवाहिता स्वास्नी भएको र निजबाटै यी वादी जन्मेपछि निजलाई साथै ल्याई यी पाटन चौधरीसँग पोइल आएका हुँ । वादीले हामीहरू उपर झुठ्ठा दावी लिएका हुन् वादीले हामीबाट अंश पाउने नभई गोपी चौधरीबाट अंश पाउनु पर्ने हो भन्ने समेत प्रतिवादी जिकिर भएकोमा अ.बं.८० नं. अनुसार दुबै पक्षको नाता कायमतर्फ बयान हुँदा म गोपी चौधरीको छोरा नभई पाटन चौधरीको छोरा हुँ भनी वादीले बयान गरेको र वादी पाटन चौधरीका छोरा नभई गोपी चौधरीका छोरा हुन् भनी गोपी चौधरीको पूरा वतन समेत खुलाउन नसकी प्रतिवादीहरूले बयान गरेको देखिन आयो । त्यस्तै वादीका साक्षीहरूको वादी पाटन चौधरीकै छोरा भएकाले दावी बमोजिम प्रतिवादीहरूबाट अंश पाउनु पर्छ भनी किटानीसाथ बकपत्र गरिदिएको र प्रतिवादीले गोपी चौधरी भन्ने व्यक्तिको वतन समेत खुलाउन नसकी निजलाई अदालतमा समेत उपस्थित गराउन नसकेकोले यस अवस्थामा जिकिर लिने कुराको प्रमाण भार पुर्‍याउने दायित्व प्रतिवादीमा निहित रहेकोमा सो पुर्‍याउन समेत नसकेकोले वादी पाटन चौधरी छोरा सिद्ध हुन आएकोले ५ खण्डको १ खण्ड प्रतिवादीहरूबाट वादीले अंश पाउने ठहराएको शुरु दाङदेउखुरी जि.अ.को फैसला मनासिवठहर्छ भन्नेसमेत मध्य पश्चिमाञ्चल क्षेत्रीय अदालतको मिति २०४१।८।३।१ को फैसला ।

१४.   उक्त फैसलामा पुनरावेदनको अनुमति पाउँ भन्ने निवेदनमा “प्रतिवादीहरूबाट ६ खण्डको १ खण्ड अंश पाउँ भन्ने वादी दावी भएकोमा प्रतिवादी रामपियारीले म गोपी चौधरीको विवाहित स्वास्नी हुँ । निजैबाट यी वादी जन्मेको हो र वादीलाई समेत लिई पाटन चौधरीसँग पोइल आएको हुँ भनी प्रतिवाद गरेको र यी वादी अझ रामचौधरीले मोही कायमगरिपाउँ भनी उच्चस्तरीय समिति दाङमा निवेदन दिंदा म पाटन चौधरीको झड्केलो छोरा हुँ, बाबु पाटन चौधरीले अंश दिनु नभएकोले मोहीकायम गरि पाउँ भनी बयान गरेकोसमेत मिसिलसंलग्न प्रमाणबाट देखिनआएकोले वादीले निजको झड्केलो बाबु पाटन चौधरीसँग अंश पाउन सक्ने स्थितिको अभावमा मध्यमाञ्चल क्षेत्रीय अदालतको फैसलामा सार्वजनिक महत्वको विषयमा मूलुकी ऐन अदालती बन्दोवस्तको १८४(क), १८४ र प्रमाण ऐन, २०३१ को दफा ५२ को समेत त्रुटि भएकोले पुनरावेदनको अनुमति दिइएको छ भन्ने यस अदालतको मिति २०४१।१०।२४।४ को आदेश ।

१५.   पुनरावेदक प्रतिवादीतर्फका विद्वान अधिवक्ता श्री यादवप्रसाद खरेलले मध्य पश्चिमाञ्चल क्षेत्रीय अदालतले आवश्यक सबूद प्रमाण नबुझी प्रतिवादीबाट वादी अंश पाउने ठहर्‍याएको फैसलामा कानुनी त्रुटि भएकोले उक्त फैसला बदर हुनुपर्छ भन्ने र विपक्षी वादी ठागुराम चौधरीतर्फका विद्वान अधिवक्ता श्री बालकृष्ण  न्यौपानेले क्षेत्रीय अदालतको निर्णयमा कुनै कानुनी त्रुटि नभएकोले सो फैसला सदर हुनुपर्छ भन्ने समेत बहस गर्नु भयो ।

१६.    प्रस्तुत मुद्दामा मध्यमाञ्चल क्षेत्रियक्षेत्रीय अदालतको निर्णय मनासिव या बेमनासिव के रहेछ निर्णय दिनु परेको छ ।

१७.   यस मुद्दामा “हाम्रो जग्गा जमीनहरू निज पिता पाटन समेतका नाउँमा दर्ता हुँदा निज विपक्षीबाट अंश बण्डाका २० नं.बमोजिम हाम्रो चल अचल सम्पूर्ण जेथाको अंशको फाँट लिई ६ खण्डको १ अंश मलाई दिलाई पाउँ” भन्ने मुख्य वादी दावी भएकोमा “म रामप्यारी चौधरीनीको पहिलो विवाह भएको लोग्ने दे.सतवरिया गा.पं.वार्ड नं.३ जनकपुर बस्ने गोपी चौधरीका करणी वीर्यले मेरो गर्भबाट २००० साल फाल्गुण हो । वादी जन्मेको वर्ष ३ भएका बखत पहिलो लोग्ने निज गोपीलाई छाडी २००३ साल फाल्गुण महिनामा पाटन चौधरीसँग म पोइल आउँदा यो वादीलाई दुध पछि लिई आएको हुँ र यो वादी गोपीको छोरा हो पाटनको छोरा हैन” भन्ने प्रतिवादीतर्फबाट खण्डन भई प्रतिवादी परेको देखिन्छ । वा.स.खुसीरामले बयान गर्दा “निज मेरो बाबु पाटनले जन्माएको छोरा होइन । गोपीले जन्माएको गोपीको छोरा हो अंश दिन पर्दैन निजको बाबु पाटन कायम हुनुपर्ने हैन अरु मेरा प्रतिउत्तरमा लेखिए बमोजिम हो ।” भनी प्रतिवादीलाई नै कायम राखी बयान गरेको देखिन्छ ।

१८.   यस प्रकृतिको मुद्दामा मध्य पश्चिमाञ्चल क्षेत्रीय अदालतबाट निर्णय हुँदा “नाता कायमतर्फ बयान हुँदा म गोपी चौधरीको छोरा नभई पाटन चौधरीको छोरा हुँ भनी वादीले बयान गरेको र वादी पाटन चौधरीको छोरा नभई गोपी चौधरीका छोरा हुन् भनी गोपी चौधरीको पूरा वतन समेत खुलाउन नसकी प्र.वा.स.ले बयान गरेको देखियो” भनी वादीले अंश पाउने ठहर भएको देखिन आयो ।

१९.    मूलुकी ऐन, अदालती बन्दोवस्तका महलको १३३ नं.मा “झगडियासँग हाकीमले सोध्नु परेको मनासिव माफिकको कुरा जहिलेसुकै कागज गराए पनि हुन्छ ।” भन्ने व्यवस्था भएको र सोही महलको १३९ नं.मा “वादी प्रतिवादीका पेटबोलीमा लेखिएको मानिस नबुझी मुद्दा नछिनीने देखिएमा प्रमाणका तवरले अड्डाबाट बुझ्नु हुन्छ” भन्ने व्यवस्था भएको देखिन्छ । यसरी हाम्रो ऐनमा न्याय सम्पादनलाई आवश्यक कारवाई गर्ने अधिकार अदालतलाई पूर्ण रुपले प्रदान गरिराखेको छ “प्रमाणैर्वस्तु परीक्षण न्यायै” भन्ने हाम्रो न्यायिक मौलिक परम्परा हो । अर्थात् विभिन्न प्रमाणको सहायताले विवादित वस्तु तत्वको परीक्षा गर्नु न्याय हो । अर्थात विभिन्न प्रमाणको सहायताले विवादित वस्तु तत्वको परीक्षा गर्नु न्याय हो । यसी अनुरुप नै हाम्रो मूलुकी ऐन अदालती बन्दोवस्तको महलमा उपरोक्त व्यवस्था गरिएको छ । प्रमाणको खोजी नै नगर्नु अथवा त्यसको उपेक्षा गर्ने कुरालाई एङ्गोस्याक्सन पद्धतीले पनि मान्दैन ।

२०.   यसमुद्दाको न्यायिक निरोपण गर्नको लागि मुख्य कुरा वादी पाटन चौधरीको छोरा हो कि गोपी चौधरीको छोरा हो भन्ने कुराकै निर्णय हुनु परेको छ । यसपछि मात्र अंशको दावीतर्फ ठहर हुन सक्तछ ।

२१.   क्षेत्रीय अदालतबाट प्रतिवादीले प्रमाण दिएको गोपी चौधरीलाई बुझ्ने प्रारम्भिक (शुरु) कारवाई बाँकी राखेको देखिएबाट त्यसतर्फ कारवाई भई नाता सम्बन्ध यकीन भएपछि मात्र अंशतर्फ निर्णय गर्न बाटो खुले भएकोले प्रतिवादीहरूले प्रतिउत्तरपत्रको प्रकरण (२) मा देखाएको पेटबोलीबाट बुझ्नु पर्ने देखिएको गोपी चौधरीको वतन खुलाएको देखिएकोबाट सोही वतनमा निजलाई बुझ्ने काम हुनसक्ने नै हुँदा कानुन बमोजिम निजलाई बुझी नाता सम्बन्धमा कारवाही गरी निर्णय गर्नु पर्नेमा क्षेत्रीय अदालतले निजलाई नबुझी गरेको निर्णय कानुनसंगत भएन । सो मिति ०४१ साल मार्ग ३ गतेको फैसला बदर हुने ठहर्छ । अब गोपी चौधरीलाई बुझ्ने समेतको कारवाई चाँडो गरी कानुन  बमोजिम निर्णय ठहर गर्नु भनी पक्षलाई तारेख तोकी मिसिल क्षेत्रीय अदालतमा पठाई दिनु ।

 

उक्त रायमा म सहमत छु ।

 

न्या.महेशरामभक्त माथेमा

 

इतिसम्वत् २०४२ साल माघ २८ गते रोज २ शुभम् ।