निर्णय नं. ९३८० - बन्दीप्रत्यक्षीकरण
सर्वोच्च अदालत, पूर्ण इजलास
माननीय न्यायाधीश श्री कल्याण श्रेष्ठ
माननीय न्यायाधीश श्री गोपाल पराजुली
माननीय न्यायाधीश श्री जगदीश शर्मा पौडेल
आदेश मिति : २०७१।८।२५।५
०७१-WF-०००१
विषय : बन्दीप्रत्यक्षीकरण
रिट निवेदक : जिल्ला कञ्चनपुर, लक्ष्मीपुर गा.वि.स., वडा नं. ६ घर भै हाल बाँके जिल्ला, कोहलपुर गा.वि.स., वडा नं. १२ चप्परगौडी बस्ने भक्तलाल भारतीको हकमा निजकी श्रीमती ऐ.ऐ. बस्ने आरती पौडेल
विरूद्ध
विपक्षी : श्री सुर्खेत जिल्ला अदालत, वीरेन्द्रनगर, सुर्खेतसमेत
विद्यालयबाट खडा भएको एउटै पञ्जिकामा अन्य विद्यार्थीहरूको हकमा सबै खण्डका विवरण भरिनु तर क्रमसङ्ख्या ४४ मा निवेदकको जन्ममिति र पिताको नामसमेतका विवरण नभरी संदिग्धरूपमा खाली रहेको अवस्था हुँदा त्यस्तो संदिग्ध शुल्क पञ्जिकालाई आधिकारिक र प्रमाण योग्य मान्न नमिल्ने ।
(प्रकरण नं.७)
सनाखत कागजको व्यहोरा तथा सो सनाखत कागजमा गरेको सहिछापउपर निवेदकले कुनै चुनौती नगरी बसेबाट जबरजस्ती वा दबाबमा सहिछाप गरे गराएको नभई निवेदकले आफ्नो स्वेच्छापूर्वक नै सहिछाप गरी उक्त सनाखत कागजलाई स्वीकार गरेको देखिँदा निजले स्वेच्छापूर्वक गरेको कागज निजको विरूद्ध प्रमाणमा लाग्ने ।
(प्रकरण नं.११)
कैदको सजाय ठहर भएको व्यक्तिले नाम ढाँटी अर्कै नाम, थर र वतन देखाई नागरिकताको प्रमाणपत्र लिएकै आधारमा सजायबाट उन्मुक्ति नपाउने तथा निर्दोष व्यक्तिले सजाय भोग्नु नपर्ने अवस्थाको सुनिश्चितताको लागि व्यक्तिको यकिन गर्न फैसला कार्यान्वयनका सन्दर्भमा सनाखतलगायतका आवश्यक कागज तयार पार्ने कार्य अन्यथा नभई अत्यावश्यक हुने ।
प्रहरी कार्यालयले आफ्नो दायित्व पालनाका सन्दर्भमा त्यस्ता लगतवाला व्यक्तिलाई पक्राउ गर्दा पहिचानका सम्बन्धमा कुनै द्विविधा भएमा व्यक्ति यकिन गर्न सो व्यक्तिलाई चिने जानेका पीडितलगायतका मानिसबाट सनाखत गराउन सक्ने हुँदा फैसला कार्यान्वयनको क्रममा वास्तविक लगतवाला व्यक्तिको पहिचानको लागि प्रहरी कार्यालयले पीडित तथा कसुरदारका सहपाठीहरूबाट सनाखत गराएको कार्यलाई फैसला भइसकेको मुद्दामा प्रहरीले कानून प्रतिकूल थप अनुसन्धान गरेको भनी अर्थ गर्न नमिल्ने ।
(प्रकरण नं.१४)
रिट निवेदकका तर्फबाट : विद्वान्् वरिष्ठ अधिवक्ताहरू हरिहर दाहाल, कृष्ण सापकोटा र लवप्रसाद मैनाली एवम् विद्वान् अधिवक्ताहरू अच्युतराज बूढाथोकी र श्यामबहादुर खड्का
विपक्षीका तर्फबाट : विद्वान्् उपन्यायाधिवक्ता चन्द्रकान्त खनाल
अवलम्बित नजिर :
सम्बद्ध कानून :
सर्वोच्च अदालत नियमावली, २०४९ को निमय ३(१)(क)
फैसला
न्या.कल्याण श्रेष्ठ : नेपालको अन्तरिम संविधान, २०६३ को धारा ३२ र १०७(२) अन्तर्गत यस अदालतमा दायर हुन आएको प्रस्तुत रिट निवेदनमा संयुक्त इजलासका माननीय न्यायाधीशहरू बीच रायमा मतैक्यता हुन नसकी सर्वोच्च अदालत नियमावली, २०४९ को नियम ३(१)(क) बमोजिम यस इजलाससमक्ष पेस हुन आएको प्रस्तुत रिट निवेदनको सङ्क्षिप्त तथ्य एवम् आदेश यसप्रकार छः-
म निवेदकका पति भक्तलाल भारतीलाई विपक्षी इलाका प्रहरी कार्यालय, कोहलपुरले पक्राउ गरी विपक्षी जिल्ला प्रहरी कार्यालय, सुर्खेतमा पुर्याई सो कार्यालयको पत्रको आधारमा विपक्षी सुर्खेत जिल्ला अदालतले कैदी पुर्जी दिई विपक्षी कारागार कार्यलयमा गैरकानूनी थुनामा राखेकाले नेपालको अन्तरिम संविधान, २०६३ को धारा १२(२) र २४ नं. प्रत्यायोजन गरेका हकमा आघात भएकाले धारा ३२ र १०७(२) विपक्षीहरूका नाममा बन्दीप्रत्यक्षीकरण लगायत जो चाहिने आज्ञा आदेश जारी गरी निजलाई गैरकानूनी थुनाबाट मुक्त गराई पाउन निम्न लिखित निवेदन गर्दछु ।
यही मिति २०७१।३।१५ गते दिउसो अं.१ बजे मेरो पति भक्तलाल भारती कोहलपुर स्थित ग्रीन पिस माध्यमिक विद्यालयमा काम गरिरहेका बखत बाँके जिल्लाको इलाका प्रहरी कार्यालय, कोहलपुरले निजलाई केही कुरा बुझ्नु छ भनी गाडीमा राखी इलाका प्रहरी कार्यलायमा लगेको खबर पाई म इलाका प्रहरी कार्यालय, बाँकेमा निजलाई किन लगेका रहेछन् भनी बुझ्न जाँदा निजलाई सुर्खेतबाट आएको प्रहरी टोलीले सुर्खेत लगेको भन्ने कुरा इलाका प्रहरी कार्यालयबाट बताइयो । मिति २०७१।३।१६ गते बिहान सुर्खेत पुगी जिल्ला प्रहरी कार्यालयमा निज भक्तलाल भारतीलाई किन कोहलपुरबाट पक्राउ गरेको हो भनी सोद्धा मलाई कसैले केही कुरा नबताएका र भक्तलाल भारतीसँग भेट गर्न पनि दिइएन । असार १७ गते साँझ करिब ५ बजेतिर जिल्ला प्रहरी प्रमुखले तपाईंको पतिलाई अदालतले कारागारमा पठाएको छ भेट्ने भए भोलि त्यहीँ जानु भनी बताएकाले म पुनः कार्यालय खुलेपछि कारागारमा गै पति भक्तलाल भारतीलाई भेट्न पाएँ ।
प्रहरीले मेरा पति भक्तलाल भारतीलाई मिति २०७१।०३।१५ गते दिउँसो कोहलपुर चप्परगौडीस्थित स्कूलबाट अं.१ बजेतिर पक्राउ गरी इलाका प्रहरी कार्यालय, कोहलपुरमा लगी त्यहाँबाट सुर्खेतबाट आएका प्रहरीको जिम्मा लगाएको र पक्राउ गरेको पर्सिपल्ट अर्थात् असार १७ गते जिल्ला प्रहरी कार्यालय, सुर्खेतले १६ गतेको मिति राखी पक्राउ पुर्जी दिएको र उक्त पक्राउ पुर्जीमा शिवराज भारती भनिएका भक्तलाल भारती लेखिएको रहेछ । १६ गतेको मिति हाली सोही १७ गते नै निजलाई स्वास्थ्य परीक्षण गराएको उक्त पत्रमा समेत निजको नाम शिवराज भारती भनिएका भक्तलाल भारती लेखिएको, १६ गतेको मिति हाली १७ गते नै निजलाई थुनुवा पुर्जी दिएको र उक्त थुनुवा पुर्जीमा समेत शिवराज भारती भन्ने भक्तलाल भारती लेखिएको रहेछ । शिवराज भारती नामको व्यक्तिका उपर सुर्खेत जिल्ला अदालतमा मुद्दा चलाइएको र शिवराज भारतीलाई खड्गकुमारीलाई ज्यानमार्ने उद्योग गरेको ठहर गरी मिति २०४६।०५।२७ मा सुर्खेत जिल्ला अदालतबाट फैसला भएको देखिन्छ । अनुसन्धान र फैसलामा कतै पनि शिवराज भारती भन्ने भक्तलाल भारती लेखिएको छैन । उक्त ज्यान मार्ने उद्योग मुद्दासँग कुनै सम्बन्ध वा सरोकार नरहेको उनाउ व्यक्तिलाई पक्राउ गरी प्रहरीद्वारा एकतर्फीरूपमा तयार गरिएका कागजलाई विपक्षी सुर्खेत जिल्ला अदालतले परीक्षणसम्म नगरी अन्धविश्वास गरी मेरा पति भक्तलाल भारतीलाई फैसलाले तोकेको कैद भुक्तान गर्न भनी कारागार कार्यालय, सुर्खेतमा पठाएको कुरा निज पतिबाट जानकारी पाएँ ।
मेरा पति भक्तलाल भारतीको जन्म सुर्खेतमा भएको र निज २०३४ सालदेखि बाबुसँग जिल्ला कञ्चनपुर, लक्ष्मीपुर गा.वि.स., वडा नं ६ को बासिन्दा भएकाले निजले नागरिकताको अस्थायी निस्साको आधारमा कञ्चनपुर जिल्ला प्रशासन कार्यालयबाट लिएको नागरिकतामा निजको बाबुको नाम हरिलाल भारती भएको र निजको नाम भक्तलाल भारती स्पष्टरूपमा उल्लेख गरिएको छ । जिल्ला अदालतबाट मिति २०४६।०५।२७ मा खड्गकुमारी थापालाई ज्यान मार्ने उद्योग गरेको ठहरेको शिवराज भारती मेरो पति भक्तलाल भारती होइन । उक्त मुद्दामा कैदको सजाय भएका व्यक्ति डण्डु भारतीका छोरा शिवराज भारती को हुन् मलाई थाहा छैन । सुर्खेत जिल्ला अदालतले कसुरदार मानी सजाय गरेको शिवराज भारतीलाई पक्राउ गर्नुको सट्टा विपक्षी जिल्ला प्रहरी कार्यालय, सुर्खेतले मेरा पति भक्तलाललाई शिवराज भारती नामाकरण गरी अदालतमा बुझाएको अवस्था छ ।
विपक्षी जिल्ला प्रहरी कार्यालयलाई जिल्ला अदालतबाट फैसला भैसकेको मुद्दामा अनुसन्धान गर्ने अधिकार छैन । प्रहरीले अदालतको फैसलाले कैद लागेको कुनै व्यक्ति पक्राउ गरेको भए अनुसन्धानको नाममा ३ दिनसम्म थुनामा राख्ने, अनुसन्धान गर्ने, पक्राउ पुर्जी र थुनुवा पुर्जी दिने जस्ता सुरू मुद्दा अनुसन्धान गरेसरहको अधिकारको प्रयोग गर्न
पाउँदैन । सुर्खेत जिल्ला अदालतमा प्रहरीले पेस गरेको व्यक्ति शिवराज भारती नभै भक्तलाल भारती हुन् भन्ने नागरकिताको प्रमाणपत्रले स्पष्ट देखाएको छ ।
प्रहरीले हचुवारूपमा पेस गरेका अनाधिकृत कागजलाई परीक्षणसम्म नगरी प्रहरीको एकतर्फी कुरा सुनी प्राकृतिक न्यायको सिद्धान्तको ठाडो उल्लङ्घन गरी मेरा पति भक्तलाल भारतीलाई विपक्षी सुर्खेत जिल्ला अदालतको पत्रको आधारमा विपक्षी कारागार कार्यालय, सुर्खेतमा गैरकानूनी थुनामा राखिएको कार्यको विरूद्ध अन्य कुनै वैकल्पिक एवम् प्रभावकारी उपचारको मार्गसमेत नभएकाले सम्मानित अदालतमा प्रस्तुत निवेदन साथ उपस्थित भएकी छु । नेपालको अन्तरिम संविधान, २०६३ को धारा १२(२) र २४ बाट प्रत्याभूत भएका हकहरू र नेपाल पक्ष भएका विभिन्न मानवअधिकारसम्बन्धी सन्धि, महासन्धिसमेतबाट संरक्षित अधिकारसमेतको प्रचलन गराइपाउन नेपालको अन्तरिम संविधान, २०६३ धारा ३२ र १०७(२) बमोजिम बन्दीप्रत्यक्षीकरणलगायत जो चाहिने उपयुक्त आज्ञा आदेश जारी गरिपाउन निज पतिको हकमा निवेदन गर्दछु । मेरा पति भक्तलाल भारतीलाई सशरीर उपस्थित गराई निजलाई शिवराज भारती भनी विपक्षी सुर्खेत जिल्ला अदालतबाट दिइएको कैदी पुर्जीलाई उपयुक्त आदेशद्वारा बदर गरी बन्दीप्रत्यक्षीकरणलगायत उपयुक्त आज्ञा आदेश जारी गरी भक्तलाल भारतीलाई विपक्षीहरूको गैरकानूनी थुनाबाट तुरून्त मुक्त गराइपाउँ भन्ने भक्तलाल भारतीको हकमा निजकी श्रीमती आरती पौडेलको यस अदालतमा परेको रिट निवेदन ।
यसमा के कसो भएको हो ? निवेदकको मागमबमोजिमको आदेश जारी हुन नपर्ने आधार र कारण भए बाटाको म्यादबाहेक ७ (सात) दिनभित्र महान्यायाधिवक्ताको कार्यालयमार्फत लिखित जवाफ पेस गर्नु भन्ने यस अदालतको मिति २०७१।३।३२ को आदेश ।
मैले मेरा पतिका हकमा २०७१।०३।३१ गते यसै सम्मानित सर्वोच्च अदालतमा बन्दीप्रत्यक्षीकरणको रिट दायर गरेकी छु । उक्त रिटमा सम्मानित अदालतबाट विपक्षीहरूका नाममा कारण देखाउ आदेश जारी भैसकेको अवस्थामा सर्वोच्च अदालत नियमावली, २०४९ को नियम ३७ बर्खिलाप हुने गरी र ऐ. नियम ३९ बमोजिम उक्त मुद्दाको विषयवस्तुमा प्रत्यक्ष र प्रतिकूल असर पर्ने गरी मिति २०७१।०४।०१ गतेको कारागार कार्यालय, सुर्खेतको चलानी नं. ०१ को पत्रअनुसार कारागार कार्यालय, झुम्का सुनसरी स्थानान्तरण गरेको कार्यले सम्मानित अदालतमा दर्ता भै आदेशसमेत भएको बन्दीप्रत्यक्षीकरणको रिट निष्प्रभावी बन्न सक्ने भएकाले ऐ. नियम ३२ बमोजिम बन्दीलाई सशरीर उपस्थित गराई न्याय दिलाई पाउँ भन्ने व्यहोराको निवेदक आरती पौडेलको मिति २०७१।४।११ को निवेदनपत्र ।
मैले मेरा पतिका हकमा मिति २०७१।०३।३१ मा सम्मानित अदालतमा दायर गरेको बन्दीप्रत्यक्षीकरणको निवेदनको प्रकरण ७ को १६ औं हरफमा शिवराज भारती भन्ने भक्तलाल भारती हुनुपर्नेमा अन्यथा भएकाले “शिवराज भारती भन्ने हरिलाल भारतीको” सट्टा “शिवराज भारती भन्ने भक्तलाल भारती” कायम हुने गरी सर्वोच्च अदालत नियमावली, २०४९ को नियम २९ बमोजिम संशोधन गरिपाउँ भन्ने निवेदक आरती पौडेलको मिति २०७१।४।११ मा यस अदालतमा पेस भएको निवेदनपत्र ।
सम्मानित सुर्खेत जिल्ला अदालतबाट ज्यान मार्ने उद्योग मुद्दामा मिति २०४६।०५।२७ गतेको फैसलाले १० वर्ष कैद सजाय भुक्तान गर्न बाँकी रहेका शिवराज भारतीलाई प्रहरीद्वारा खोज तलास गर्ने क्रममा ईलाका प्रहरी कार्यालय, कोहलपुर, बाँकेद्वारा मिति २०७१।०३।१६ गते पक्राउ गरी यस कार्यालयमा दाखिला हुन आएका हुन् । निज शिवराज भारतीलाई सोधपुछ गर्दा आफ्नो नाम भक्तलाल भारती, आफ्नो बुबाको नाम हरिलाल भारती र ठेगाना जिल्ला कञ्चनपुर, लक्ष्मीपुर गा.वि.स., वडा नं. ९ अन्तर्गत घर भई हाल जिल्ला बाँके, कोहलपुर न.पा., वडा नं. १२ चप्परगौडी बस्ने व्यक्ति हुँ भनी बताएका हुन् । निजले मिति २०३७।०५।२७ गते ज्यान मार्ने उद्देश्यले चक्कु प्रहार गरी घाइते बनाएकी खड्ककुमारी थापा (टमटा) लाई र निज प्रतिवादीसँगै ८ कक्षासम्म अध्ययन गर्ने खड्कबहादुर थापा, उमाप्रसाद शर्मा र वीरबहादुर काफ्लेसमेतलाई यस कार्यालयमा बोलाई शिवराज भारती र भक्तलाल भारती एउटै व्यक्ति हो होइन र देखाइएका व्यक्ति वारदातमा संलग्न व्यक्ति हुन् होइनन् भनी सनाखत कागजसमेत गराउँदा देखाइएका भक्तलाल भारती नाम बताउने व्यक्ति नै शिवराज भारती हुन् । निजले नै मिति २०३७।०५।२७ गते राति अ. १०:०० बजेको समयमा पीडित खड्ककुमारी थापा (टमटा) लाई ज्यान मार्ने उद्देश्यले धारिलो हतियार चक्कु प्रहार गरेको हो भनी निज प्रतिवादीसँगै ८ कक्षासम्म अध्ययन गर्ने खड्कबहादुर थापा, उमाप्रसाद शर्मा र वीरबहादुर काफ्लेसमेतले वीरेन्द्रनगर नगरपालिकाको वडा नं. २ को वडा सचिव भूपति अधिकारी र निज प्रतिवादीकै रोहवरमा शिवराज भारती भन्ने व्यक्ति र भक्तलाल भारती भन्ने व्यक्ति एउटै भएको सनाखत गर्नका साथै पीडित खड्ककुमारी थापा (टमटा) ले सनाखत कागजको रोहवरमा बसी सनाखत व्यहोरालाई समर्थन गरी सहिछाप गरिदिएको अवस्था छ । यसरी भक्तलाल भन्ने व्यक्ति शिवराज भारती भएको यकिन गरेर मात्र जिल्ला अदालतमा पेस गरिएको हो । निज कैद लागेको शिवराज भारती नै यिनै भक्तलाल भारती भएको हुँदाहुँदै सजाय भोग्नबाट उम्किने नियतले मात्र रिट दायर गरेको हुँदा रिट निवेदन व्यहोरा झुट्ठा भएकाले रिट खारेज भागी छ ।
अदालतबाट कैद लागेका शिवराज भारती रिट निवेदक नै भएको स्थापित भएबाट निज निवेदकलाई सम्मानित सुर्खेत जिल्ला अदालत, सुर्खेतमा मिति २०७१।०३।१७ गते पेस गर्दा ऐ. अदालतको मिति २०४६।०५।२७ गतेको फैसलाले १० वर्ष कैद सजाय भुक्तान गर्ने गरी कानूनबमोजिम कारागार कार्यालय, सुर्खेतमा थुनामा राखिएको हो । निवेदकलाई गैरकानूनी कानूनसम्मतरूपमा थुनामा राखिएको हुँदा प्रस्तुत रिट निवेदन खारेज भागी हुँदा खारेज गरिपाउँ भन्ने व्यहोराको विपक्षी जिल्ला प्रहरी कार्यालय, सुर्खेतको तर्फबाट ऐ. का प्रहरी उपरिक्षक प्रकाश अधिकारीले पेस गरेको लिखित जवाफ ।
निज रिट निवेदकलाई मिति २०८१।३।१५ सम्म कैदमा राखी मिति २०८१।३।१६ मा कैद मुक्त गरिदिनुहोला भनी सुर्खेत जिल्ला अदालतको चलानी नं. ३७३४ मिति २०७१ ।३।१७ को कैदी पुर्जी साथ निज निवेदकसमेत यस कार्यालयमा उपस्थित गराइएको हुँदा अदालतको आदेशानुसार नियमानुसार सिधा खर्च दिई निज निवेदकलाई यस कार्यालयको बन्दीगृहमा राखिएको हो । यस कार्यालयको हकमा प्रस्तुत रिट निवेदन खारेज गरिपाउँ भन्नेसमेत व्यहोराको कारागार कार्यालय, सुर्खेतको तर्फबाट जेलर लक्ष्मीप्रसाद भट्टराईको लिखित जवाफ ।
रिट निवेदक भक्तलाल भारतीलाई बन्दी बनाउनुमा यस कार्यालयले के कस्तो भूमिका निर्वाह गरेको हो ? सो सन्दर्भमा निवेदनमा केही उल्लेख गर्न सकेको देखिँदैन । यस विषयमा यस कार्यालयलाई लिखित वा मौखिक कुनै प्रकारको जानकारी छैन । सुर्खेत जिल्ला अदालतबाट मिति २०४६।५।२७ गते फैसला गर्दा खड्गकुमारी थापालाई ज्यान मार्ने उद्योग गरेको भनी ठहर गरेको मुद्दामा त्यसपूर्व अभियोजन गर्ने कार्यमा यस कार्यालयबाट भएको भन्ने आधारमा वा अन्य के कारणले यस कार्यालयलाई निवेदकले विपक्षी बनाउनुभएको हो सोसमेत स्पष्ट हुन नसकेको अवस्था हुँदा प्रारम्भिक (prima facie) रूपमा यस कार्यालयको हकमा कारण देखाउ आदेश नै जारी हुन नपर्नेमा कारण देखाउ आदेश जारी भए तापनि यस कार्यालयको हकमा प्रस्तुत रिट निवेदन खारेज गरिपाउँ भन्ने व्यहोराको विपक्षी जिल्ला सरकारी वकिल कार्यालय, सुर्खेतको लिखित जवाफ ।
यसमा निवेदकले आफूले दिएको ०७०-WH-००९० को बन्दीप्रत्यक्षीकरणको निवेदनको प्रकरण ७ मा शिवराज भारती भन्ने भक्तलाल भारती हुनुपर्नेमा अन्यथा भएकाले संशोधन गरिपाउँ भन्ने निवेदन दिएकाले मागबमोजिम उक्त निवेदनको प्रकरण ७ को १६ औं हरफमा रहेको “शिवराज भारती भन्ने हरिलाल भारतीको” सट्टा “शिवराज भारती भन्ने भक्तलाल भारती” कायम हुने गरी सर्वोच्च अदालत नियमावली, २०४९ को नियम २९ बमोजिम संशोधन गरिदिएको छ यो आदेश निवेदनको अभिन्न अङ्ग मानी साथै राखी पेस गर्नु भन्ने मिति २०७१।४।१८ को यस अदालतको आदेश ।
ज्यानमार्ने उद्योग मुद्दामा वारदात स्थानबाट भागी फरार रहेका प्रतिवादी जिल्ला कञ्चनपुर लक्ष्मीपुर गा.वि.स. अन्तर्गत घर भई हाल बाँके कोहलपुर नगरपालिका वडा नं. १२ चप्परगौडी बस्ने शिवराज भारती भन्ने भक्तलाल भारतीलाई सम्मानित सुर्खेत जिल्ला अदालतको मिति २०४६।०५।२७ गतेको फैसलाले १० वर्ष कैद सजाय भएको भनी मजकुर जिल्ला प्रहरी कार्यालय, सुर्खेतबाट निजलाई पक्राउ गर्नको लागी खोज तलास गर्दै प्रहरी टोली तथा पीडित पक्ष आई यस कार्यालयमा मौखिक जानकारी दिएपश्चात् यस कार्यालयको प्रहरी टोली निजको घर वतनमा जाँदा निजलाई फेला पारी मिति २०७१।०३।१६ गते पक्राउ गरी जिल्ला प्रहरी कार्यालय, सुर्खेतबाट खटी आएको प्रहरी टोलीको जिम्मामा लगाइएको हुँदा निज निवेदकलाई यस कार्यालयबाट गैरकानूनीरूपमा पक्राउ गरिएको छैन । निज निवेदकले झुट्ठा व्यहोरा उल्लेख गरी रिट निवेदन दायर गरी विपक्षी बनाएको हुँदा प्रस्तुत निवेदन खारेज गरिपाउँ भन्नेसमेत व्यहोराको इलाका प्रहरी कार्यालय कोहलपुर, बाँकेका तर्फबाट ऐ. का कार्यालय प्रमुख जनकबहादुर शाहीको लिखित
जवाफ ।
सुर्खेत जिल्ला अदालतको २०४६ सालको स.फौ.नं. १६ को ज्यान मार्ने उद्योग मुद्दामा प्रतिवादी सुर्खेत जिल्ला, वीरेन्द्रनगर नगरपालिका वडा नं. २ तिनकुने बस्ने डण्डु भारतीको छोरा शिवराज भारतीलाई मिति २०३७।५।२७ गतेको ज्यान मार्ने उद्योगको वारदातका सम्बन्धमा कसुरदार कायम गरी दश वर्ष कैदको सजाय ठहर्याई सुर्खेत जिल्ला अदालतबाट मिति २०४६।५।२७ मा फैसला भई उक्त फैसला अन्तिम भइरहेकाले निजको नाममा कैदको लगत बाँकी रहेको छ । निज शिवराज भारती वारदातपश्चात् अपराध उपरको सजायबाट बच्न कञ्चनपुरबाट २०४४ सालमा पिताको नाम हरिलाल भारती र आफ्नो नाम भक्तलाल भारती राखी नागरिकताको प्रमाणपत्र लिई लुकिछिपी बसेका अवस्थामा पक्राउमा परेका हुन् । सुर्खेत जिल्ला अदालतले ज्यान मार्ने उद्योग मुद्दामा सजाय ठहर गरेका शिवराज भारती भन्ने व्यक्ति यी निवेदक भक्तलाल भारती भएको तथ्य उक्त मुद्दाकी पीडित जाहेरवाली खड्ककुमारी थापा टमटा र निज निवेदकका सहपाठीहरू उमाप्रसाद शर्मासमेतले कागज गरी सनाखत गरिदिएकोबाट पुष्टि भएकाले अदालतको अन्तिम भइरहेको फैसलाअनुसार कैदको लगत फछ्र्यौटको लागि कैदी पूर्जी दिई कानूनबमोजिम कैदमा राख्न पठाइएको हो । यस अदालतको मिति २०४६।५।२७ को फैसला, इ.प्र.का कोहलपुरको पत्र, पक्राउ पूर्जी, स्वास्थ्य परीक्षण रिपोर्ट, थुनुवा पूर्जी, जिल्ला प्रहरी कार्यालय, सुर्खेतको पत्र, जि.प्र.का., सुर्खेतको सञ्चार, जन उ.मा.वि. सुर्खेतको पत्र, पीडित जाहेरवाली खड्ककुमारी थापाको र उमाप्रसाद शर्मासमेतको सनाखत मुचुल्का, जिल्ला प्रहरी कार्यालय, सुर्खेतको मानिस उपस्थित गराएको पत्र र शिवराज भारतीलाई जारी गरेको कैदी पूर्जीसमेतका कागजातको प्रमाणित प्रतिलिपि यसै साथ संलग्न राखी निवेदनबमोजिम आदेश जारी हुनुपर्ने होइन भन्ने जिकिर लिँदै यो लिखित जवाफ सम्मानित अदालतसमक्ष प्रस्तुत गरेको छु । प्रस्तुत रिट निवेदन खारेज गरिपाउँ भन्ने व्यहोराको विपक्षी सुर्खेत जिल्ला अदालतको तर्फबाट स्रेस्तेदार नारायण सापकोटाको लिखित जवाफ ।
यसमा रतनसिंह थापाको जाहेरीले वादी नेपाल सरकार प्रतिवादी शिवराज भारती भएको ज्यान मार्ने उद्योग मुद्दाको मिसिल एवम् भए प्रमाण मिसिलसमेत सुर्खेत जिल्ला अदालतबाट र इलाका प्रहरी कार्यालय, कोहलपुर, बाँकेले पक्राउ गरी पठाएका शिवराज भारतीका सम्बन्धमा जिल्ला प्रहरी कार्यालय, सुर्खेतमा मिति २०७१।३।१७ ।३ मा खड्ककुमारी थापाले गरिदिएको सनाखत कागजको सक्कलै प्रति जिल्ला प्रहरी कार्यालय, सुर्खेतबाट झिकाई नियमानुसार पेस गर्नू भन्ने यस अदालतको मिति २०७१।४।२८ को आदेश ।
यसमा जन उच्च माध्यमिक विद्यालयको मिति २०७१।३।१७ को पत्रबाट शिवराज भारती रजिस्ट्रेसन नं. ३९७३६/२०३८ मा कक्षा १० को टेस्ट परीक्षामा सम्मिलित भएको भन्ने देखिँदा निज सो विद्यालयमा कुन मितिदेखि कहिलेसम्म अध्ययन गरेको हो, सक्कलै कागजात तथा भक्तलाल भारतीले २०३६ सालमा महाकाली उच्च मा.वि. मा कक्षा ७ मा अध्ययन गरेको भन्ने निवेदकको कानून व्यवसायीले बहससाथ पेस गरेको हुँदा निज सो विद्यालयमा कुन मितिदेखि कुन मितिसम्म अध्ययन गरेको हो, निजले भरेको फर्मसहितको सक्कलै कागज महान्यायाधिवक्ताको कार्यालयमार्फत झिकाउने साथै निवेदकबाट पनि आफूले अध्ययन गरेका विद्यालयहरूबाट प्राप्त सक्कलै कागज दाखिला गराउने । निवेदकबाट निजको पिताको सक्कल नागरिकताको प्रमाणपत्रसमेत दाखिला गराई नियमानुसार पेस गर्नू भन्ने मिति २०७१।५।१३ को यस अदालतको आदेश ।
यसमा निवेदक भक्तलाल भारती र ज्यान मार्ने उद्योग मुद्दामा कैदको लगत भएका व्यक्ति शिवराज भारती एउटै व्यक्ति हुन् भनी पीडितलगायतका व्यक्तिहरूबाट निवेदकलाई सनाखत गराई जिल्ला प्रहरी कार्यालय, सुर्खेतले च.नं. २९३८ मिति २०७१।३।१७ को पत्रसाथ सुर्खेत जिल्ला अदालतमा पठाएको सक्कल कागजातसहितको फाइल सुर्खेत जिल्ला अदालतबाट झिकाई नियमबमोजिम पेस गर्नु भन्ने मिति २०७१।५।३० को यस अदालतको
आदेश ।
यी निवेदकको तर्फबाट प्रेषित निवेदकले २०४४ सालमा लिएको नागरिकता हेर्दा निजको नाम भक्तलाल भारती भई पिताको नाम हरिलाल भारती भएको देखिन्छ । त्यस्तै ज्यान मार्ने उद्योग मुद्दामा रहेको प्रतिवादीको नाम शिवराज भारतीको भएकामा मिसिलमा विशुद्ध शिवराज भारती उल्लेख भई पिताको नाम डण्डुराज भारती उल्लेख छ । शिवराज भारतीको जन्म मिति २०२१।२।२१ सालमा भएको देखिन्छ भने भक्तलाल भारतीको जन्म २०१८ सालमा भएको भन्ने देखिन आउँदछ । यी निवेदकले दिएको नागरिकता प्रमाणपत्र नम्बर ५४२१२९०१ को प्रमाणपत्र निजले वारदातभन्दा पछि नाम वतन संशोधन गरी लिएको हो की भन्नलाई पनि २०३७।५।२७ को वारदातभन्दा पूर्व २०३५ सालको अस्थाई नागरिकताको वितरण गर्ने टोलीद्वारा खडा गरेको २०३६ सालमा उल्लिखित गरेको विवरणको आधारमा नागरिकता प्राप्त गरेको पुष्टि मिसिल संलग्न प्रमाणबाट देखिन आएको छ । पीडित भनिएकी खड्ककुमारीले प्रथमतः गरेको सनाखत कागज प्रहरीको मातहतमा भएको हो र दोस्रो आफैँ पनि उनको कागजमा आफूलाई अन्याय गर्ने व्यक्ति भनेको शिवराज हुन् भनी किटानरूपमा जिकिर गरी निज भक्तलाल भारतीको नाम उल्लेख गरेको
पाइँदैन । साथै शिवराजका तीन जना सहपाठीबाट गराइएको भनिएको कागजलाई अध्ययन गर्दा प्रहरीको रोहवरमा भई शिवराजको नाम उल्लेख गरी निजको विरूद्ध दोषारोपण गरेको देखिन्छ । यसै प्रकृति र तथ्यसँग मेल खाने यसै सम्मानित सर्वोच्च अदालतबाट सर्वोच्च अदालत बुलेटिन, २०६८ पूर्णाङ्क ४७० पृष्ठ ३१ को मुद्दामा “यकिन नभएको ठेगाना र विवादास्पद नामको आधारमा मुद्दा चलाई उनाउ व्यक्तिलाई पक्राउ गरी कारबाही गरेको देखिँदैन सुरूमा मुद्दा चल्दाको प्रतिवादी यिनै व्यक्ति हुन् भन्ने यकिन नभएको अवस्थामा जो सुकैलाई पनि जुनसुकै अवस्थामा पक्राउ गरी थुनामा राख्नु संविधान र कानूनविपरीत हुने हुँदा निवेदन माग दाबीबमोजिम बन्दीप्रत्यक्षीकरणको आदेश जारी हुने” भन्ने सिद्धान्त प्रतिपादन भएको पाइन्छ । बाबुको नाम, थर ठेगाना, पढेको विद्यालय, उमेर दोषी प्रमाणित भएका शिवराज भारतीसँग यी निवेदकको कहीँ कतै सामिप्य देखिन आउँदैन । अतः शङ्काको भरमा कोही कसैलाई दोषारोपण गर्न नमिल्ने हुँदा र फौजदारी न्यायको सर्वमान्य सिद्धान्तअनुसार “बरू सयौँ अपराधी छुटून् तर एउटा निर्दोष व्यक्तिले सजाय भोग्न नपरोस्” भन्ने सिद्धान्तको आधारमा समेत विचार गर्दा निज निवेदकको विपक्षी प्रत्यर्थीहरूले जिकिर गरेअनुसारको पहिचान (Identity) नभई फरक देखिएको हुँदा निजलाई बन्दीप्रत्यक्षीकरणको आदेशद्वारा थुना मुक्त हुने आदेश जारी गरिएको छ । प्रस्तुत रिट निवेदन खारेज हुने ठहर्याएको माननीय न्यायाधीश श्री गोविन्दकुमार उपाध्यायको रायसँग सहमत नभएकाले सर्वोच्च अदालत नियमावली, २०४९ को नियम ३(१)(क) बमोजिम प्रस्तुत मुद्दाको संयुक्त इजलासको दायरी लगत कट्टा गरी पूर्ण इजलाससमक्ष पेस गर्नू भन्ने माननीय न्यायाधीश श्री सुशीला कार्कीको राय ।
निवेदकसँगै कक्षा ८ मा पढेको भनी जन उच्च माध्यमिक विद्यालय, सुर्खेतमा पढेका निवेदकका सहपाठीहरू खड्कबहादुर थापा, उमाप्रसाद शर्मा र वीरबहादुर काफ्लेले गरेको कागज र त्यसलाई समर्थन हुने गरी निवेदकले सो कागजको पुछारमा सहिछाप गरेको तथा उक्त कागजको रोहवरमा वडा सचिवसमेत रहेको प्राप्त अभिलेख पनि निज विरूद्ध प्रमाण लाग्ने देखिन्छ । सर्वोपरि कुरा ज्यान मुद्दाकी पीडित खड्ककुमारीले यी निवेदक नै शिवराज भारती हुन्, यिनले नै आफूलाई करणी गरेको र वारदात गरेको भनी गरेकी सनाखत कागज यी निवेदक विरूद्ध प्रबल प्रमाणको रूपमा उपस्थित छ । निवेदक बेसरोकारका व्यक्ति रहेको भए पीडितले यसरी कागज गर्नुपर्ने कुनै प्रयोजन थिएन । उक्त कागज व्यहोरा ठीक हो भनी यी निवेदकले आफूलाई शिवराज भारती भन्ने भक्तलाल भारती स्वीकार गरी सहीछापसमेत गरिदिएको देखिन्छ । निवेदकले अध्ययन गरेको विद्यालयहरूबाट सक्कलै कागज र निजको पिताको नागरिकताको प्रमाणपत्रसमेत दाखिल गराउने भनी यस अदालतबाट मिति २०७१।५।१३ मा आदेश भै पेस हुन आएको लिखतहरू हेर्दा मिति २०३७।६।३ मा मृत्यु भएका पिता हरिलाल भारतीको मृत्यु दर्ता प्रमाणपत्र निवेदक पक्राउ परेपछिमात्र २०७१।४।४ मा बनेको, निवेदकले मिति २०७१।५।२४ को निवेदनसाथ पेस गरेको श्री हिमालयन उच्च माध्यमिक विद्यालय, चोल्पा सुर्खेतको सुर्खेत जिल्ला तत्कालीन गा.पं. तामागांकडा हाल डाँडाखाली गा.वि.स. वडा नं.३ निवासी भक्तलाल भारतीले यस विद्यालयमा २०२९ सालदेखि २०३४ सालसम्म कक्षा १ देखि कक्षा ६ सम्म अध्ययन गरेको भन्ने व्यहोराको २०७१।५।१२ को पत्र पनि निवेदक पक्राउ भएपछि तयार भएको देखिन्छ ।
महाकाली उच्च माध्यमिक विद्यालयबाट मिति २०३६/३७ को उपस्थिति तथा शुल्क पञ्जिका थान एक पठाएको भनिएको लिखतहरूको प्रमाणित प्रतिलिपिमा श्री महाकाली उच्च माध्यमिक विद्यालयको छापसम्म लागेको र एकदम मसिनो अक्षरमा श्री महाकाली उच्च माध्यमिक विद्यालय भनी लेखिएको, सबै विद्यार्थीको हकमा सबै खण्ड भरिभराउ भई क्र.सं. ४४ मा भक्तलाल भारती भन्ने नाम लेखिनुबाहेक अरू सबै खण्ड खाली रहेको
पाइन्छ । त्यस्तो संदिग्ध प्रमाणको भरमा निवेदक विरूद्ध रहेको पीडितको किटानी सनाखतसमेतका लिखतलाई अन्यथा गर्नु उपयुक्त हुँदैन । फैसला कार्यान्वयनको चरणमा झिनामसिना कुराको आधारमा पक्राउ परेको व्यक्ति प्रतिवादी हैन भन्दा फैसला कार्यान्वयनको विश्वसनीयतामा प्रश्न उठ्न सक्छ । यसर्थ प्रस्तुत रिट निवेदन जारी हुने ठहर्याएको माननीय न्यायाधीश श्री सुशीला कार्कीको रायसँग सहमत नभएकाले सर्वोच्च अदालत नियमावली, २०४९ को नियम ३(१)(क) बमोजिम प्रस्तुत मुद्दाको संयुक्त इजलासको दायरी लगत कट्टा गरी पूर्ण इजलाससमक्ष पेस गर्नु भन्ने माननीय न्यायाधीश श्री गोविन्दकुमार उपाध्यायको राय ।
नियमबमोजिम दैनिक पेसी सूचीमा चढी निर्णयार्थ पेस हुन आएको प्रस्तुत रिट निवेदनमा निवेदकको तर्फबाट विद्वान्् वरिष्ठ अधिवक्ताहरू श्री हरिहर दाहाल, श्री कृष्ण सापकोटा र श्री लवप्रसाद मैनाली एवम् विद्वान् अधिवक्ताहरू श्री अच्युतराज बूढाथोकी, श्री श्यामबहादुर खड्काले निवेदक भक्तलाल भारती र सुर्खेत जिल्ला अदालतबाट ज्यान मार्ने उद्योग मुद्दामा कसुरदार ठहर भई सजाय पाएका शिवराज भारती भनेका दुई भिन्नै परिचय भएका दुई भिन्न व्यक्ति हुन् । शिवराज भारतीको ठेगाना सुर्खेत जिल्ला, वीरेन्द्रनगर नगरपालिका, वडा नं. २ हो भने भक्तलाल भारतीको जन्म सुर्खेतमा भई निज २०३४ सालदेखि बाबुसँग कञ्चनपुर जिल्ला, लक्ष्मीपुर गा.वि.स., वडा नं. ६ मा बसोबास गरी आउनुभएको र निजले २०३६ सालमा नागरिकताको अस्थायी निस्सा पनि कञ्चनपुरबाट प्राप्त गर्नुभएको छ । निवेदकले कञ्चनपुर जिल्लाबाट लिएको नागरिकतामा निजको बाबुको नाम हरिलाल भारती भएको, निजको नाम भक्तलाल भारती र जन्म मिति २०१८ साल उल्लेख रहेको छ । भक्तलाल भारतीले २०२९ सालदेखि २०३४ सालसम्म श्री हिमालयन उच्च माध्यमिक विद्यालय, चोल्पा, सुर्खेतमा अध्ययन गरेको सो विद्यालयको पत्रबाट देखिन्छ भने श्री महाकाली उच्च माध्यमिक विद्यालय बेलौरी, कञ्चनपुरको २०३६ सालको रेकर्डअनुसार भक्तलाल भारती उक्त विद्यालयमा ६ कक्षामा अध्ययन गरेको देखिन्छ ।
सुर्खेत जिल्ला अदालतबाट ज्यान मार्ने उद्योग मुद्दामा कसुरदार ठहरी कैदको सजाय भएका व्यक्ति डण्डु भारतीका छोरा शिवराज भारती भनी उल्लेख भएको अवस्था छ । शिवराज भारतीको सुर्खेत जिल्ला, वीरेन्द्रनगर नगरपालिका, वडा नं. २ को तीनकुने भन्ने ठाउँको अंश रोक्का भएको छ । शिवराज भारतीले श्री जन उच्च माध्यमिक विद्यालयमा मिति २०३६।६।१६ मा भर्ना भई अध्ययन गरी २०३८ सालको एस.एल.सी. परीक्षामा सम्मिलित हुन फारम भरेको र निजको जन्म वि.सं. २०२१ सालमा भएको सो विद्यालयको रेकर्डबाट देखिएको छ । यसरी शिवराज भारती र भक्तलाल भारतीको तीनपुस्तेसमेतले बेग्लाबेग्लै परिचय भएका व्यक्ति भएको देखिई भक्तलाल नै शिवराज हुन् भन्ने कुनै ठोस प्रमाण नहुनाले बन्दीप्रत्यक्षीकरणको आदेश जारी हुनुपर्दछ । विपक्षी जिल्ला प्रहरी कार्यालय, सुर्खेतका सम्पूर्ण कार्य गैरकानूनी छन् । प्रहरीले हचुवारूपमा पेस गरेको अनाधिकृत कागजातलाई परीक्षणसम्म नगरी प्रहरीको एकतर्फी कुरा सुनी प्राकृतिक न्यायको सिद्धान्तको ठाडो उल्लङ्घन गरी भक्तलाल भारतीलाई विपक्षी सुर्खेत जिल्ला अदालतको पत्रको आधारमा विपक्षी कारागार कार्यालय, सुर्खेतमा थुनामा राखिएको कार्य गैरकानूनी छ । तसर्थ यस अदालतको संयुक्त इजलासमा बन्दीप्रत्यक्षीकरणको आदेश जारी हुने ठहर गर्नुभएको माननीय न्यायाधीश श्री सुशीला कार्कीको राय कायम हुने गरी आदेश गरिपाउँ भनी गर्नुभएको बहस सुनियो ।
विपक्षीतर्फबाट उपस्थित विद्वान्् उपन्यायाधिवक्ता श्री चन्द्रकान्त खनालले भक्तलाल भारती नै शिवराज भारती हुन् । निज भक्तलाल भारतीले जिल्ला प्रहरी कार्यालय, सुर्खेतमा पीडितसमेतको रोहवरमा आफू शिवराज भारती भएको स्वीकार गरी सहिछाप गरेका छन् । सो कागजउपर निजले अहिलेसम्म कहीँ चुनौती गरेको अवस्था
छैन । हाल आएर निवेदकले आफू शिवराज भारती होइन भनी पेस गरेका कतिपय प्रमाणहरू ज्यानमार्ने उद्योग मुद्दाको वारदातपश्चात् र कतिपय प्रमाणहरू प्रस्तुत बन्दीप्रत्यक्षीकरणको रिट निवेदन दायर भएपश्चात् सजायबाट बच्न तयार गरिएका हुन् । निवेदकले आफ्नो पिता भनेका व्यक्ति हरिलाल भारतीको नामको नागरिकताको प्रमाणपत्र, जग्गा धनी प्रमाण पुर्जा वा निजको अस्तित्व रहेको अन्य कुनै पनि लिखत पेस गर्न सकेका छैनन् । निवेदकसँगै कक्षा ८ मा पढेको भनी जन उच्च माध्यमिक विद्यालय, सुर्खेतमा पढेका निवेदकका सहपाठीहरू खड्कबहादुर थापा, उमाप्रसाद शर्मा र वीरबहादुर काफ्लेले यी निवेदक नै शिवराज भारती हुन् भनी कागज गर्नुका साथै ज्यान मुद्दाकी पीडित खड्ककुमारीले यी निवेदक नै शिवराज भारती हुन्, यिनले नै आफूलाई करणी गरेको र वारदात गरेको भनी सनाखत कागज गरेकामा उक्त कागज व्यहोरा ठीक हो भनी यी निवेदकले आफूलाई शिवराज भारती भन्ने भक्तलाल भारती स्वीकार गरी सहीछापसमेत गरिदिएका छन् । उक्त कागजको रोहवरमा वडा सचिव बसेको अवस्था छ । निवेदक बेसरोकारका व्यक्ति रहेको भए पीडितले यसरी कागज गर्नुपर्ने कुनै प्रयोजन
हुँदैन । यसरी पीडित र निवेदकका सहपाठीहरूले सनाखत गरेको कागज नै भक्तलाल भारती नै शिवराज भारती हुन् भन्ने महत्त्वपूर्ण प्रमाण रहेको छ । त्यस्तो कागजलाई बेवास्ता गरी अदालतबाट अन्तिम भइरहेको फैसलाको कार्यान्वयनलाई निस्तेज हुने गरी रिट जारी गर्न नमिल्ने हुँदा रिट निवेदन खारेज हुने ठहर गर्नुभएको माननीय न्यायाधीश श्री गोविन्दकुमार उपाध्यायको राय कायम हुने गरी आदेश गरिपाउँ भनी गर्नुभएको बहससमेत सुनियो ।
विद्वान्् कानून व्यवसायीहरूको बहससमेत सुनी मिसिल अध्ययन गरी यस अदालतको संयुक्त इजलासमा माननीय न्यायाधीशहरूबाट व्यक्त रायमध्ये कुन राय कायम हुने हो तथा निवेदन मागबमोजिमको आदेश जारी हुनुपर्ने हो, होइन भन्ने सम्बन्धमा निर्णय दिनुपर्ने देखियो ।
२. निर्णयतर्फ विचार गर्दा प्रस्तुत रिटमा निवेदकले सुर्खेत जिल्ला अदालतको मिति २०४६।५।२७ को फैसलाले १० वर्ष कैद सजाय ठहर भएका व्यक्ति भक्तलाल भारती नभई छुट्टै अस्तित्वका व्यक्ति डण्डु भारतीको छोरा शिवराज भारती भएकामा उक्त फैसलाअनुसार राखिएको कैदको लगत फछ्र्यौटको प्रयोजनका लागि भक्तलाल भारतीलाई पक्राउ गरी कैदमा राखिएको कार्यबाट निवेदकको वैयक्तिक स्वतन्त्रतामा आघात भएको दाबी गरी बन्दीप्रत्यक्षीकरणको आदेश जारी गरी कैदबाट मुक्त गर्न माग गरेको देखिन्छ । विपक्षीतर्फको लिखित जवाफमा निवेदकले भक्तलाल भारतीको नामबाट नागरिकताको प्रमाणपत्र लिए तापनि सुर्खेत जिल्ला अदालतले ज्यान मार्ने उद्योग मुद्दामा सजाय ठहर गरेका शिवराज भारती भन्ने व्यक्ति यी निवेदक भक्तलाल भारती भएको तथ्य उक्त मुद्दाकी पीडित जाहेरवाली खड्ककुमारी थापा (टमटा) र निज निवेदकका सहपाठीहरू उमाप्रसाद शर्मासमेतले कागज गरी सनाखत गरिदिएबाट पुष्टि भएकाले अदालतको अन्तिम भइरहेको फैसलाअनुसार कैदको लगत फछ्र्यौटको लागि कैदी पूर्जी दिई कानूनबमोजिम कैदमा राखेको हुँदा रिट निवेदन खारेजभागी छ भनी उल्लेख गरेको पाइन्छ ।
३. प्रस्तुत रिट निवेदन संयुक्त इजलासमा सुनुवार्इ हुँदा माननीय न्यायाधीश श्री सुशीला कार्कीबाट निवेदन मागबमोजिम रिट जारी हुने राय व्यक्त भएको र माननीय न्यायाधीश श्री गोविन्दकुमार उपाध्यायबाट रिट निवेदन खारेज हुने राय व्यक्त भएको हुँदा सर्वोच्च अदालत नियमावली, २०४९ को नियम ३(१)(क) बमोजिम प्रस्तुत रिट निवेदन यस पूर्ण इजलाससमक्ष निर्णयार्थ पेस हुन आएको छ । प्रस्तुत रिट निवेदनमा सर्वप्रथम सुर्खेत जिल्ला अदालतबाट ज्यान मार्ने उद्योग मुद्दामा मिति २०४६।५।२७ को फैसलाअनुसार कैदको सजाय ठहर भएका उक्त मुद्दाका प्रतिवादी शिवराज भारती र यी रिट निवेदक भक्तलाल भारती एउटै व्यक्ति हुन् वा फरकफरक व्यक्ति हुन् भन्ने निरूपण गर्नुपर्ने देखिन आयो ।
४. प्रस्तुत रिट निवेदनको मिसिलसाथ पेस हुन आएको सुर्खेत जिल्ला अदालतको २०४६ सालको स.फौ.नं. १६ को ज्यान मार्ने उद्योग मुद्दाको मिसिल हेर्दा वादी नेपाल सरकार र प्रतिवादी सुर्खेत जिल्ला, वीरेन्द्रनगर नगरपालिका, वडा नं. २ तिनकुने बस्ने डण्डु भारतीको छोरा शिवराज भारती रहेको देखिन्छ । उक्त मुद्दामा मिति २०३७।५।२७ गतेको ज्यान मार्ने उद्योगको वारदातका सम्बन्धमा प्रतिवादी शिवराज भारती कसुरदार ठहर भर्इ निजलार्इ दश वर्ष कैदको सजाय ठहर्याई सुर्खेत जिल्ला अदालतबाट मिति २०४६।५।२७ मा भएको फैसला अन्तिम भइरहेको देखिन्छ । प्रस्तुत रिटमा निवेदकले आफ्नो नाम भक्तलाल भारती पिताको नाम हरिलाल भारती वतन कञ्चनपुर जिल्ला, लक्ष्मीपुर गा.वि.स., वडा नं. ६ हाल बाँके जिल्ला, कोहलपुर गा.वि.स., वडा नं. १२ चप्परगौडी उल्लेख गरेको पाइन्छ ।
५. निवेदकले आफू डण्डु भारतीको छोरा शिवराज भारती नभै हरिलाल भारतीको छोरा भक्तलाल भारती भएको पुष्टि गर्न ज्यान मार्ने उद्योगको वारदात हुनुपूर्व नै २०३४ सालमा बाबुसँग सुर्खेतबाट कञ्चनपुर बसाइँ सरेको र हरिलाल भारतीको छोरा भक्तलाल भारतीको नामबाट कञ्चनपुरबाट नागरिकताको प्रमाणपत्र प्राप्त गरेको भनी रिट निवेदनमा उल्लेख गरेको देखिन्छ । निवेदकको साबिक वतन सुर्खेत जिल्ला भएको तथ्यलाई भने निवेदकले निवेदनमा नै स्वीकार गरेको पाइन्छ । निजले सुर्खेतको कुन गा.वि.स. वा नगरपालिकाको कुन वडा नं. साबिक वतन हो भनी निवेदनमा खुलाएको देखिन्न । निवेदकले जिल्ला प्रशासन कार्यालय, कञ्चनपुरबाट प्राप्त गरेको मिति २०४४।२।१९ को नागरिकताको प्रमाणपत्रमा समेत जन्मस्थान सुर्खेतसम्म उल्लेख गरी गा.वि.स. र वडा नं. खुलेको देखिन्न ।
६. निवेदकको पिता हरिलाल भारतीको नागरिकताको प्रमाणपत्र निवेदकमार्फत दाखिल गराउने भनी यस अदालतबाट मिति २०७१।५।१३ मा भएको आदेशानुसार निवेदकले पिता हरिलाल भारतीको नागरिकता नबनाउँदै २०३७।६।३ मा परलोक भएको व्यहोरा उल्लेख गरी मिति २०७१।५।२४ मा निवेदन दिनुका साथै मिति २०७१।४।४ मा पञ्जिकाधिकारीको कार्यालयमा दर्ता गरेको हरिलाल भारतीको मृत्यु दर्ताको प्रमाणपत्र पेस गरेको पाइन्छ । त्यस्तै निवेदकको तर्फबाट मिति २०७१।५।२४ को निवेदनसाथ पेस भएको श्री हिमालय उच्च माध्यमिक विद्यालय, चोल्मा सुर्खेतको मिति २०७१।५।१८ को पत्रमा सुर्खेत जिल्ला, तत्कालीन तामागाँकडा गा.प. हाल डाँडाखाली गा.वि.स., वडा नं. ३ निवासी भक्तलाल भारतीले यस विद्यालयमा २०२९ सालदेखि २०३४ सालसम्म कक्षा १ देखि कक्षा ६ सम्म अध्ययन गरेको भन्ने व्यहोरा उल्लेख गरेको
पाइन्छ । निवेदकले प्रस्तुत रिट निवेदन दर्ता भइसकेपछि सुनुवार्इको क्रममा गा.वि.स. को कार्यालय डाँडाखाली र हिमालय उच्च माध्यमिक विद्यालय, चोल्माको जे जससँग सम्बन्ध राख्दछ भन्ने पत्र बनार्इ आफ्नो सुर्खेतको साबिक वतन डाँडाखाली गा.वि.स. वडा नं. ३ भनी दाबी गरेको देखिन्छ । निवेदकले रिट निवेदनमा दाबी नलिई रिट दायर गरिसकेपछि मुद्दा विचाराधिन अवस्थामा गा.वि.स.समेतको सिफारिस बनाई आफ्नो साबिक वतन डाँडाखाली गा.वि.स. हो भने तापनि निवेदकले पछि तयार गरेका सिफारिस प्रमाणयोग्य नहुनुका साथै सरकारी कार्यालयमा साबिकमा नै खडा भएका स्रेस्ता कागजहरूबाट पुष्टि नभएको अवस्थामा निवेदनको सो भनाई विश्वसनीय हुन सक्दैन ।
७. निवेदकले श्री महाकाली उच्च माध्यमिक विद्यालय कञ्चनपुरमा कक्षा ७ मा अध्ययन गरेको भनिएको सम्बन्धी निवेदकले भरेको फर्मसहितको सक्कलै कागजात झिकाउन यस अदालतबाट आदेश भएकामा उक्त विद्यालयबाट २०३६।३७ को उपस्थिति तथा शुल्क पञ्जिकाको प्रमाणित प्रतिलिपिसम्म पठाइएको पाइन्छ । उक्त पञ्जिकामा अन्य विद्यार्थीहरूको हकमा विद्यार्थीको जन्ममिति, पिताको नामसमेतका सबै खण्डका विवरण भरिएको तर क्रमसङ्ख्या ४४ मा भक्तलाल भारतीसम्म उल्लेख भई जन्ममिति र पिताको नामसमेतका अन्य खण्डमा कुनै विवरण नभरी खाली रहेको पाइन्छ । यस अदालतको आदेशानुसारका निवेदकले भरेको फर्मसहितको सक्कलै कागजात भने प्राप्त हुन आएको छैन । विद्यालयबाट खडा भएको एउटै पञ्जिकामा अन्य विद्यार्थीहरूको हकमा सबै खण्डका विवरण भरिनु तर क्रमसङ्ख्या ४४ मा निवेदकको जन्ममिति र पिताको नामसमेतका विवरण नभरी संदिग्धरूपमा खाली रहेको अवस्था हुँदा त्यस्तो संदिग्ध शुल्क पञ्जिकालाई आधिकारिक र प्रमाणयोग्य मान्न मिलेन ।
८. निवेदकले २०३६ सालमा लिएको नागरिकताको अस्थायी निस्सा पेस हुन सकेको अवस्थासमेत छैन । इलाका प्रशासन कार्यालय, त्रिभुवनवस्ती कञ्चनपुरले जो जससँग सम्बन्धित छ भन्ने विषयमा लेखेको पत्रमा निवेदकको जन्मस्थान सुर्खेत भनी उल्लेख गरिएको र पुनश्च: व्यहोरामा “भक्तलाल भारतीले २०३६ सालमा लिएको अस्थायी निस्सा लगत द्वन्द्वकालमा कार्यालय विस्थापित हुँदा धमिरो लागी नष्ट भइसकेकाले २०३६ सालको अस्थायी लगतको आधारमा २०४४।२।१९ मा निजले नागरिकता प्रमाणपत्र लिएको” भनी मिति २०७१।३।२५ मा प्रमाणित गरेको देखिन्छ । उक्त विरोधाभाषपूर्ण पुनश्च: व्यहोरासहितको जो जससँग सम्बन्धित छ भन्ने पत्र व्यहोरा निवेदक पक्राउ परेपछि बनाइएको देखिन्छ ।
९. यसरी प्रस्तुत रिटमा एकातर्फ निवेदकले पिता हरिलाल भारती भनी उल्लेख गरेका व्यक्ति हरिलाल भारतीको नागरिकताको प्रमाणपत्र वा सोसम्बन्धी जिल्ला प्रशासन कार्यालयमा भएको स्रेस्ता, हरिलाल भारतीका नाममा कुनै जग्गा जमिन रहे भएसम्बन्धी मालपोत कार्यालयमा रहेको स्रेस्ता, निवेदकले तत्काल विद्यालयमा पेस गरेको फारामसमेतका सरकारी अभिलेखको रूपमा रहने कुनै प्रमाण कागजको अभाव हुँदा निवेदकको पिता हरिलाल भारतीको अस्तित्व पुष्टि हुन सकेको छैन भने अर्कातर्फ सुर्खेत जिल्ला अदालतबाट ज्यानमार्ने उद्योग मुद्दा फैसला भएपश्चात् सजाय ठहर भएका प्रतिवादी शिवराज भारती तथा निजको पिता डण्डु भारतीको अस्तित्व तथा निज रहे बसेको स्थानको अवस्था अज्ञात रहेको छ । यसरी सुर्खेत जिल्ला अदालतमा ज्यान मार्ने उद्योग मुद्दा पेस भएपश्चात् फैसलाबाट कैद सजाय ठहर भएका प्रतिवादी शिवराज भारती तथा निजको पिता डण्डु भारतीको अवस्था अज्ञात रहनु, निवेदक भक्तलाल भारतीको पिता भनिएका हरिलाल भारतीको अस्तित्व कुनै पनि सरकारी स्रेस्ताबाट पुष्टि हुन नसक्नु र सुर्खेत जिल्ला अदालतमा ज्यान मार्ने उद्योग मुद्दा पेस भएपश्चात् मात्र भक्तलाल भारतीको अस्तित्व देखिनुसमेतबाट आफू शिवराज भारती होइन भन्ने निवेदकको दाबी खण्डित भएको छ ।
१०. प्रस्तुत रिटमा सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरा निवेदक फैसला कार्यान्वयनको सन्दर्भमा इलाका प्रहरी कार्यालय, कोहलपुर, बाँकेबाट मिति २०७१।३।१६ मा पक्राउ परी जिल्ला प्रहरी कार्यालय, सुर्खेतमा दाखिल गराइएपश्चात् ज्यान मार्ने उद्योग मुद्दामा कैद सजाय पाएका शिवराज भारती र यी निवेदक भक्तलाल भारती एउटै व्यक्ति हुन् होइनन् ? निजको जन्मस्थान कहाँ हो ? निजको बुबाको नाम के हो ? भन्ने यकिन गर्ने सम्बन्धमा सनाखत गराउँदा निज पक्राउ परी आएका भक्तलाल भारती भन्ने व्यक्ति वारदात समयमा जिल्ला सुर्खेत, वीरेन्द्रनगर नगरपालिका, वडा नं.२ तिनकुने बस्ने डण्डुराज भारतीको छोरा शिवराज भारती हो । निजले वारदातपश्चात् जिल्ला कञ्चनपुर, लक्ष्मीपुर गा.वि.स., वतन देखाई बुबाको नाम हरिलाल भारती र आफ्नो नाम भक्तलाल भारती भनी नाम ढाँटी नागरिकता लिएको हुन सक्छ । भक्तलाल भारती नाम बताउने शिवराज भारतीसँग हामी जन उच्च मा.वि. सुर्खेतमा कक्षा ८ सम्म सँगै पढेका हौं । हामीहरूले निजलाई राम्रोसँग चिन्दछौं । भक्तलाल भारती नै शिवराज भारती हुन् । निजले नै मिति २०३७।५।२७ गते पीडित खड्ककुमारी थापा (टमाटा) लाई करणी गरी गर्भ बोकाई सोही गर्भधारणको कारणले खोलामा लगी खाडल खनी छातीमा धारीलो हतियार चक्कु प्रहार गरी ज्यान मार्ने उद्योग गरेका हुन् । निजलाई कानूनबमोजिम सजाय हुनुपर्दछ भनी यी निवेदकका सहपाठीहरू सुर्खेत जिल्ला, वीरेन्द्रनगर न.पा., वडा नं. २ बस्ने खड्कबहादुर थापा, ऐ.ऐ. बस्ने उमाप्रसाद शर्मा, ऐ.ऐ. बस्ने विरबहादुर काफ्लेले मिति २०७१।३।१७ मा सनाखत कागज गरिदिएको पाइन्छ ।
११. यी निवेदकले उल्लिखित व्यहोराको कागज मेरो रोहवरमा लेखिएको ठिक साँचो हो मैले सोही व्यहोराअनुसार स्वेच्छाले सहिछाप गरी दियाँ भनी बुबाको नाम हरिलाल भारती र आफ्नो नाम भक्तलाल भारती बताउने डण्डुराज भारतीको छोरा शिवराज भारती भनी उक्त कागज व्यहोरालाई समर्थन गरी रोहवरमा बसी सहिछाप गरेको
देखिन्छ । निवेदकले उक्त सनाखत कागज तथा सहिछापउपर कहिँकतै चुनौती नगरी बसेको अवस्था छ । उक्त सनाखत कागजको व्यहोरा तथा सो सनाखत कागजमा गरेको सहिछापउपर निवेदकले कुनै चुनौती नगरी बसेबाट जबरजस्ती वा दबाबमा सहिछाप गरे गराएको नभई निवेदकले आफ्नो स्वेच्छापूर्वक नै सहिछाप गरी उक्त सनाखत कागजलाई स्वीकार गरेको देखिन्छ । निवेदकले स्वेच्छापूर्वक गरेको कागज निजको विरूद्ध प्रमाण लाग्ने हुन्छ । ज्यान मार्ने उद्योग मुद्दाकी पीडित खड्ककुमारी थापा (टमाटा) ले निज भक्तलाल भारती भन्ने शिवराज भारतीले आफूलाई करणी गरी गर्भ बोकाई मिति २०३७।५।२७ गते राति खोलामा लगि चक्कु प्रहार गरी ज्यान मार्ने उद्योग गरेका व्यक्ति हुन् भन्ने उल्लिखित सनाखत कागजमा रोहवरमा बसी सहिछाप गरेको
देखिन्छ । उक्त कागजमा सुर्खेत जिल्ला, वीरेन्द्रनगर न.पा., वडा नं. २ का वडा सचिवसमेत रोहवरमा बसेको
पाइन्छ । यसरी भक्तराज भारती नै शिवराज भारती हो भनी यकिन गरी पीडित एवम् निवेदकका सहपाठीहरूले सनाखत गरी कानूनबमोजिम भएको कागजलाई स्वयम् यी निवेदकसमेतले स्वीकार गरी सहिछापसमेत गरिदिएको अवस्थामा ज्यान मार्ने उद्योग मुद्दामा कैद सजाय पाएका व्यक्ति शिवराज भारती यिनै निवेदक रहेको पुष्टि भएको छ ।
१२. शिवराज भारती ज्यान मार्ने उद्योग मुद्दाको वारदात समयसम्म जन उच्च माध्यमिक विद्यालय वीरेन्द्रनगर, सुर्खेतमा अध्ययनरत रहेको तथ्य उक्त विद्यालयबाट प्राप्त विद्यार्थीहरूको विवरणको क्र.सं. १४४ मा विद्यार्थीको नाम, शिवराज भारती पिता डण्डुराज भारती रहेको र सो विद्यार्थीहरूको विवरणमा उल्लिखित सनाखत कागज गरिदिने सहपाठीहरू खड्बहादुर थापासमेतको नाम रहेको
छ । यसबाटसमेत वारदात समयमा निवेदक सुर्खेतमा रहेको र निजले नै कसुर गरी सजायसमेत पाएको भनी निजका सहपाठीहरूले गरिदिएको सनाखतको सत्यता पुष्टि भएको छ ।
१३. निवेदकतर्फका कानून व्यवसायीहरूले बहसको क्रममा फैसला कार्यान्वयनको अवस्थामा प्रहरी कार्यालयले अनुसन्धानको शैलीमा कुनै कागज खडा गर्न नमिल्ने र त्यस्तो कागजको आधारमा कसैलाई कैदमा राख्ने कार्यलाई कानूनसम्मत मान्न नमिल्ने हुँदा मागबमोजिम बन्दीप्रत्यक्षीकरणको आदेश जारी हुनुपर्दछ भनी गर्नुभएको बहसको सन्दर्भमा विचार गर्दा प्रस्तुत विवादमा शिवराज भारती भन्ने व्यक्तिलाई सुर्खेत जिल्ला अदालतको फैसलाअनुसार १० वर्ष कैदको लगत रहेको तथ्य निर्विवाद रहेको छ । उक्त कैदको लगतअनुसार शिवराज भारती भन्ने व्यक्तिले कैदको सजाय भोग्नु पर्ने कुरामा पनि कुनै विमति हुन सक्दैन ।
१४. कैदको सजाय ठहर भएको व्यक्तिले नाम ढाँटी अर्कै नाम, थर र वतन देखाई नागरिकताको प्रमाणपत्र लिएकै आधारमा सजायबाट उन्मुक्ति नपाउने तथा निर्दोष व्यक्तिले सजाय भोग्नु नपर्ने अवस्थाको सुनिश्चितताको लागि व्यक्तिको यकिन गर्न फैसला कार्यान्वयनका सन्दर्भमा सनाखतलगायतका आवश्यक कागज तयार पार्ने कार्य अन्यथा नभई अत्यावश्यक हुन्छ । अदालतको फैसलाबमोजिम बाँकी रहेका कैद दण्ड जरिवाना असुलउपरको लागि प्रहरी कार्यालयमा लगत उपलब्ध गराउने र त्यस्तो लगतवाला व्यक्तिलाई पहिचान गरी अदालतको फैसला कार्यान्वयनमा सहयोग गर्ने दायित्व प्रहरी कार्यालयको हुने हुँदा प्रहरी कार्यालयले आफ्नो दायित्व पालनाका सन्दर्भमा त्यस्ता लगतवाला व्यक्तिलाई पक्राउ गर्दा पहिचानका सम्बन्धमा कुनै द्विविधा भएमा व्यक्ति यकिन गर्न सो व्यक्तिलाई चिने जानेका पीडितलगायतका मानिसबाट सनाखत गराउन सक्ने हुन्छ । फैसला कार्यान्वयनको क्रममा वास्तविक लगतवाला व्यक्तिको पहिचानको लागि प्रहरी कार्यालयले पीडित तथा कसुरदारका सहपाठीहरूबाट सनाखत गराएको कार्यलाई फैसला भइसकेको मुद्दामा प्रहरीले कानून प्रतिकूल थप अनुसन्धान गरेको भनी अर्थ गर्न मिल्दैन ।
१५. माथि विवेचना गरिएअनुसार निवेदक भक्तलाल भारती र सुर्खेत जिल्ला अदालतबाट ज्यान मार्ने उद्योग मुद्दामा मिति २०४६।०५।२७ मा भएको फैसलाअनुसार १० वर्ष कैद सजाय पाएको व्यक्ति शिवराज भारती एउटै हो भनी निवेदकका सहपाठी एवम् पीडितबाट मिति २०७१।३।१७ मा सनाखत भएको, यी निवेदक स्वयम्ले पनि आफू अदालतको फैसलाअनुसार कैदको लगत भएका डण्डुराजको छोरा शिवराज भारती भएको स्वीकारोक्तिसहितको व्यहोरा लेखाइ सो सनाखत कागजमा सहिछाप गरिदिएको र सो स्वीकारोक्तिसहितको सहिछापउपर निजले कुनै निकायमा उजुर गर्न नसकेकाले निवेदकको मागबमोजिम बन्दीप्रत्यक्षीकरणको आदेश जारी हुन सक्ने पूर्वावस्थाको विद्यमानताको अभाव देखिँदा बन्दीप्रत्यक्षीकरणको आदेश जारी गर्न मिलेन । बन्दीप्रत्यक्षीकरणको आदेश जारी नगरी निवेदन खारेज गर्ने गरेको यस अदालत संयुक्त इजलासका माननीय न्यायाधीश श्री गोविन्दकुमार उपाध्यायबाट व्यक्त राय मुनासिब हुँदा सोही राय कायम हुने ठहर्छ । यो आदेशको जानकारी निवेदक कैदमा रहेको कारागारमार्फत निवेदकलाई दिई प्रस्तुत रिटको दायरीको लगत कट्टा गरी मिसिल नियमानुसार बुझाइदिनू ।
उक्त रायमा हामी सहमत छौं ।
न्या.गोपाल पराजुली
न्या.जगदीश शर्मा पौडेल
इति संवत् २०७१ साल मङ्सिर २५ गते रोज ५ शुभम् ।
इजलास अधिकृत : शिवप्रसाद खनाल