निर्णय नं. २५७८ - उत्प्रेषण वा अन्य उपयुक्त आज्ञा, आदेश वा पुर्जी जारी गरिपाउँ

निर्णय नं. २५७८    ने.का.प. २०४२      अङ्क १२

 

डिभिजन बेञ्ज

इजलाश

माननीय न्यायाधीश श्री पृथ्वी बहादुर सिंह

माननीय न्यायाधीश श्री गजेन्द्रकेशरी बास्तोला

सम्वत् २०४१ सालको रिट नं. १८३५

विषय : उत्प्रेषण वा अन्य उपयुक्त आज्ञा, आदेश वा पुर्जी जारी गरिपाउँ ।

 

निवेदक      :जि.बाँके सितापुर गा.पं.वा.नं.४ यल  गाउँ गुराँसपुर बस्ने पं.तथा स्था.वि.मं.म. प.क्षे.नि.वीरेन्द्र नगर सुर्खेतमा कार्यरत ना.सु.पुरुषोत्तम श्रेष्ठ ।

विरुद्ध

विपक्षी :श्री ५ को सरकार, पं.तथा स्था.वि.मं.श्री महल पुल्चोक ।

सचिव पं. तथा स्था.वि.मं.श्री ५ को सरकार पं.तथा स्था.वि.मं.म.प.क्षे.निर्देशनालय,वीरेन्द्र नगर ।

आदेश भएको मिति:२०४२।११।१९ मा

अनुशासनहीन कारवाई गर्ने कर्मचारीलाई सफा हात आएको भन्न कुनै अवस्था र हालतमा नसकिने ।   

 (प्रकरण नं. १४)

निवेदक तर्फबाट: विद्वान अधिवक्ता श्री सुन्दरलाल चौधरी र विद्वान अधिवक्ता श्री प्रभुनारायण चौधरी

विपक्षी तर्फबाट      : विद्वान सह–न्यायाधीवक्ता श्री भैरवप्रसाद लम्साल

उललेखित मुद्दाःX

आदेश

न्या.गजेन्द्रकेशरी बास्तोला: नेपालको संविधानको धारा १६।७१ अन्तर्गत पर्न आएको प्रस्तुत रिट निवेदनको तथ्य एवं जिकिर संक्षेपमा यसप्रकार रहेछ ।

२.    लोक सेवाबाट सिफारिश भई ०२८।२।५ मा को.तथा त.का.बाँकेमा मुखिया पदमा नियुक्त भई मिति ०३१।१।३ मा क्षे.कृ.नि.नेपालगञ्जमा खरिदार र मिति ०३८।६।६ मा ऐ. मा ना.सु. मा बढुवा भएको र ०४०।१०।१ देखि ३ नं.कार्यालयमा सरुवा भई सेवारत छु । यस्तैमा प्रत्यर्थी कार्यालय प्रमुख, शाखा अधिकृतको २०४१।३।१९ को पत्रद्वारा नि.से.नि., २०२१ को नियमहरू ९.२०, ९.१७ र ९.१८ अनुसार आचरण नगरी साल तमामको बेला आलटाल गरी बरबुझारथको कार्य नगर्दा प्रशासन फाँटको कार्यमा बाधा परी बरबुझारथको आदेशको पालना नगरेबाट निर्देशनालयको मिति ०३१।३।१८ को निर्णयानुसार नि.से.नि. को नियम १०.१ अनुसार एकपटकलाई समयमा दिएको आदेशको पालना नभएबाट नसिहत दिएकोले नि.से.नि., २०२१ को नि.१०.१२ बमोजिम सचिव कहाँ पुनरावेदन गर्दा शुरुकै कारवाही मनासिव ठहराई निर्णय भएको कुरा जानकारी गराइयो ।

३.    प्रत्यर्थी नं.३ को मिति ०४१।३।१८ र प्र.नं.२ को मिति ०४१।८।२२ को उल्लिखित निर्णय मलाई उपलब्ध नगराइएको, नक्कल प्रदान नगराइएबाट उक्त निर्णयको आधार तथा निर्णयको कारण परिबन्ध केही थाहा हुन सकेन, निर्णयको प्रतिलिपि नदिनु नि.से.नि.को नियम १०.९(३) को प्रत्यक्षतः त्रुटि हो, मर्का पर्ने पक्षलाई सफाइको मौका नै नदिई गरेको प्रवृत्त भावनायुक्त निर्णयबाट प्राकृतिक न्याय सिद्धान्तको उल्लंघन भएको छ । नि.से.नि.को नियम १०.१(१) को प्रयोग सामान्य अवस्थामा हुँदैन । असामान्य स्थिति हुन कानुनमा उल्लिखित तथ्यहरू विद्यमान हुनु पर्दछ सफाइको मौका दिन अव्यहारिक भएको भन्ने उल्लेख छैन त्यस्तो ठानिनु मात्र पर्याप्त हुँदैन । नि.से.नि.को नियम १०.९ र १०.१० अनुसार कर्मचारीलाई सजायँ गर्नु अघि सफाइको मौका दिन पर्छ । यसरी मेरो हकमा नि.से.नि.को नियम १०.१(१) ९.२०, ९.१७ र ९.१८ आकर्षित हुनसक्ने होइन । यसरी मेरो हकमा  नि.से.नि.का उक्त नियमहरूको त्रुटिपूर्ण प्रयोग गरी त्रुटिपूर्ण निर्णय गरेकोले त्यस्तो भेदभाव एवं त्रुटिपूर्ण निर्णय नेपालको संविधानको धारा ७१ अन्तर्गत उत्प्रेषणको आदेशद्वारा बदर गरी निवेदकको पूर्ववत सेवा कायम गराई पाउँ भन्ने समेत रिट निवेदन रहेछ ।

४.    विपक्षीहरूबाट लिखिन जवाफ मगाई आएपछि पेश गर्नु भन्ने सिंगल बेञ्जको आदेश ।

५.    निवेदक निर्देशनालयको ना.सु.पदमा बहाल हुँदा निज जिम्मा भएको प्रशासन शाखाको काम ना.सु.शिवनारायण यादवलाई बुझाउनु भन्दा आलटाल गरी, कागजात नै बुझेको छैन, बुझाउँदिन भनेबाट काममा बाधा पर्न गई नि.से.नि.बमोजिम निजामती कर्मचारीले गर्न पर्ने कार्य गरेको देखिन नआउँदा विभागीय कारवाही शुरुमै निजबाट स्पष्टीकरण माग गरी सोको जवाफ नदिई बिदा बसेकोले बरबुझारथ नगरेसम्म नि.से.नि.ले कर्मचारीलाई बिदा दिन नमिल्ने र बिदा हकको कुरा नभई सहुलियतसम्म भएको हुँदा निजको बिरामी बिदा अस्वीकृत भई निजामती कर्मचारीले नि.से.नि., ०२१ को नि.९.२०, ९.१७ र ९.१८ अनुसार आचरण नगरेबाट सोही विषयको १०.१ अनुसार पहिला पटकलाई नसिहतसम्म दिएको निजको कसूर अनुसार उपयुक्त नै हुँदा उत्प्रेषणको रिट आदेश जारी हुनु पर्ने होइन । रिट निवेदन खारेज होस् भन्ने समेत शिवदास जोशी क्षेत्रीय निर्देशक पं.तथा स्था.वि.मं., मध्यमाञ्चल क्षेत्रियक्षे.अ.नि.सुर्खेत ।

६.    निजामती कर्मचारीले आफूभन्दा माथिको अधिकृतले दिएको आज्ञालाई शिघ्रता र परिश्रम साथ पूरा गर्नु पर्ने र आफूभन्दा माथि अधिकृत माथि उचित आदर देखाउनु पर्नेमा निज विपक्षीले आफूभन्दा माथिका अधिकृतले लाए अर्‍हाएको काम कुरा नगर्ने गोपनियता भंग गर्ने कार्यालयको पियन मार्फत निजको नामको पत्र बुझाउन पठाउँदा पियन बुक च्यात्ने जस्ता अचारित्रिक व्यवहार विपक्षीबाट भएको र निजले सम्हाली आएको फाँटबाट बरबुझारथ गरी अन्य फाँटमा कामकाज गर्न खटाउँदा पनि आदेशानुसार नगरी नि.से.नि.११.३(१) को निज विपक्षीबाट गम्भीर रुपमा उल्लंघन भएको हुँदा सजायँ दिनैपर्ने देखी, एकपटक चरित्र सुधार्ने मौका दिन एकपटकलाई नसिहतको सजायँ दिइएको हुँदा रिट निवेदन आधारहिन भएकोले खारेज होस् भन्ने सचिव, पं.तथा स्था.वि.मं.को लिखिन जवाफ ।

७.    नियम बमोजिम पेश भएको प्रस्तुत रिट निवेदनको फाइल सहित अध्ययन गरी निवेदक तर्फबाट रहनुभएको विद्वान अधिवक्ताद्वय श्री सुन्दरलाल चौधरी र श्री प्रभुनारायण चौधरीले नि.से.नि.विपरीत सफाइको मौका समेत नदिई नसिहत दिने सजायँ गरेको निर्णय त्रुटिपूर्ण हुँदा उत्प्रेषणको आदेशद्वारा बदर हुनुपर्छ भन्ने र विपक्षी कार्यालयतर्फबाट खटिई उपस्थित हुनुभएका विद्वान सरकारी सह–न्यायाधीवक्ता श्री भैरवप्रसाद लंसालले आफूभन्दा माथिल्लो तहका अधिकृतको आदेशको अवहेलना गर्ने गोप्यता भंग गर्ने जस्ता नि.से.नि.विरुद्ध आचरण गर्ने निजामती कर्मचारीलाई आफ्नो आचरण सुधार्न एकपटकलाई नसिहत सम्म दिइएको हुँदा त्यस्तो निर्णय बदर हुनु पर्ने होइन भन्ने समेत बहस प्रस्तुत गर्नु भयो ।

८.    अब निवेदकको मागअनुसार आदेश जारी गर्न मिल्ने नमिल्ने के हो सोको निर्णय दिन परेको छ ।

९.    निर्णयतर्फ बिचार गर्दा यसमा यो निवेदक पुरुषोत्तम श्रेष्ठलाई पञ्चायत तथा स्थानीय विकास मन्त्रालय, मध्यमाञ्चल क्षेत्रिय क्षेत्रीय निर्देशनालयबाट मिति ०४१।३।१९ मा एकपटकलाई समयमा दिएको आदेशको पालना नभएबाट नसिहत दिइएकोछ भनेर नसिहतदिएको देखिन्छ । त्यसरी नसिहत दिने आदेश गरेउपर पुरुषोत्तम श्रेष्ठको, सचिव, पञ्चायत तथा स्थानीयविकास मन्त्रालय समक्ष पुनरावेदन परेकोमा शुरु कारवाही नै मनासिव ठहर्‍याई निर्णय भएको  देखिन्छ ।

१०.    रिट निवेदक पुरुषोत्तम श्रेष्ठ उल्लिखित निर्णयहरू उपर सर्वोच्च अदालतको असाधारण अधिकारक्षेत्र गुहार्न आउनु भएको छ ।

११.    रिट निवेदकमा नसिहत दिनु भन्दा पहिला नि.से.नि., २०२१ को नियम १०.९ र १०.१० बमोजिम कर्मचारीलाई सजायँ गर्नु भन्दा पहिला कसूर सम्बन्धमा स्पष्टीकरण लिइनु पर्छ र सो सन्तोषजनक नभएमा प्रस्तावित सजायँ सम्बन्धमा स्पष्टीकरण लिने व्यवस्था छ सो बमोजिम मलाई स्पष्टीकरण नै नमागी नि.से.नि.को नियम १०.१ बमोजिम नसिहत दिने आदेश गरेको त्रुटिपूर्ण छ भन्ने समेत जिकिर लिनु भएको पाइन्छ ।

१२.   वादी ‘बिजाई वाला’ हुनुहुन्न भन्ने हाम्रो पूर्वि न्याय प्रणालीको कथन छ । त्यसै अनुरुप पश्चिममा (The Common Law System) मा पनि निवेदक सफाहात (Clean Hands) आउनु पर्दछ अर्थात निवेदक (Red Hands) आफैंले विजाई गरी रिट क्षेत्रमा आउनु हुँदैन भन्ने भनाई छ । खासगरी रिटक्षेत्रबाट हेरिंदा यसकुरामा पूर्ण ध्यान दिने प्रचलन छ । यसको मतलब रिट क्षेत्रबाट हेरिने निवेदनहरूमा सद्विवेकको दृष्टिकोणले हेर्ने ज्यादा प्रचलन छ । सफाहात आउनु पर्छ भन्नाको मतलब नै त्यही हो । रिटक्षेत्रबाट आएको निवेदनहरूको बिचार गर्दा (Equity,Justice,& Good Conscience) को बहुतै ख्याल राखिन्छ, राख्नु पर्दछ । रिट निवेदक सफाहात, अर्थात तथ्य नलुकाई आउनु पर्दछ इत्यादि जो भनिन्छ त्यसको कारण र मतलब त्यही हो ।

१३.   अब रिट निवेदक पुरुषोत्तम श्रेष्ठलाई दिइएको नसिहत कानुनबमोजिम छ वा छैन भन्नेतर्फ बिचार गर्दा यो निवेदक पञ्चायत तथा स्थानीय विकास मन्त्रालय, मध्यमाञ्चल क्षेत्रिय क्षेत्रीय निर्देशनालयको प्रशासन फाँटमा काम गर्ने कर्मचारी भएकोमा विवाद छैन । सो प्रशासन फाँटमा मिति ०४१।२।२१ बाट शिवनारायण यादवलाई खटाइएको भन्ने कुरा सरकारी वकिलद्वारा देखाइएको सक्कल फाइलमा रहेको मध्यमाञ्चल क्षेत्रियक्षे.नि.को मिति ०४१।२।२१ को पत्रबाट देखिन आएको छ । ना.सु. शिवनारायणले ना.सु.पुरुषोत्तमले बुझबुझारथ नगरेको भनी ०४१।३।५ मा निवेदन दिएकोमा सोही निवेदनमा भएको तोकअनुसार ना.सु.पुरुषोत्तम श्रेष्ठले समयमा बरबुझारथ नगरेको भनी निजलाई तपाईउपर कारवाही किन नगर्ने ? भन्ने स्पष्टीकरण पेशगर्ने सम्बन्धको पत्र बुझाउने कार्यालयकै पियन गएकोमा पहिलोपटक सोपत्र नबुझेको र दोस्रोपटक पुनःबुझाउन जाँदा पियनबुकसमेत च्याति दिएको भन्नेकुरा सरकारी वकिलद्वारा देखाइएको सम्बन्धित सक्कलफाइलबाट देखिन आएको छ ।

१४.   निजामती कर्मचारीले आफूभन्दा माथिका अधिकारीले दिएको आफ्नो पदभार सम्बन्धी कार्यको आदेश पालन गर्नुपर्ने हुन्छ । त्यसरी दिएको आदेश पालना नगर्ने कर्मचारीले नि.से.नि.बमोजिमको आचरण पूरा गरेको मान्न मिल्दैन । प्रस्तुत सन्र्दभमा निर्देशकले दिएको आदेश बमोजिम बरबुझारथ समेत ना.सु.पुरुषोत्तम श्रेष्ठले गरेको नदेखिएको साथै निजसँग नि.से.नि., २०२१ को नियम १०.९ बमोजिम स्पष्टीकरण माग्न पत्र लेखकोमा पत्र नबुझी पियन बूक समेत च्याती दिएको भन्ने प्रतिवेदन समेत परेको देखिएकोले निजामती कर्मचारीले पूरा गर्न पर्ने आफ्नो आचरण निवेदक पुरुषोत्तम श्रेष्ठले पूरा गरेको देखिन आएन । अब निजलाई नसिहत दिने गरी आदेश गर्नु अघि स्पष्टीकरण पेश गर्ने मौका नदिएको भन्ने निवेदकको निवेदन जिकिरतर्फ बिचार गर्दा निवेदकलाई स्पष्टीकरण पेश गर्न मौका दिने उद्देश्यले लेखी बुझाउन गएको पत्र नबुझी कुनियतसँग पियन बूक समेत च्यातेको भन्ने उल्लिखित सक्कल फाइलबाट देखिनाले स्पष्टीकरण नमागिएको भनी मान्न मिलेन । स्वयं निवेदककै लापरवाही  र अनुत्तरदायी क्रियाले गर्दा स्पष्टीकरण लिन नसकेको भन्ने कुरा मिसिल संलग्न प्रमाणले पुष्टी गरी राखेको छ । यस किसिमको अनुशासनहीन कारवाई गर्ने कर्मचारीलाई सफा हात आएको भन्न कुनै अवस्था र हालतमा सकिन्न । सद्विवेकको दृष्टिले हेर्दा निवेदकको भनाई नै तथ्यहिन र दुष्ट भावनाले प्रेरित देखिन्छ । कर्मचारीको हैसियतले निवेदकले जस्तोसुकै अवस्थामा पनि अनुशासनमा रहेको हुनै पर्दछ यस्तो अनुशासनहिनताको कुरामा विभागीय प्रमुखले मात्र कर्तव्य पालना गरेको हुनु पर्ने भन्नु विवेक बाहिरको कुरा हुन जान्छ । निवेदकलाई अर्को स्पष्टीकरण माग्ने अवस्था प्रस्तुत केशमा छैन त्यसमा पनि निजामती सेवा नियमावली, २०२१ को परिच्छेद १० को नियम १०.९(१) को प्रतिबन्धात्मक वाक्यांश (ग) अनुसार पनि यस्तोमा सामान्य नियमको पालना गरी रहनु पर्ने अवस्था छैन । अतः यस्तो स्थितिमा निवेदक पुरुषोत्तमलाई एकपटकलाई नसिहत दिने भनी पञ्चायत तथा स्थानीय विकास मन्त्रालय मध्यमाञ्चल क्षेत्रियक्षेत्रीय निर्देशनालयबाट भएको निर्णय तथा सो निर्णय उपर पुनरावेदन सुनी शुरु निर्णय मनासिव ठहर्‍याइएको पञ्चायत तथा स्थानीय विकास मन्त्रालयको पुनरावेदन निर्णयको समेत निवेदन लेखाई बमोजिमको कुनै त्रुटि देखिन आएको नदेखिँदा निवेदकको माग बमोजिमको आदेश जारी गर्न मिलेन । प्रस्तुत रिट निवेदन खारेज हुने ठहर्छ । फाइल नियम बमोजिम गरी बुझाई दिनु ।

 

उक्त रायमा म सहमत छु ।

 

न्या.पृथ्वी बहादुर सिंह

 

इतिसम्वत् २०४२ साल फाल्गुण १९ गते रोज शुभम् ।