निर्णय नं. ९३३३ - मानव बेचबिखन तथा ओसार पसार

सर्वोच्च अदालत, संयुक्त इजलास

माननीय न्यायाधीश श्री गोपाल पराजुली

माननीय न्यायाधीश श्री जगदीश शर्मा पौडेल

फैसला मिति : २०७१।७।१०।२

०६७-CR-११००

 

मुद्दा : मानव बेचबिखन तथा ओसार पसार ।

 

निवेदक/प्रतिवादी : जिल्ला मोरङ, दुलारी गा.वि.स. वडा नं.३ घर भै हाल कारागार कार्यालय, तेह्रथुममा थुनामा बस्ने वर्ष ३९ की गोमा पाँचकोटी

विरूद्ध

प्रत्यर्थी/वादी : केशरबहादुर दर्जीको जाहेरीले नेपाल सरकार

§  कतिपय सङ्‍‌गिन प्रकृतिका फौजदारी अपराधमा पीडितले समाजमा बेहोर्नुपर्ने क्षति, अपराधबाट समाजलाई पुग्न जाने असर तथा अपराधलाई निरूत्साहित गर्न राज्यले निर्वाह गर्नुपर्ने नियन्त्रणकारी भूमिकासमेतलाई मध्यनजर गरी प्रमाणको भार (Burden of proof)  आरोपित पक्षलाई नै सार्ने गरी कठोर कानूनी व्यवस्था गर्नुपरेको हो । अपराधमा संलग्न पक्ष पेशेवर हुन सक्ने र अपराध बडो योजनाबद्ध एवम् सङ्गठीत तरिकाले हुन सक्ने र कतिपय सङ्गठित आपराधिक समूहको संलग्नतामा समेत अपराध हुन सक्ने भएकाले अपराधमा संलग्न पक्ष नै पहिचान गर्न कठिन हुन सक्ने परिस्थितिको आँकलन गरेर नैं विधायिकाले कानूनको निर्माण गरेको हो । प्रमाण सङ्कलनका क्रममा हुन सक्ने कतिपय कमजोरीको फाइदा अपराध गर्ने पक्षलाई नैं नपुगोस् भन्ने नै विधायिकी मनसाय हुने ।

(प्रकरण नं. ५)

 

निवेदक/प्रतिवादीको तर्फबाट :

प्रत्यर्थी/वादीको तर्फबाट : विदुषी वैतनिक अधिवक्ता श्रुतीकुमारी रेग्मी

अवलम्बित नजिर :

सम्बद्ध कानून :

§  मानव बेचबिखन तथा ओसार पसार  (नियन्त्रण) ऐन, २०६४ को दफा २, ३(१), ४(२) र १५(१)

                                   

सुरू फैसला गर्ने :

                       मा.न्या. श्री गुणराज ढुङ्गेल

पुनरावेदन तहमा फैसला गर्ने :                 

                       मा.मु.न्या. श्री गोविन्दकुमार उपाध्याय

                        माननीय न्यायाधीश श्री टेकराज नेपाल

 

फैसला

न्या. गोपाल पराजुली : न्याय प्रशासन ऐन, २०४८ को दफा ९(१) अनुसार यस अदालतको अधिकारक्षेत्रभित्रको भै दायर हुन आएको प्रस्तुत मुद्दाको तथ्य र निर्णय सङ्क्षेपमा यसप्रकार छ ।

मेरी छोरी नीता दर्जी र निजकी साथी गीता सुनचेउरीसमेत २ जनालाई बिक्री गर्ने उद्देश्यले भारततर्फ लाँदै गरेकी जिल्ला मोरङ, गछिया गा.वि.स. वडा नं. ३ बस्ने गोमा पाँचकोटीलाई पक्राउ गर्न सफल भएको हुँदा निज व्यक्तिउपर मानव बेचबिखन तथा ओसार पसार ऐनअन्तर्गत कारवाही गरिपाउँ भन्नेसमेत व्यहोराको केशरबहादुर दर्जीले जिल्ला प्रहरी कार्यालय, तेह्रथुममा दिएको जाहेरी दरखास्त ।

जिल्ला मोरङ, गछिया ३ बस्ने गोमा पाँचकोटीलाई पक्राउ गरी दाखिला गरेको भन्नेसमेत व्यहोराको प्र.स.नि. रामबहादुरले जिल्ला प्रहरी कार्यालय, तेह्रथुममा दिएको प्रहरी प्रतिवेदन ।

म र मेरो साथी गीता सुनचेउरीलाई झुक्याई प्रलोभन देखाई भारततर्फ लगी बेचबिखन गर्ने उद्देश्य रहेछ भन्ने बुझिन आएकाले निज गोमा पाँचकोटीलाई मानव बेचबिखन तथा ओसार पसार कार्य नियन्त्रण ऐनअन्तर्गत हदैसम्म कारवाही होस् भन्नेसमेत व्यहोराको पीडित गीता दर्जीले अधिकारप्राप्त अधिकारीसमक्ष गरिदिएको बयान ।

म र मेरो साथी नीता दर्जीलाई नागरिकता र पासपोर्ट आफैंले बनाई दिन्छु भनी झुक्याउनुका साथै विदेश लाँदा लाग्ने रू. ४०,०००।- समेत म दिन्छु तिमीहरूको मासिक रू १४,०००।- कमाई हुन्छ । जसरी भए पनि विदेश जानुपर्छ भनी हामीहरूलाई प्रलोभन देखाई फकाएकी हुँदा निज गोमा पाँचकोटीलाई मानव बेचबिखन तथा ओसार पसार ऐनअन्तर्गत कारवाही होस् भन्नेसमेत व्यहोराको पीडित गीता सुनचेउरीले अधिकारप्राप्त अधिकारीसमक्ष गरिदिएको बयान ।

पीडित नीता दर्जीले अनुसन्धानका क्रममा मात्र हामीलाई भारतको वेश्यालयमा लगी बिक्री गर्ने थिएकि भन्ने शङ्का लागेको हो, सोअघि शङ्का थिएन भन्नुका साथै अन्य कुरामा अनुसन्धानमा भएको बयानअनुरूपकै कुरा व्यक्त गरेबाट यो बयान प्रमाणित गरिदिएको छ भन्नेसमेत व्यहोराको पीडित नीता दर्जीले अनुसन्धानको क्रममा गरेको बयान । सुरू अदालतबाट मानव बेचबिखन तथा ओसार पसार ऐन, २०३४ को दफा ६बमोजिम भएको बयान प्रमाणित आदेश ।

पीडित गीता सुनचेउरीले अनुसन्धानका क्रममा मात्र हामीलाई भारतको वेश्यालयमा लगी बिक्री गर्ने थिएकि भन्ने शङ्का लागेको हो, यसअघि थिएन । एक पटक म आमालाई विदेश जाने भए भनी फोन सम्म गरे भन्ने कुरा व्यक्त गरी अन्य कुरामा अनुसन्धानमा भएको बयानअनुरूप व्यक्त गरेबाट यो बयान प्रमाणित गरिदिएको छ भन्नेसमेत व्यहोराको मानव बेचबिखन तथा ओसार पसार नियन्त्रण ऐन, २०३४ को दफा ६ बमोजिम सुरू अदालतबाट भएको पीडित गीता सुनचेउरीको बयान प्रमाणित आदेश ।

मैले भारतमा लगी बेचबिखन गर्ने मनसायले लगेको नभई मोतिमान थापामार्फत भारत हुँदै कुवेत पठाइदिने भनेकी मात्र हुँ । २ वर्षअगाडि मेरी कान्छी बहिनीलाई कुवेत पठाएकी थिएँ । त्यसरी नै लान सकिन्छ होला भन्ने उद्देश्यले मैली गीता सुनचेउरी र नीता दर्जीलाई उक्त कुरा बताएकी हुँ । मैले नागरिकता पासपोर्ट बनाइदिने भनेको होइन भन्नेसमेत व्यहोराको प्रतिवादी गोमा पाँचकोटीले अधिकारप्राप्त अधिकारीसमक्ष गरिदिएको बयान ।

नागरिकता पासपोर्टसमेत नभएका केटीहरूलाई विभिन्न प्रलोभन देखाई विदेशमा लगी बेचबिखन गर्ने उद्देश्य रहेको कुरा प्रष्ट जुट्न आएको हुँदा प्रतिवादी गोमा पाँचकोटीलाई कारवाही होस् भन्नेसमेत व्यहोराको तारा श्रेष्ठले जिल्ला प्रहरी कार्यालय, तेह्रथुममा गरिदिएको कागज ।

प्रतिवादी गोमा पाँचकोटीले मेरा साथी गीता सुनचेउरी र नीता दर्जीलाई ललाई फकाई बेचबिखन गर्ने उद्देश्यले प्रतिवादीले लगेको कुरा जुट्न आएको हुँदा प्रतिवादी गोमा पाँचकोटीलाई कानूनी कारवाही होस् भन्नेसमेत व्यहोराको रूपा नेपालीले जिल्ला प्रहरी कार्यालय, तेह्रथुममा दिएको कागज ।

निज गोमा पाँचकोटी गछिया खोलामा गिट्टी, वालुवा चाल्ने काम गरी बसेकी थिइन् । निजले के कुन मनसायले नागरिकता र पासपोर्ट नभएका महिलाहरूलाई त्यसरी लगेकी हुन् । सो बारेमा मलाई थाहा छैन । निजले बेच्ने मनसायले लगेकोमा विश्वास लाग्छ भन्नेसमेत व्यहोराको खगेन्द्र नेपालीले जिल्ला प्रहरी कार्यालय, तेह्रथुममा गरिदिएको कागज ।

गोमा पाँचकोटीले गीता सुनचेउरी र नीता दर्जीलाई विभिन्न प्रलोभनमा पारी आफैं नागरिकता र पासपोर्ट बनाइदिने भनी भारतमा लगी बेच्ने उद्देश्य लिएको प्रष्ट हुँदा गोमा पाँचकोटीलाई कारवाही होस् भन्नेसमेत व्यहोराको जमुना बर्देबाले जिल्ला प्रहरी कर्‍यालय, तेह्रथुममा गरी दिएको कागज ।

अभिभावकको मञ्जुरीबिना कोही कसैलाई पनि भारतबाहेक अन्य मुलुकमा नागरिकता र पासपोर्ट बाहेक पठाउन नसकिने हुँदा प्रतिवादी गोमा पाँचकोटीलाई कारवाही गरिपाउँ भन्नेसमेत व्यहोराको योगेन्द्र नेपालीले जिल्ला प्रहरी कार्यालय, तेह्रथुममा गरी दिएको कागज ।

नीता दर्जी र गीता सुनचेउरीलाई अभिभावकको मञ्जुरीबिना नागरिकता र पासपोर्टबेगर विदेश पठाइदिन्छु भनी भारतमा लगी बेच्ने उद्देश्यले प्रतिवादी गोमा पाँचकोटीले परिपन्च मिलाई गोमा पाँचकोटी केहीपछि र गीता सुनचेउरी, नीता दर्जी केही अगाडि बसस्टेन्डतिर जाँदै गर्दा मसमेतले फेला पारी गस्ती प्रहरीको सहयोगमा पक्राउ गरेको र प्रतिवादी गोमा पाँचकोटीले भारतमा लगी बिक्री गर्ने शङ्का लागेकाले कानूनबमोजिम कारवाही होस् भन्नेसमेत छुट्टाछुट्टै व्यहोरा उल्लेख गरी प्रायः एकै मिलानको व्यहोरा लेखाई योगेन्द्र नेपाली, शशीधर दाहाल र संजय बर्देबाले जिल्ला प्रहरी कार्यालय, तेह्रथुमबाट गरी दिएको वस्तुस्थिति मुचुल्काको कागज ।

यी प्रतिवादी गोमा पाँचकोटीले प्रतिवादी मोतिमान थापाको योजना अनुसार गीता सुनचेउरी र नीता दर्जीलाई लोभ प्रलोभनमा पारी भारत लगी बेचबिखन गर्न जाँदा पक्राउ परेकी हुँदा यी प्रतिवादी मोतिमान थापा र गोमा पाँचकोटीले मानव बेचबिखन तथा ओसार पसार नियन्त्रण ऐन, २०३४ को दफा ३(१) र ४(२) को खण्ड (ख)बमोजिमको कसुर अपराध गरेको हुँदा प्रतिवादीहरू मोतिमान थापा र गोमा पाँचकोटीलाई ऐ. ऐनको दफा १५(१) को खण्ड (क)बमोजिम सजाय गरिपाउँ भन्नेसमेत व्यहोराको जिल्ला सरकारी वकिल कार्यालय, तेह्रथुमको अभियोगपत्र ।

पीडित नीता दर्जी र गीता सुनचेउरीलाई पहिलादेखि नै चिन्थें । मिति २०६६।१।१२ गते आमा भेट्न जिल्ला तेह्रथुम ओयाकजुङ आई सोको भोलिपल्ट गीता सुनचेउरी र नीता दर्जीलाई म्याङलुङ बजार मेरो दिदीको घरमा भेटी हामीलाई विदेश पठाइदिनुपर्‍यो भनी मलाई भनेकाले मैले बाबु आमासँग सल्लाह गरेर नागरिकता र पासपोर्ट बनाएर विदेश जान्छु भन्दा नमानी मलाई ज्यादै कर गरेकाले र निजहरू त्यहाँबाट हिंडी पुरानो हस्पिटल पुग्दा प्रहरीले पक्राउ गरेछन् । केही समयपछि आउँदै गर्दा मलाई पनि प्रहरीले पक्राउ गरे । मैले बेच्ने उद्देश्यले पीडित नीता दर्जी र गीता सुनचेउरीलाई लगेको होइन । मैले तिमीहरूसँग पासपोर्ट छैन भन्दा तपाईंले नै बनाइदिनुस् र विदेश पठाइदिनु भनेकाले बनेछ भने पठाइदिउँला बनेन भने घरतर्फ फिर्नु भनी मैले साथै लिई गएको हुँ भन्नेसमेत व्यहोराको प्रतिवादी गोमा पाँचकोटीले सुरू अदालतको बन्द इजलासमा गरिदिएको बयान ।       

पछि बुझ्दै जाँदा ठहरेबमोजिम हुने गरी हाल यी प्रतिवादीलाई कानूनबमोजिमको रित पुर्‍याई थुनामा राख्न स्थानीय कारागारमा पठाइदिनु भन्नेसमेत व्यहोराको सुरू अदालतबाट मिति २०६६।१।१२ गते प्रतिवादी गोमा पाँचकोटीको हकमा थुनछेक  आदेश ।

मलाई सोध खोजसमेत नगरी प्रतिवादी गोमा पाँचकोटीले मेरो छोरी नीता दर्जी र अर्की महिला गीता सुनचेउरीलाई बेचबिखन गर्न विदेश पठाइदिने भनी झुक्याई नागरिकता र राहदानीबेगर लाँदै गर्दा मेरो साडुभाइ योगेन्द्र नेपालीले प्रहरीलाई खबर गरेपछि मेरो छोरीलाई प्रहरीले पक्राउ गरी ४/५ दिन राखेपछि मानव बेचबिखनमा लागेका रहेछन् भनी मैले जाहेरी दिएको हुँ भन्नेसमेत व्यहोराको जाहेरवाला केशरबहादुर दर्जीले सुरू अदालतमा उपस्थित भै गरिदिएको बकपत्र ।

प्रतिवादी गोमा पाँचकोटी केटी बेचबिखन गर्ने हो कि भनी शङ्कामा जाहेरी गरेका हौं तर पछि बुझ्दै जाँदा आजसम्म बेचबिखन गरेको कुनै प्रमाण फेला नपरेको र मानिस बेचबिखन गर्ने महिला होइन रहेछिन् भन्नेसमेत व्यहोराको योगेन्द्र नेपालीले सुरू अदालतमा उपस्थित भै गरिदिएको बकपत्र ।

यी प्रतिवादी गोमा पाँचकोटीलाई मैले सानैदेखि चिनेको अनुशासित आफ्नो ज्याला मजदुरी गिट्टी कुटेर खाने लेखपढ नभएकी मानिस हुँदा यी प्रतिवादीको त्यत्रो मानव बेचबिखन गर्ने क्षमता छैन र गीता सुनचेउरी र नीता दर्जीलाई बेचबिखन गर्ने उद्देश्यले लगेको होइन भन्नेसमेत व्यहोराको प्रतिवादी गोमा पाँचकोटीका साक्षी गणेश परियारले सुरू अदालतमा उपस्थित भै गरिदिएको बकपत्र ।

प्रतिवादी गोमा पाँचकोटी मानव बेचबिखन गर्ने मानिस होइनन् । योगेन्द्र नेपालीले प्रहरीलाई दबाब दिई कारवाही गर्न लगाएको मात्र हो भन्नेसमेत व्यहोराको प्रतिवादी गोमा पाँचकोटीकै साक्षी खगेन्द्र नेपालीले सुरू अदालतमा उपस्थित भै गरिदिएको बकपत्र ।

सुरू अदालतबाट जारी भएको प्रतिवादीका नाउँको ७० दिने म्यादीपुर्जी मिति २०६६।२।१९ मा रीतपूर्वक तामेल भएकोमा प्रतिवादी मोतिलाल थापा हाजिर नभै उक्त म्याद गुजारी बसेका रहेछन् ।

जाहेरवालाको जाहेरी दरखास्त अनुसार पीडित नीता र गीतालाई झुक्याई प्रलोभनमा पारी भारततर्फ लगी प्रतिवादीले बेचबिखन गर्ने उद्देश्य रहेछ भनी पीडितले गरेको बयानमा उल्लेख भएको र यी प्रतिवादी गोमाले अधिकारप्राप्त अधिकारी तथा यस अदालतमा समेत बयान गर्दा यी दुबै पीडितलाई सँगै साथ लिई जान लागेको कुरा स्वीकार गरेको र विदेश पठाइदिने कुरासमेत खुलाएको देखिएकोमा विदेश लगी बेच्ने कुरामा पीडितले प्रतिवादीलाई पोल गरेपछि यस कारणबाट विदेशमा बेचबिखन गर्न लगेको होइन भन्ने आधार र सोको पुष्ट्याई प्रतिवादीले दिनुपर्नेमा सो दिन सकेको नपाइँदा पीडितले अनुसन्धानको क्रममा गरेको बयान यस अदालतबाट प्रमाणित भै रहेको अवस्था देखिएकाले निजहरूलाई यस अदालतमा बकपत्र गराइरहनुपर्ने अवस्था देखिएन जाहेरवालाले यस अदालतमा आई बकपत्र गर्दा प्रतिवादीउपर पोल गरेको देखिएको प्रतिवादीमध्येकी नीताले आफूहरूलाई यी प्रतिवादीले बेचबिखन गर्न लागेको होइन भनी निवेदन दिई इजलाससमक्ष सोही कुराको जिकिर गरे पनि निजको बयान प्रामाणित भै रहेको अवस्थामा उक्त निवेदन र जिकिरलाई प्रमाणिक आधार मान्न सकिने अवस्था नदेखिएकाले यी प्रतिवादीले पीडितहरूलाई बेचबिखन गरेको नभई विदेशमा लगी बेचबिखन गर्ने उद्देश्यले लिई जाने कामको थालनीसम्म गरेको देखिएबाट यी प्रतिवादीले अभियोग दावीको कसुर गरेको नदेखिई मानव बेचबिखन तथा ओसार पसार नियन्त्रण ऐन, २०६४ को दका ४(२) (क) को कसुरको उद्योगसम्म गरेको पुष्टि हुँदा निज प्र.लाई ऐ ऐनको १५(१) (ङ)(१) अनुरूप हुने सजायको आधारमा वारदातको प्रकृतिसमेत दृष्टिगत गरी ऐ.ऐनको दफा १५ (१) (ज)बमोजिम (पाँच) ५ वर्ष कैद र रू.२५,०००।– जरिवानासमेत हुने ठहर्छ भन्नेसमेत व्यहोराको सुरू तेह्रथुम जिल्ला अदालतको मिति २०६६।९।३० को फैसला ।

यी पीडितहरूसँग मिति २०६६।१।१८ मा तेह्रथुम बजारमा खगेन्द्रको डेरामा अचानक भेट भै चिनजान भएको हो । सुरू अदालतले गीता र नीतालाई झिकाएर बकपत्र नगराई बुझ्नुपर्ने प्रमाण नबुझी प्रमाण ऐन, २०३१ को दफा ५४ को बर्खिलाप गरेको र वस्तुस्थितिका मानिसहरूले अदालतमा आई बकपत्रसमेत नगरेको वादीका साक्षी योगेन्द्र नेपाली, खगेन्द्र दर्जी, केशरबहादुर दर्जी, नीता दर्जीसमेत मेरा साक्षीको बकपत्रसमेतबाट म निर्दोष भएको पुष्टि भै रहेको अवस्थामा सुरू अदालतबाट भएको फैसला त्रुटिपूर्ण हुँदा फैसला पूरै उल्टी गरिपाउँ भन्नेसमेत व्यहोराको कारागार कार्यालय, तेह्रथुममार्फत पुनरावेदन अदालत, धनकुटामा दर्ता हुन आएको पुनरावेदक प्रतिवादी गोमा पाँचकोटीको पुनरावेदनपत्र ।

मानव बेचबिखन ओसार पसार नियन्त्रण ऐन, २०६४ को दफा ३ (१) मा कसैले पनि मानव बेचबिखन र ओसार पसार गर्न गराउन हुँदैन भन्ने दफा ३(२) मा त्यस्तो कार्य गरेमा ऐनबमोजिम कसुर गरेको मानिने छ भन्ने तथा दफा ४(२) को खण्ड (ख) मा वेश्यावृति लगाउने वा शोषण गर्ने उद्देश्यले कुनै प्रकारले नेपालभित्रको एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा लैजाने कार्यलाई मानव ओसार पसार गरेको मानिने छ भन्ने व्यवस्था भएको र पीडितहरू नीता र गीतालाई बिक्री गर्ने उद्देश्यले भारत लैजान पीडितहरूको घरदेखि तेह्रथुम बसपार्कसम्म ल्याई पुर्‍याएकाले मानव बेचबिखन तथा ओसार पसार नियन्त्रण ऐन, २०६४ को दफा १५ को (१)(ङ) को देहाय २बमोजिम सजाय गर्नुपर्नेमा दफा १५(१)(ङ)(१) को आधारमा दफा १५(१) (ज)बमोजिम सजाय गर्ने ठहर्‍याएको सुरूको फैसला त्रुटिपूर्ण हुँदा उक्त फैसला बदर गरी प्रतिवादीलाई सुरू अभियोग दावीबमोजिम सजाय गरिपाउँ भन्नेसमेत व्यहोराको वादी नेपाल सरकारका तर्फबाट पुनरावेदन अदालत, धनकुटामा दायर हुन आएको पुनरावेदनपत्र ।

यसमा अभियोग दावी अनुसारको कसुरको ऐनको दफासँग असम्बद्ध तथा अप्रासङ्गिक र भिन्न किसिमको सजायको दफा उल्लेख गरी अभियोग दावी लिइएको देखिएको, दावीबमोजिमको सजाय भन्दा घटी सजाय सुरूबाट भए पनि सो स्पष्ट आधार र कारणसमेत उल्लेख नभएको मिसिल संलग्न सम्पूर्ण सबुद प्रमाणहरूको समुचित मूल्याङ्कन नगरी प्रतिवादीलाई कसुरदार ठहर्‍याएको देखिएको र दुबै पक्षको पुनरावेदनपत्रको जिकिरसमेतको परिप्रेक्ष्यमा सुरूको इन्साफ फरक पर्न सक्ने भई विचारणीय हुँदा छलफलका लागि अ.बं. २०२ नं. तथा पुनरावेदन अदालत नियमावली, २०४८ को नियम ४७ बमोजिम परस्पर दुबैतर्फका प्रत्यर्थीहरूलाई झिकाई नियमानुसार पेस गर्नु । साथै मुल्तबिमा रहेका प्रतिवादी मोतिमान थापाको अंश रोक्का गर्ने भनी मोरङ जिल्ला अदालतलाई मिति २०६६।१०।१४ मा सुरू तेह्रथुम जिल्ला अदालतबाट पत्र लेखेको सम्म देखिए तापनि अंश रोक्का भएको मिसिलबाट देखिएन । रोक्का भएको मुचुल्का सुरू तेह्रथुम जिल्ला अदालतमा प्राप्त भएको छ छैन पत्र लेखी भए सो मुचुल्का झिकाई मिसिल संलग्न राख्नु मुचुल्का प्राप्त नभए च.नं. ५२३ मिति २०६६।१०।१४ को उक्त पत्र सम्बन्धमा यसै अदालतबाट तुरून्त पत्राचार गरी अंश रोक्का मुचुल्का झिकाई मिसिल संलग्न राख्नु भन्नेसमेत व्यहोराको मिति २०६७।२।२० मा पुनरावेदन अदालत, धनकुटाबाट भएको आदेश ।

यसमा प्रतिवेदक प्र.स.नि. रामबहादुर खड्का र महिला प्र.ज. पुष्पकला न्यौपानेलाई बुझ्नुपर्ने देखिँदा पुनरावेदन सरकारी वकिल कार्यालय धनकुटामार्फत झिकाई नियमानुसार पेस गर्न भन्नेसमेत व्यहोराको मिति २०६७।८।२० को पुनरावेदन अदालत, धनकुटाबाट भएको आदेश ।

मिति २०६६।१।१८ मा मसमेतले गोमा पाँचकोटीलाई पक्राउ गरी दाखिल गरेको प्रतिवेदनमा भएको व्यहोरा र सहिछाप मेरो हो । दुईजना महिलालाई बेचबिखन गर्ने उद्देश्यले बाहिर लान लागेको भन्ने नीता र गीताको अभिभावकहरूले भनेकाले खुल्न आएको हो, पक्राउ गर्दा पक्राउपुर्जि दिए नदिएको मलाई थाहा भएन भन्नेसमेत व्यहोराको बुझिएकी प्र.ज. पुष्पकला न्यौपानेले पुनरावेदन अदालत, धनकुटामा गरेको बकपत्र ।

मिति २०६६।१।१८ मा दाखिला गरेको प्रतिवेदनमा भएको सहिछाप तथा व्यहोरा मेरो हो । सादु ५ बस्ने नीता दर्जी र गीता सुनचेउरीलाई विदेश पठाइदिनु भनी म्याङलुङ गा.वि.स. १ स्थित बजार नजिक लाँदै गरेको अवस्थामा पक्राउ गरेको हो पक्राउ गर्दा पक्राउपुर्जि दिएको हो । मोतिमान थापाले म्यान पावर खोलेको छ सोही म्यान पावरमार्फत विदेश पठाइदिन्छु भनी सुरूमा उनीहरूको अनुसार नै लगेको हो । पक्राउ गर्दा उनीहरूको अभिभावक को को थिए थाहा भएन भन्नेसमेत व्यहोराको बुझिएका प्र.स.नि. रामबहादुर खड्काले पुनरावेदन अदालत, धनकुटामा गरेको बकपत्र ।

यी पीडितहरू यो यसलाई बिक्री गर्ने र सोबापत प्रतिवादीले यो यससँग यो यति यस्तो रकम लिई पाएको र कुनै व्यक्तिले प्रतिवादीलाई सो कार्य गराउन कुनै किसिमको रकम दिएको वा दिने आश्वासन दिएको पाइएन । यस्तो व्यक्ति पनि मिसिलबाट खुल्न आएको देखिँदैन । तसर्थ सुरूले प्रतिवादीले मानव बेचबिखन तथा ओसार पसार (नियन्त्रण) ऐन, २०६४ को दफा ४ (२) (क) को कसुरको उद्योग गरेको भन्ने ठहर गरेको सुरू फैसलासँग सहमत हुन सकिएन । तर यी प्रतिवादीले यी अबोध पीडितहरूलाई संरक्षकबाट छुटाई शोषण गर्ने उद्देश्यले प्रस्तुत वारदात गरेको देखिएबाट यी प्रतिवादीले मानव बेचबिखन तथा ओसार पसार (नियन्त्रण) ऐन, २०६४ को दफा ४(२) ख को कसुर गरेको देखिँदा ऐ.ऐनको दफा १५ (१) (छ) को सजायमा ऐ. ऐनको दफा १५(१)(ज)बमोजिम तजबिज कैद वर्ष ४(चार) हुने ठहर्छ । सो हदसम्म तेह्रथुम जिल्ला अदालतको मिति २०६६।९।३० को फैसला केही उल्टी हुने ठहर्छ । दावीबमोजिम पूरै सजाय गरिपाउँ भन्ने वादी नेपाल सरकारको र सफाइ पाउँ भन्ने प्रतिवादीको पुनरावेदन जिकिर पुग्न सक्तैन भन्नेसमेत व्यहोराको पुनरावेदन अदालत, धनकुटाको मिति २०६७।१०।१० को फैसला ।  

नियमबमोजिम दैनिक मुद्दा पेसीसूचीमा चढी इजलाससमक्ष पेस हुन आएको प्रस्तुत मुद्दामा पुनरावेदक प्रतिवादी गोमा पाँचकोटी र मोतिमान थापाले पीडितहरू नीता दर्जी र गीता सुनचेउरीलाई विदेश पठाइदिन्छु भनी बिक्री गर्ने उद्देश्यले बाटोमा लग्दै गर्दा पक्राउ परेकाले निजहरूलाई मानव बेचबिखन तथा ओसार पसार  (नियन्त्रण) ऐन, २०६४ को दफा ३(१) र ४(२) को खण्ड (ख) बमोजिमको कसुर अपराधमा ऐजन ऐनको दफा १५(१) को खण्ड (क)बमोजिम सजाय हुन माग दावी लिई अभियोगपत्र दायर भएकोमा प्रतिवादीमध्येकी गोमा पाँचकोटीको हकमा मानव बेचबिखन तथा ओसार पसार (नियन्त्रण) ऐन, २०६४ को दफा १५(१) (ज) बमोजिम उद्योगमा ५ वर्ष कैद र रू.२५०००।– जरिवाना हुने ठहरी सुरू जिल्ला अदालतबाट फैसला भएको र अर्का प्रतिवादी मोतिमान थापाको हकमा मुद्दा मुल्तबिमा रहेकोमा प्रतिवादी गोमा पाँचकोटी तथा वादी नेपाल सरकारको तर्फबाट पुनरावेदन अदालत, धनकुटामा पुनरावेदन परी  पुनरावेदन अदालत, धनकुटाबाट ऐनको दफा १५(१)(ज)बमोजिम तजबिजी कैद वर्ष ४ हुने ठहर भएउपर प्रतिवादीको यस अदालतमा पुनरावेदन परी निर्णयार्थ इजलाससमक्ष पेस हुन आएको देखियो । 

पुनरावेदक प्रतिवादीको तर्फबाट विदुषी वैतनिक अधिवक्ता श्रुतीकुमारी रेग्मीले पीडितहरू लामो समयसम्म तेह्रथुम बजारमा ढाका उद्योगमा काम गरी आएका र आफ्नै खुसीले राम्रो ज्याला नपाएको हुँदा रोजगारका लागि आफैँ जाने निर्णय गरेको अवस्थामा केवल शङ्काको भरमा मुद्दा चलाइएको र सजाय ठहर गरिएको हुँदा अभियोग दावीबाट सफाइ दिलाई पाउँ भनी गर्नुभएको बहससमेत सुनियो ।

२. निर्णयतर्फ विचार गर्दा मैले पीडित भनिएका नीता र गीतालाई बेचबिखन गर्ने मनसायले संरक्षकको मन्जुरी बेगर छुटाएर लगेको होइन, सो कुरा मिसिल संलग्न कुनै कागजबाट पुष्टि हुनआएको छैन अन्य कामको खोजीमा तराई झर्न इच्छा प्रकट गरी गरेका हुन् । ममाथि झुट्ठा मुद्दा चलाइएको कुरा स्वयम् पीडितहरूको बयान उनीहरूले अदालतमा दिएको निवेदन र जाहेरवालाको बकपत्रसमेतबाट पुष्टि भइरहेको छ । अनुसन्धानमा बयान गर्ने रूपा नेपाली, जमुना बर्देवा र तारा श्रेष्ठसमेतले अदालतमा मलाई दोषारोपण गरी बकपत्रसमेत गर्न सकेका छैनन् । मलाई झुट्ठा अभियोग दावीबाट सफाइ हुनुपर्छ भनी प्रतिवादी गोमा पाँचकोटीले यस अदालतमा पुनरावेदन गरेको अवस्था छ ।

३. पुनरावेदकको पुनरावेदन जिकिर पुग्न सक्ने हो होइन भन्ने सम्बन्धमा विचार गर्दा प्रतिवादी गोमा पाँचकोटीउपर मिति २०६६।१।१८ मा वारदात घटाएउपर किटानी जाहेरी परेको देखिन्छ । पीडितहरूको अदालतबाट प्रमाणित भएको बयान व्यहोरा हेर्दा यी पीडितहरू तेह्रथुम म्याङ्लुङ् बजारमा ढाका उद्योगमा काम गर्ने महिलाहरू भएको र कमाई राम्रो नभएपछि राम्रो आय आर्जनको लागि विदेश जाने चाहानाले यी प्रतिवादी गोमा पाँचकोटीको सल्लाहमा विदेश जाने चाहाना गरी आएको व्यहोरा खुल्न आएको देखिन्छ । यही क्रममा निजहरूका आफन्त र प्रहरीको सहयोगमा प्रतिवादी गोमा पाँचकोटी पक्राउ परी आएको र नागरिकता र पासपोर्ट पक्राउ परी आएको र नागरिकता र पासपोर्ट बनाउने परिपञ्च पनि गोमा पाँचकोटीले मिलाई दिएको र सो कुरा घर परिवारका सदस्यलाई नभन्नु भनी सिकाएको भन्ने कुरा निज पीडितहरूको बयान व्यहोराबाट पुष्टि भएको देखिन्छ । प्रतिवादी गोमा पाँचकोटीको अनुसन्धान अधिकारीसमक्षको बयान व्यहोरा हेर्दा नागरिकता र पासपोर्टबिना भारतबाहेक अन्य देशमा पठाउन नसकिने भएकाले मोतिमान थापासमेतको सहयोगमा उक्त कागजातहरू बनाएर मोतिमान थापाको सहयोगबाटै विदेश पठाउन लागेकी हुँ । २ वर्ष पहिले मेरी कान्छी बहिनीलाई दिल्ली हुँदै कुवेतसमेत पठाएको थियौं भनी बयान गरेको देखिन्छ ।

४. पीडित नीता दर्जीका बाबु केशरबहादुर दर्जीको किटानी जाहेरी व्यहोरालाई पीडितहरूको अदालतसमक्षको प्रमाणित बयानमा समर्थन गर्दै हामी बसेको डेरा घरमा पटकपटक आई नागरिकता र पासपोर्टसमेत बनाइदिन्छु तिमीहरूले पैसासमेत खर्च गर्नुपर्दैन विदेशमा १४/१५ हजार कमाई हुन्छ भन्ने जस्ता प्रलोभन देखाएको हुँदा पछि प्रहरी र आफन्तको सहयोगबाट निज गोमा पाँचकोटीले हामीलाई बिक्री गर्ने गलत उद्देश्यबाट बाँच्न सफल भएका हौं भन्ने भनाई व्यहोराबाट समर्थित भइरहेको छ । पीडितहरूको बयान अदालतबाट सुरूमै प्रमाणित भइसकेको अवस्था छ भने पछि निजहरू अदालतसमक्ष उपस्थित भई जाहेरवालालगायतले थप पुष्टि हुने गरी बकपत्र नगरेकाले अभियोग दावीबाट सफाइ पाउनुपर्छ भन्ने जिकिर लिएको देखिन्छ । ऐनको संरचनात्मक व्यवस्थालाई हेर्दा एकपटक अदालतसमक्ष बयान प्रमाणित भइसकेपछि पुनः सोही बिषयमा अदालतमा उपस्थित भई बकपत्र गर्नुपर्ने बाध्यात्मक अवस्था विद्यमान ऐनको संरचनाबाट नदेखिएको अवस्थामा उक्त जिकिर प्रतिवादीले सफाइ पाउने पर्याप्त आधार बन्न सक्तैन ।  

५. कतिपय सङ्‍‌गिन प्रकृतिका फौजदारी अपराधमा पीडितले समाजमा बेहोर्नुपर्ने क्षति अपराधबाट समाजलाई पुग्न जाने असर तथा अपराधलाई निरूत्साहित गर्न राज्यले निर्वाह गर्नुपर्ने नियन्त्रणकारी भूमिकासमेतलाई मध्यनजर गरी प्रमाणको भार (Burden of proof)  आरोपित पक्षलाई नै सार्ने गरी कठोर कानूनी व्यवस्था गर्नुपरेको हो । अपराधमा संलग्न पक्ष पेशेवर हुन सक्ने र अपराध बडो योजनाबद्ध एवम् सङ्गठीत तरिकाले हुन सक्ने र कतिपय सङ्गठित आपराधिक समूहको संलग्नतामा समेत अपराध हुन सक्ने भएकाले अपराधमा संलग्न पक्ष नै पहिचान गर्न कठिन हुन सक्ने परिस्थितिको आँकलन गरेर नैं विधायिकाले कानूनको निर्माण गरेको हो । प्रमाण सङ्कलनका क्रममा हुन सक्ने कतिपय कमजोरीको फाइदा अपराध गर्ने पक्षलाई नैं नपुगोस् भन्ने नै विधायिकी मनसाय हो । त्यसकारण पीडितहरू अदालतमा उपस्थित भई बकपत्र गरेको अवस्था नहुँदा पीडितहरूको भनाइलाई मान्यता दिन मिल्दैन भन्ने प्रतिवादीको पुनरावेदन जिकिरसँग सहमत हुन मिल्ने देखिँदैन ।

६. यी प्रतिवादीले विगतदेखि नै मानिस विदेश पठाउने गरिआएको भनी लेखाउन सकेको देखिँदैन भने कुन म्यानपावरसँगको सहकार्यबाट विदेश पठाउन लागेको हो सो कुरा निजको बयानबाट खुल्न आएको छैन । अर्कोतर्फ पीडितमध्येकी गीता दर्जीको उमेर केवल १७ वर्षको मात्रै देखिन्छ । मानव बेचबिखन तथा ओसार पसार (नियन्त्रण) ऐन, २०६४ को दफा २ (छ) लाई हेर्दा पनि साबालिक हुन निजको उमेर १८ वर्ष पुरा हुनुपर्ने देखिन्छ । यस अर्थमा पनि नाबालिग नीतालाई यी प्रतिवादीले फकाइ फुलाई प्रलोभनमा पारी संरक्षकको मञ्जुरीबाट छुटाई लिएर जान लागेको मिसिलबाट देखिन्छ । यदि प्रतिवादीको निज पीडितहरूलाई विदेश पठाइदिने नियत असल रहेको अवस्था हुन्थ्यो भने निजहरूका आफन्तलाई जानकारी नगराई गुमराहमा राख्नुपर्ने अवस्था हुँदैनथ्यो । जुन कुरा पीडितहरूलाई नागरिकता र पासपोर्ट बनाउदा लाग्ने खर्चसमेत आफैँले बेहोरिदिने प्रतिवादीको भनाईबाट पुष्टि हुन आएको छ ।

७. तसर्थ माथि गरिएका आधार र कारणहरूबाट यी प्रतिवादीले अबोध पीडितहरूलाई संरक्षकबाट छुटाई शोषण गर्ने उद्देश्यले प्रस्तुत वारदात गरेको देखिन आएकाले मानव बेचबिखन तथा ओसार पसार (नियन्त्रण) ऐन, २०६४ को दफा ४(२) (ख) को कसुरमा ऐजन ऐनको दफा १५(१)(छ) को सजायमा ऐजन ऐनको दफा १५(१)(ज)बमोजिम तजबिजी कैद वर्ष ४ हुने ठहर्‍याएको पुनरावेदन अदालत, धनकुटाको मिति २०६७।१०।१० को फैसला मिलेकै देखिँदा सदर हुने ठहर्छ । अभियोग माग दावीबाट सफाइ पाउँ भन्ने पुनरावेदक प्रतिवादीको पुनरावेदन जिकिर पुग्न सक्तैन । प्रस्तुत मुद्दाको दायरीको लगत कट्टा गरी नियमानुसार मिसिल अभिलेख शाखामा बुझाइदिनू । 

 

उक्त रायमा सहमत छु ।

न्या. जगदीश शर्मा पौडेल

 

इति संवत् २०७१ साल कात्तिक १० गते रोज २ शुभम्

 

इजलास अधिकृत : रामप्रसाद बस्याल